قرآن کریم، فنا را باطل الذات نمی‌داند، بلکه به مرگ و تجزیه مادی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این تفسیر را مبنای سازگاری کلام با نصوص دینی می‌دانند، که برتری دیدگاه کلامی را نشان می‌دهد.

امکان اعاده در کلام

اعادة المعدوم، به معنای تفرق الاجزاء، در کلام ممکن است، زیرا قدرت الهی قادر به بازسازی اجزاء است. این امکان، چونان پلی است که مرگ را به معاد پیوند می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر تفرق الاجزاء و استناد به داستان ابراهیم علیه‌السلام و آیات قرآن کریم، نشان داد که دیدگاه کلامی، با تعریف معدوم به تجزیه مادی، با معاد جسمانی و نصوص دینی سازگار است. این دیدگاه، برتری واقع‌بینی کلام را در برابر انتزاع فلسفی نشان می‌دهد.

بخش چهارم: نقد دیدگاه فلسفی و دفاع از کلام

امتناع اعاده نزد ابن‌سینا

ابن‌سینا، اعادة المعدوم را ممتنع می‌داند، زیرا معدوم را انتقال از دار به دار می‌بیند و روح را مجرد می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را به دلیل فرض باطل الذات نقد می‌کنند، زیرا موجود معدوم نمی‌شود.

تمایز فلسفه و کلام

درس‌گفتار، اعادة المعدوم فلسفی را از کلامی متمایز می‌کند. فلسفه بر باطل الذات و کلام بر تفرق الاجزاء تمرکز دارد. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان دو پارادایم فکری را ترسیم می‌کند.

نقد فلسفه ابن‌سینا

استاد فرزانه قدس‌سره دیدگاه ابن‌سینا را به دلیل فرض غیرواقعی باطل الذات نقد می‌کنند. موجود، ذاتاً معدوم نمی‌شود، لذا بحث اعاده بی‌معناست. این نقد، چونان مشعلی است که تاریکی انتزاع فلسفی را روشن می‌سازد.

تقلید از ابن‌سینا

ملاصدرا و دیگر فلاسفه، به تقلید از ابن‌سینا، اعاده را ممتنع دانسته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این تقلید را مورد نقد قرار داده و بر ضرورت بازنگری در تعریف معدوم تأکید دارند.

تأیید معاد جسمانی

فلاسفه، از جمله ابن‌سینا و ملاصدرا، معاد جسمانی را قبول دارند. این اجماع، چونان پلی است که فلسفه و کلام را در ایمان به معاد پیوند می‌دهد.

دفاع از متکلمان

استاد فرزانه قدس‌سره دیدگاه متکلمان را، که معدوم را تفرق الاجزاء می‌دانند، درست و با تجربه مرگ و معاد سازگار می‌دانند. این دفاع، برتری واقع‌بینی کلام را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با نقد دیدگاه فلسفی ابن‌سینا و دفاع از رویکرد کلامی، نشان داد که تعریف معدوم به تفرق الاجزاء، با معاد و نصوص دینی سازگار است. نقد تقلید از ابن‌سینا، بر ضرورت بازنگری در فلسفه تأکید دارد.

بخش پنجم: دیدگاه معتزله و نقد آن

دیدگاه معتزله

معتزله، معدوم را شیء می‌دانند و معتقدند که ذات مخصوصه آن باقی می‌ماند، لذا اعاده ممکن است. این دیدگاه، چونان تلاشی است برای توجیه اعاده در چارچوب کلامی.

نقد معتزله

استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم بقای ذات مخصوصه را رد می‌کنند، زیرا معدوم باطل الذات نیست، بلکه تفرق الاجزاء است. این نقد، ناپختگی مفهوم ذات مخصوصه را نشان می‌دهد.

ینتفی بالکلیة

برخی متکلمان، معدوم را «ینتفی بالکلیة» می‌دانند، که استاد فرزانه قدس‌سره آن را نقد می‌کنند، زیرا با قدرت الهی و معاد ناسازگار است. این مفهوم، چونان سایه‌ای است که حقیقت وجود را تیره می‌سازد.

قدرت الهی

متکلمان به قدرت الهی در اعاده استناد می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این استناد را تأیید می‌کنند، زیرا قدرت خدا امکان بازسازی اجزاء را تضمین می‌کند.

نقد اعدام کلی

اعدام کلی، به معنای معدوم شدن کامل موجود، غیرواقعی است، زیرا موجود ذاتاً معدوم نمی‌شود. این دیدگاه، چونان اوهامی است که با حقیقت وجود ناسازگار است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با بررسی دیدگاه معتزله و نقد مفهوم ذات مخصوصه و اعدام کلی، نشان داد که تفرق الاجزاء، تعریف درست معدوم در کلام است. استناد به قدرت الهی، امکان اعاده را تقویت می‌کند.

