متن درس

ساحت تجرد: تأملاتی در تمایز ظرف علم و ظرف ماده

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۱)

دیباچه

در سپهر حکمت متعالیه، تمایز میان ظرف علم و ظرف ماده چونان دو ساحت متباین، ذهن فیلسوفان را به تأمل در ماهیت ادراک و حقیقت وجود فرامی‌خواند. درس‌گفتار شماره ۱۶۱، از سلسله درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به جلد سوم اسفار اربعه ملاصدرا (فصل پنجم، صفحه ۳۰۸)، به تبیین هشت فرق بنیادین میان ظرف علم (نفس مجرد) و ظرف ماده می‌پردازد.

بخش نخست: تبیین تمایز ظرف علم و ظرف ماده

نفس مجرد و ماده: دو ساحت متباین

استاد فرزانه قدس‌سره، در این درس‌گفتار، با استناد به آرای ملاصدرا در اسفار اربعه، به تبیین تمایز میان ظرف علم (نفس مجرد) و ظرف ماده می‌پردازند. نفس، به دلیل تجردش، چونان آینه‌ای زلال است که صور ادراکی را عمیقاً در خود جای می‌دهد، در حالی که ماده، به مثابه صفحه‌ای محدود، تنها پذیرای حصول سطحی صور است. این تمایز، ریشه در ماهیت وجودی نفس و محدودیت‌های مادی دارد.

حضور در نفس و حصول در ماده

ملاصدرا، در فصل پنجم جلد سوم اسفار، میان حضور صور ادراکی در نفس و حصول آن‌ها در ماده تمایز قائل می‌شود. حضور، به معنای ادراک عمیق و وجودی نفس است، در حالی که حصول، به پذیرش سطحی صور در ماده اشاره دارد. برای مثال، خطوطی که بر کاغذ نقش می‌بندند، تنها بر سطح آن ظاهر می‌شوند، اما همین خطوط در نفس، چونان نوری در عمق وجودش نفوذ می‌کنند.

عمق نفس و فقدان سطح

نفس، به دلیل فقدان سطح، تماماً عمق است. این ویژگی، ادراک آن را از ماده متمایز می‌سازد. ماده، به دلیل محدودیت‌هایش، تنها صور را بر سطح خود می‌پذیرد، اما نفس، چونان اقیانوسی بی‌کران، صور را در عمق وجودش جای می‌دهد. این عمق، به بساطت و تجرد نفس وابسته است.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین تمایز میان ظرف علم و ظرف ماده، بر تجرد نفس و محدودیت ماده تأکید می‌کند. حضور صور ادراکی در نفس، به دلیل عمق وجودی آن، و حصول سطحی در ماده، به دلیل محدودیت‌های مادی، دو ساحت متباین را نمایان می‌سازد. این تمایز، بنیان بحث‌های بعدی در خصوصیات علم و نفس را تشکیل می‌دهد.

بخش دوم: نقد مفهوم علم حصولی

رد علم حصولی و صورت ادراکی

استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر دیدگاه حکمای اسلامی، مفهوم سنتی علم حصولی و صورت ادراکی را نقد می‌کنند. علم، نه حصولی است و نه صورتی در نفس دارد؛ بلکه ظهور تعینات تجردی نفس است. این دیدگاه، علم را چونان شعاعی از نور وجودی نفس می‌داند که از قید صورت و حصول آزاد است.

تکرار برای تثبیت معرفت

تأکید مکرر بر فقدان علم حصولی، به‌منظور تثبیت این دیدگاه در برابر سنت‌های فلسفی است. استاد فرزانه، [مطلب حذف شد] کوبیدن میخی بر لوح ذهن می‌دانند تا حقیقت علم حضوری در اذهان جا افتد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد مفهوم علم حصولی و صورت ادراکی، علم را به‌عنوان ظهور تعینات تجردی نفس تبیین می‌کند. این دیدگاه، با رهایی از چارچوب‌های سنتی، علم را واقعیتی وجودی و حضوری می‌داند که فراتر از حصول و صورت است.

بخش سوم: هشت فرق میان ظرف علم و ظرف ماده

فرق نخست: تزاحم و عدم تزاحم

ملاصدرا، در اسفار، هشت فرق میان ظرف علم و ظرف ماده را برمی‌شمارد. فرق نخست، تزاحم در ماده و عدم تزاحم در نفس است. صور مادی متزاحم‌اند؛ برای مثال، دو شکل نمی‌توانند همزمان بر یک کاغذ نقش بندند، اما نفس، به دلیل تجرد، صور ادراکی را بدون تزاحم می‌پذیرد.

بساطت نفس و پذیرش متباینات

نفس، به دلیل وحدت و بساطت، محل همه صور ادراکی است. این بساطت، امکان پذیرش متباینات و متخالفات (مانند سیاه و سفید) را بدون اختلاط فراهم می‌آورد. نفس، چونان بوستانی است که گل‌های گوناگون را در خود جای می‌دهد، بدون آنکه یکی مزاحم دیگری شود.

