متن درس

تحلیل معقولات ثانیه در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۶)

مقدمه: درآمدی بر معقولات ثانیه

معقولات ثانیه، به‌سان پلی میان ذهن و واقعیت، در فلسفه اسلامی جایگاهی والا دارند. این مفاهیم، که از ژرفای اندیشه و تأمل در وجود اشیاء زاده می‌شوند، ابزارهایی‌اند برای فهم حقیقت هستی و ساختارهای منطقی ذهن. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۱۶۶، با بیانی روشن و عمیق، به تبیین تمایز میان معقولات ثانیه فلسفی و منطقی پرداخته‌اند و با ذکر مصادیق و تمثیلات، این مفاهیم را برای ذهن پژوهنده ملموس ساخته‌اند.

بخش نخست: چیستی معقولات ثانیه و اهمیت آن

اهمیت معقولات ثانیه در شناخت و معرفت

معقولات ثانیه، به‌مثابه نوری که تاریکی‌های معرفت را می‌شکافد، در شناخت معلومات و علم جایگاهی بنیادین دارند. این مفاهیم، که از انتزاع ذهن از واقعیت‌های خارجی یا ساختارهای ذهنی پدید می‌آیند، بستری برای تحلیل و تبیین حقیقت فراهم می‌کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که بررسی این معقولات در فلسفه اسلامی ضرورتی انکارناپذیر است، زیرا بدون فهم دقیق آن‌ها، درک عمیق از وجود و معرفت ممکن نخواهد بود.

تقسیم‌بندی معقولات

معقولات به اقسام گوناگون تقسیم می‌شوند: خارجی، عقلی، اولی، ثانیه، فلسفی، و منطقی. هر یک از این اقسام، وجهی از حقیقت را نمایان می‌سازند. معقولات خارجی، به واقعیت‌های عینی در جهان خارج اشاره دارند، حال آنکه معقولات عقلی در ذهن شکل می‌گیرند. معقولات اولی، مفاهیم اولیه‌ای هستند که مستقیماً از اشیاء انتزاع می‌شوند، و معقولات ثانیه، مفاهیمی‌اند که از تأمل در معقولات اولی یا ساختارهای ذهنی پدید می‌آیند. تمایز میان معقولات فلسفی و منطقی، که محور این درس‌گفتار است، بر اساس عروض و اتصاف این مفاهیم شکل می‌گیرد.

بخش دوم: تمایز معقولات ثانیه فلسفی و منطقی

تعریف و ویژگی‌های معقولات ثانیه منطقی

معقولات ثانیه منطقی، مفاهیمی‌اند که عروض و اتصاف آن‌ها در ذهن رخ می‌دهد. این مفاهیم، که به محمولات عقلی و مبادی انتزاعی ذهنی اطلاق می‌شوند، مقید به ذهن‌اند و در خارج وجود عینی ندارند. برای نمونه، مفهوم «انسانیت»، به‌عنوان مصدری جعلی، معقول ثانی منطقی است، زیرا صرفاً در ذهن شکل می‌گیرد و در خارج مصداقی ندارد. همچنین، مفاهیمی چون «فوقیت»، «نسب»، و «اضافات» که از لوازم ماهیات‌اند، در این دسته جای می‌گیرند، چرا که عروض و اتصاف آن‌ها در ذهن است، هرچند منشأ انتزاعشان ممکن است خارجی باشد.

به تمثیل، همان‌گونه که در ادبیات، افعال به ثلاثی، رباعی، و خماسی تقسیم می‌شوند و برای فهم هر باب، ذکر مصادیق ضروری است، در فلسفه نیز مصادیق معقولات ثانیه منطقی، مفاهیم انتزاعی را ملموس می‌سازند. برای مثال، «فوقیت» مفهومی است که از رابطه میان سقف و زیرین انتزاع می‌شود، اما خود این مفهوم در ذهن شکل می‌گیرد و مقید به آن است.

تعریف و ویژگی‌های معقولات ثانیه فلسفی

معقولات ثانیه فلسفی، مفاهیمی‌اند که عروضشان در ذهن است، اما اتصافشان در خارج رخ می‌دهد. این مفاهیم، از واقعیت‌های خارجی انتزاع می‌شوند و به ویژگی‌های وجودی اشیاء در خارج اشاره دارند. برای نمونه، «انسانیت» هنگامی که به مصداقی چون زید متصف می‌شود، معقول ثانی فلسفی است، زیرا اتصاف آن در خارج است. همچنین، مفاهیمی چون «زوجیت»، «وجوب»، و «امکان» در این دسته جای می‌گیرند، چرا که اتصافشان به واقعیت‌های خارجی بازمی‌گردد.