بخش ششم: ماده، روح، و تجلیات الهی

ماده مستعد و روح

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که با وجود ماده مستعد، روح بازمی‌گردد. ماده، شرط تحقق روح در معاد است. این دیدگاه، چونان بذری است که در خاک خلقت شکوفا می‌شود.

جهان به‌مثابه رحم

عالم، رحم بالقوه برای موجودات است. این تشبیه، چونان آینه‌ای است که ظرفیت خلقت در بازآفرینی موجودات را بازتاب می‌دهد.

تجلیات الهی

تجلیات الهی به علمی و عینی تقسیم می‌شوند. تجلی علمی، از علم به خارج، و تجلی عینی، از خارج به خارج است. این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای است که مسیر ظهورات الهی را ترسیم می‌کند.

امتناع تکرار تجلی

تکرار تجلی ممتنع است، زیرا خدا مظهر را رها نمی‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را مبنای رد اعاده می‌دانند، زیرا فیض الهی پیوسته است.

رد رفع تجلی

رفع تجلی محال است، زیرا فیض الهی دائم است. این دیدگاه، چونان ستونی است که پایداری وجود را در برابر اوهام اعدام استوار می‌سازد.

نقد استدلال عرفانی

استدلال حاجی سبزواری در منظومه، مبنی بر «لا تکرار فی التجلی»، بی‌ربط به بحث اعاده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که امتناع تکرار تجلی، ربطی به اعاده معدوم ندارد، زیرا تجلی رها نمی‌شود.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با بررسی نقش ماده و روح، و تحلیل تجلیات الهی، نشان داد که پیوستگی فیض الهی، اعدام و اعاده را منتفی می‌سازد. نقد استدلال عرفانی، بر ضرورت انسجام در تحلیل فلسفی تأکید دارد.

بخش هفتم: نقد اعاده و وجوب ظهورات

نقد اعاده

اعاده، به دلیل فقدان معدوم باطل الذات، لغو است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون موضوع، بحث اعاده بی‌معناست. این نقد، چونان بادبانی است که کشتی فلسفه را به سوی حقیقت هدایت می‌کند.

نیاز به مبتدا

اعاده نیازمند موضوع (معدوم) است، که باطل الذات نیست. استاد فرزانه قدس‌سره این نکته را منطقی می‌دانند، زیرا بدون مبتدا، قضاوت ممکن نیست.

وجوب ظهورات

ظهورات اسماء الهی واجب‌اند، زیرا جلوه‌های واجب الوجودند. این دیدگاه، چونان نوری است که پایداری وجود را در برابر اوهام اعدام روشن می‌سازد.

تأیید تفرق الاجزاء

تفرق الاجزاء در کلام، درست و با معاد سازگار است. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را تأیید می‌کنند، زیرا با نصوص دینی و تجربه مرگ همخوان است.

نقد تمایز جواهر و اعراض

تمایز میان جواهر و اعراض در اعاده، ناپخته است، زیرا حکم الامثال واحد است. این نقد، بر ضرورت انسجام منطقی در کلام تأکید دارد.

امتناع اعراض

برخی متکلمان، اعراض کلی را قابل اعاده و اعراض جزئی را غیرقابل اعاده می‌دانند. استاد فرزانه قدس‌سره این تقسیم‌بندی را ناپخته می‌دانند، زیرا وجود ذاتاً پایدار است.

جمع‌بندی بخش هفتم

این بخش، با نقد اعاده و تأکید بر وجوب ظهورات الهی، نشان داد که فقدان باطل الذات، بحث اعاده را لغو می‌سازد. تأیید تفرق الاجزاء، برتری کلام را در این مسئله نشان می‌دهد.

بخش هشتم: جمع‌بندی نهایی

جمع‌بندی نهایی

این نگاشته، با کاوش در مسئله اعادة المعدوم، نشان داد که فلسفه مشائی به دلیل فرض غیرواقعی باطل الذات، اعاده را ممتنع می‌داند، در حالی که متکلمان با تعریف معدوم به تفرق الاجزاء، آن را ممکن و با معاد جسمانی سازگار می‌شمارند. استناد به داستان ابراهیم علیه‌السلام و آیه كُلٌّ عَلَيْهَا فَانٍ، دیدگاه کلامی را تقویت می‌کند. نقد استدلال عرفانی حاجی سبزواری و تأکید بر پیوستگی فیض الهی، عمق فلسفی درس را نشان می‌دهد. تمایز میان معدوم فلسفی و کلامی، و رد اعدام کلی، چارچوب منسجمی برای تحلیل این مسئله ارائه می‌دهد. این اثر، پژوهشگران را به تأمل در تعریف معدوم و پیوند آن با معاد دعوت می‌کند.