اختلال در نفس معیوب

در صورت اختلال نفس، مانند بیماری‌های روانی، صور ادراکی ممکن است قاطی شوند. این اختلال، چونان سایه‌ای است که بر زلالی آینه نفس می‌افتد و ادراک را مختل می‌سازد.

تجرد و فقدان تزاحم

در ظرف تجرد، تزاحم وجود ندارد. این ویژگی، به تجرد نفس وابسته است که آن را از محدودیت‌های ماده آزاد می‌سازد. نفس، چونان آسمانی بی‌کران، صور ادراکی را بدون مانع در خود جای می‌دهد.

فرق دوم: انطباع کثیر در صغیر

ماده نمی‌تواند عظیم را در صغیر جای دهد (مانند کوه در خردل)، اما نفس این توانایی را دارد. نفس، به دلیل فقدان مقدار و وضع، کوچک و بزرگ را به یکسان ادراک می‌کند. این ویژگی، چونان دری است که به سوی بی‌کرانی ادراک گشوده می‌شود.

فقدان مقدار و وضع در نفس

نفس، فاقد مقدار و وضع است؛ لذا مفاهیم کوچک و بزرگ در آن بی‌معناست. این فقدان، نفس را از محدودیت‌های مادی آزاد می‌سازد و آن را چونان ظرفی بی‌کران برای ادراک صور می‌سازد.

نقد صورت در نفس

استاد فرزانه، با نقد دیدگاه سنتی، تأکید می‌کنند که نفس، همان‌گونه که مقدار و وضع ندارد، صورت نیز ندارد. علم، ظهور تعینات تجردی نفس است، نه صورتی حاصل در آن. این دیدگاه، علم را چونان نوری می‌داند که از گوهر نفس ساطع می‌شود.

علم به وضع و مقدار

نفس، علم به وضع و مقدار دارد، اما خود فاقد آن‌هاست. این تمایز، میان ادراک و وجود عینی در نفس را نشان می‌دهد. نفس، چونان آینه‌ای است که تصاویر را بازتاب می‌دهد، بدون آنکه خود تصویر باشد.

فرق سوم: قوت و ضعف در ادراک

در ماده، کیفیت قوی، کیفیت ضعیف را محو می‌کند (مانند رنگ قوی که رنگ ضعیف را می‌پوشاند)، اما در نفس، صور قوی و ضعیف بدون محو شدن کنار هم قرار می‌گیرند. نفس، چونان کتابی است که همه کلمات را با وضوح حفظ می‌کند.

فرق چهارم: اشاره حسی و تجرد

کیفیات مادی، مشارٌالیه حسی‌اند، اما صور ادراکی در نفس، فاقد اشاره حسی و وضع‌اند. علم، چونان حقیقتی بی‌جاست که از قید ماده آزاد است و به مکان و وضع وابسته نیست.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تبیین هشت فرق ملاصدرا میان ظرف علم و ظرف ماده، بر تجرد نفس و محدودیت ماده تأکید می‌کند. نفس، به دلیل بساطت و فقدان مقدار، صور ادراکی را بدون تزاحم و با عمق وجودی ادراک می‌کند، در حالی که ماده، به دلیل محدودیت‌هایش، تنها حصول سطحی دارد.

بخش چهارم: خلاقیت نفس و علوم غیرتوجهی

نفس خلاق و تولید علم

نفس، به دلیل تجرد، دائماً خلاق است و علم را تولید می‌کند، حتی بدون توجه آگاهانه. این خلاقیت، چونان جویباری است که از سرچشمه وجود نفس جاری می‌شود و علوم بی‌شماری را پدید می‌آورد.

مثال خضر و فعالیت مستمر نفس

استاد فرزانه، با اشاره به داستان حضرت خضر، نفس را به شخصیتی تشبیه می‌کنند که دائماً در حال کار است. چشم و گوش، تنها مجاری ادراک‌اند، اما نفس، چونان کارگاهی بی‌وقفه، علم را تولید می‌کند.

علوم غیرتوجهی و رسوب علوم

نفس، علوم بی‌شماری تولید می‌کند که به دلیل ضعف اراده، ادراک نمی‌شوند و در آن رسوب می‌یابند. این علوم، چونان گنج‌هایی در اعماق نفس نهفته‌اند و در قیامت آشکار می‌شوند.

آیات قرآن کریم و تجلی علوم

آیات قرآن کریم، مانند ﴿إِذَا زُلْزِلَتِ [مطلب حذف شد] : «آنگاه که زمین به لرزه سخت خود لرزانده شود») و ﴿يَوْمَ [مطلب حذف شد] : «روزی که رازها فاش گردد»)، بر تجلی علوم رسوب‌یافته در قیامت دلالت دارند. این آیات، چونان مشعل‌هایی، حقیقت پنهان نفس را روشن می‌سازند.