استاد فرزانه، با ارجاع به جلد اول اسفار اربعه ملاصدرا (صفحه ۳۳۲، فصل دوم)، این تمایز را با دقتی ستودنی تبیین کرده‌اند. ملاصدرا در این اثر، با طرح پرسشی محوری، می‌پرسد: «وجود به چه معنا معقول ثانی است و از چه حیث به آن نسبت داده می‌شود؟» پاسخ این پرسش، در تمایز میان عروض ذهنی و اتصاف خارجی نهفته است.

تمایز کل و کلی، جزء و جزئی

یکی از ظرایف فلسفه اسلامی، تمایز میان مفاهیم «کل» و «کلی»، و «جزء» و «جزئی» است. «کل» و «جزء» به واقعیت‌های خارجی اشاره دارند و معقولات ثانیه فلسفی‌اند، حال آنکه «کلی» و «جزئی» مفاهیمی ذهنی‌اند و در حوزه معقولات ثانیه منطقی جای می‌گیرند. برای مثال، «انسان» به‌عنوان کلی طبیعی در خارج موجود است، اما «انسان کلی» به‌عنوان مفهومی ذهنی، معقول ثانی منطقی است. این تمایز، در حاشیه ملاعبدالله نیز مورد توجه قرار گرفته است، جایی که کل و جزء به «به شرط لا» و کلی و جزئی به «لا به شرط» تفسیر شده‌اند.

استاد فرزانه، با اشاره به خطای ملاعبدالله در تقلیل کلی طبیعی به افراد، تأکید دارند که کلی طبیعی، به‌واسطه ذات خود، در خارج موجود است. ملاصدرا و حاجی نیز بر این باورند که طبیعت انسان، فراتر از افراد، در خارج وجود دارد، گویی که طبیعت، پدری است و افراد، فرزندان آن‌اند.

بخش سوم: مصادیق و تمثیلات معقولات ثانیه

مصادیق معقولات ثانیه منطقی

مفاهیمی چون «نوعیت»، «جنسیت»، و «کلیات خمس» (جنس، فصل، نوع، عرض عام، عرض خاص) از بارزترین مصادیق معقولات ثانیه منطقی‌اند. این مفاهیم، که در ذهن شکل می‌گیرند، ساختارهای منطقی را تشکیل می‌دهند و در خارج مصداق عینی ندارند. به تمثیل، همان‌گونه که در ادبیات، افعال به باب‌های گوناگون تقسیم می‌شوند و مصادیقشان (مانند ضرب، فعل، و فعیل) مفاهیم را روشن می‌کنند، کلیات خمس نیز در منطق، ابزارهایی برای تحلیل مفاهیم‌اند.

برای نمونه، «انسان کلی» مفهومی است که کلیت بر آن عارض می‌شود و در ذهن شکل می‌گیرد. این مفهوم، که عروض و اتصافش ذهنی است، نمونه‌ای روشن از معقولات ثانیه منطقی است.

مصادیق معقولات ثانیه فلسفی

مفاهیمی چون «وجود»، «شیئیت»، «وجوب»، «امکان»، و «امتناع» از جمله معقولات ثانیه فلسفی‌اند. این مفاهیم، اگرچه عروضشان در ذهن است، اما اتصافشان به واقعیت‌های خارجی بازمی‌گردد. برای مثال، «وجوب» از ذات شیء انتزاع می‌شود و به چیزی اطلاق می‌گردد که در خارج نمی‌تواند نباشد. به همین سان، «امکان» به چیزی گفته می‌شود که در خارج می‌تواند باشد یا نباشد.

استاد فرزانه، با ارجاع به اسفار (صفحه ۳۳۳)، تأکید دارند که امتناع، هرچند عروض و اتصافش ذهنی است، اما منشأ انتزاعش به ظرف عدم در خارج بازمی‌گردد. برای نمونه، مفهوم «شریک الباری» به‌عنوان ممتنع، به چیزی اشاره دارد که در خارج نیست و نمی‌تواند باشد، اما اتصافش به عدم در خارج است.

تمثیلات و ارجاعات

استاد فرزانه، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی، مفاهیم را ملموس ساخته‌اند. برای مثال، همان‌گونه که در ادبیات، افعال به باب‌های گوناگون تقسیم می‌شوند و مصادیقشان مفاهیم را روشن می‌کنند، در فلسفه نیز مصادیق معقولات ثانیه، مفاهیم انتزاعی را قابل‌فهم می‌سازند. ارجاع به اسفار ملاصدرا (صفحات ۳۳۲، ۳۳۳، و ۳۳۵) و دیدگاه‌های حاجی، نشان‌دهنده عمق تحلیل‌های فلسفی است که استاد فرزانه با مهارت در درس‌گفتار خود ارائه کرده‌اند.

بخش چهارم: نقد فلسفه غرب و برتری فلسفه اسلامی

چالش‌های فلسفه غرب در فهم معقولات

فلسفه غرب، به‌دلیل فقدان آموزش عمیق فلسفی و رویکردهای الحاقی فیلسوفانش، در تمایز میان مفاهیم کل و کلی، جزء و جزئی، و معقولات فلسفی و منطقی دچار خلط شده است. استاد فرزانه تأکید دارند که فیلسوفان غربی، که اغلب از رشته‌های دیگر به فلسفه روی آورده‌اند، نتوانسته‌اند این مفاهیم را به‌درستی هضم کنند. این در حالی است که فیلسوفان اسلامی، مانند ابن‌سینا و ملاصدرا، که از کودکی در بستر فلسفه رشد یافته‌اند، این مفاهیم را با دقت و روشنی تبیین کرده‌اند.

برای نمونه، استاد فرزانه به نقل‌قولی از مرحوم الهی اشاره می‌کنند که از کودکی به درس‌های فلسفی علاقه‌مند بودند، نشان‌دهنده تربیت عمیق فلسفی در سنت اسلامی است. این تربیت، به فیلسوفان اسلامی امکان داده است تا از خلط مفاهیم پرهیز کنند.

نقدهای محدود در فلسفه اسلامی

با وجود استحکام فلسفه اسلامی، برخی از اعاظم، مانند ملاصدرا و حاجی، در موارد معدودی به اشکالاتی در تحلیل معقولات ثانیه اشاره کرده‌اند. برای نمونه، ملاعبدالله در تقلیل کلی طبیعی به افراد دچار خطا شده است. با این حال، این اشکالات محدود، از اعتبار کلی فلسفه اسلامی نمی‌کاهد.

بخش پنجم: نقش منطق و فلسفه در تحلیل معقولات

رابطه منطق و فلسفه

منطق، به‌سان چکشی است که ابزار تحلیل را فراهم می‌کند، و فلسفه، چون استادکاری است که این ابزار را به کار می‌برد. منطق، سیستم‌هایی برای تحلیل مفاهیم می‌سازد، و فلسفه، این سیستم‌ها را در مواجهه با واقعیت‌های خارجی آزمایش می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که منطق، با ساخت مفاهیمی چون کلیات خمس، بستری برای فلسفه فراهم می‌آورد تا حقیقت هستی را کاوش کند.

تأثیر تجربه اجتماعی بر فهم فلسفی

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، تجربه اجتماعی را به دانشگاهی تشبیه کرده‌اند که ذهن عالم را باز می‌کند. عالمی که در اجتماع حضور دارد، از دگمی و تعصب رهایی می‌یابد و به فهمی عمیق‌تر از حقیقت دست می‌یابد. این تجربه، به‌ویژه در تحلیل مفاهیم انتزاعی چون معقولات ثانیه، نقشی کلیدی دارد.

جمع‌بندی

معقولات ثانیه، به‌عنوان مفاهیمی که از تأمل در وجود و ذهن زاده می‌شوند، در فلسفه اسلامی جایگاهی محوری دارند. این مفاهیم، به دو دسته منطقی و فلسفی تقسیم می‌شوند: معقولات ثانیه منطقی، که عروض و اتصافشان در ذهن است، و معقولات ثانیه فلسفی، که عروضشان ذهنی و اتصافشان خارجی است. مصادیقی چون انسانیت، وجوب، امکان، و امتناع، با تمایز میان عروض و اتصاف، این دو دسته را روشن می‌سازند. فلسفه اسلامی، با روش‌شناسی دقیق و تربیت عمیق فلسفی، توانسته است این مفاهیم را با ظرافت تبیین کند، در حالی که فلسفه غرب در این زمینه دچار خلط شده است. منطق و فلسفه، در رابطه‌ای مکمل، ابزارها و بسترهای لازم برای تحلیل این مفاهیم را فراهم می‌آورند، و تجربه اجتماعی، به‌عنوان دانشگاهی برای عالم، فهم او را از این معارف ژرف‌تر می‌سازد.