متن درس

توحید در ناسوت و وصول به لا تعین در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۲۷۸)

مقدمه: کاوش در توحید ناسوتی و چالش‌های وصول به لا تعین

درس‌گفتار شماره ۲۷۸، ارائه‌شده در تاریخ ۸ اسفند ۱۳۷۹، از مجموعه درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین عمیق توحید در ظرف ناسوت و پیچیدگی‌های وصول به مقام لا تعین در سلوک عرفانی می‌پردازد. این درس‌گفتار، با ادامه بحث معرفت و پاسخ به پرسش‌های رهزن، به بررسی چگونگی تحقق توحید در تعینات خلقی، مانند حجر، ارض و سماء، و تمایز آن از شرک و بت‌پرستی می‌نشیند. پرسش محوری این است که چگونه اجسام مادی می‌توانند به‌عنوان اسماء الهی تلقی شوند و چه چیزی این رؤیت را از شرک متمایز می‌سازد؟

بخش اول: تبیین معرفت و رهزن‌های سلوک

ادامه مبحث معرفت

بحث معرفت، پس از تبیین ظرف نازل (ناسوت) و ساعد (لا تعین)، با پرسش‌هایی از سوی مخاطبان ادامه می‌یابد که مسیر بحث را به سوی تبیین عمیق‌تر توحید هدایت می‌کند.

این پرسش‌ها، چونان موج‌هایی در دریای معرفت، بحث را به سوی تبیین دقیق‌تر سوق می‌دهند.

رهزن‌های سلوک و ضرورت تبیین

پرسش‌های مطرح‌شده، رهزن‌هایی دارند که می‌توانند سالک را از مسیر توحید منحرف کنند. این رهزن‌ها، نیازمند تبیینی دقیق‌اند تا مقام عرفانی توحید در ظرف ناسوت آشکار شود.

این تبیین، چونان کلیدی که قفل‌های معرفتی را می‌گشاید، راه را برای فهم توحید هموار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست، با ادامه بحث معرفت و تبیین رهزن‌های سلوک، زمینه را برای کاوش توحید در ظرف ناسوت فراهم کرد. پرسش‌های سالکان، به‌عنوان محرکی برای تعمیق بحث، ضرورت تبیین دقیق مقامات عرفانی را نشان داد.

بخش دوم: توحید در ناسوت و رؤیت اسماء الهی

چالش توحید در تعینات خلقی

درس‌گفتار، این پرسش عمیق را مطرح می‌کند: چگونه گفتن «یا حجر»، «یا ارض» یا «یا سماء» می‌تواند توحید باشد و چه چیزی آن را از بت‌پرستی متمایز می‌سازد؟ پاسخ در این است که توحید، به نیت و معرفت سالک وابسته است، نه به لفظ ظاهری.

این دیدگاه، چونان آیینه‌ای که باطن عبادت را بازمی‌تاباند، بر نقش نیت در تحقق توحید تأکید دارد.

اجسام به‌عنوان اسماء الهی

در ظرف ناسوت، اجسامی مانند حجر، جدار، سماء یا نار می‌توانند به‌عنوان اسماء الهی تلقی شوند، مشروط بر اینکه سالک آن‌ها را با چهره حقی ببیند.

این تبیین، چونان پلی که ماده و حقیقت را پیوند می‌دهد، ناسوت را ظرف ظهور اسماء می‌داند.

اختصاص رؤیت به اهل سلوک

فهم اجسام به‌عنوان اسماء الهی، خاص اهل سلوک است و برای غیرسالکان، که در بند ظواهر خلقی‌اند، قابل درک نیست.

این اختصاص، چونان خطی که مرز معرفت عرفانی را ترسیم می‌کند، بر مرتبه بالای سلوک تأکید دارد.

مبنای قرآنی توحید ناسوتی

آیه فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ [مطلب حذف شد] : «به هر سو رو کنید، آنجا وجه الله است»، مبنای قرآنی توحید در ناسوت است و دیوار را چهره خدا می‌داند.

این استناد، چونان سندی الهی، توحید را در همه تعینات ناسوتی اثبات می‌کند.

کاربرد فقهی آیه

آیه مذکور، نافله را بدون قبله مجاز می‌داند، که نشان‌دهنده جامعیت توحید فراتر از تعینات ظاهری است.

این کاربرد، چونان پلی که فقه و عرفان را پیوند می‌دهد، توحید را در عمل تأیید می‌کند.

دوچهرگی مخلوقات

مخلوقات، دو چهره دارند: حقی (اسم الله) و خلقی (ماده). تفاوت آن‌ها در مراتب است، نه در حقیقت.

این دوچهرگی، چونان نقشه‌ای که مسیر توحید را ترسیم می‌کند، مبنای رؤیت عرفانی است.

تمایز شرک و توحید

اگر سالک چهره خلقی حجر یا ارض را ببیند، مانند گفتن «یا لات» یا «یا عزى»، مشرک است. اما رؤیت چهره حقی، توحید را محقق می‌سازد.

این تمایز، چونان تیغی که مرز حقیقت و کثرت را جدا می‌کند، معیار توحید را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، توحید در ناسوت را با رؤیت اجسام به‌عنوان اسماء الهی تبیین کرد. آیه فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ ٱللَّهِ، مبنای قرآنی این دیدگاه است. اجسام، در صورت رؤیت حقی، اسماء الهی‌اند، اما رؤیت خلقی، به شرک می‌انجامد. این مقام، خاص اهل سلوک است و تقلید در آن راه ندارد.

بخش سوم: معیارهای توحید در سلوک عرفانی

عدم تقلید و کلیت در سلوک

وصول به مقام دیدن اجسام به‌عنوان اسماء الهی، تقلیدی نیست و کلیت ندارد. این شهود، امری شخصی و عیانی است، نه بیانی.

این اصل، چونان نوری که مسیر سلوک را از تقلید جدا می‌کند، بر اصالت شهود تأکید دارد.

معیار وحدت‌بینی در توحید

اگر سالک حجر و رحمان را یکسان ببیند، توحید است. تفاوت دیدن میان نار و ماء، گل و سنگ، یا انسان و نسوان، شرک می‌آورد.

این معیار، چونان میزان دقیقی که توحید را از شرک جدا می‌کند، بر رؤیت یکسان تأکید دارد.

شعر عرفانی و رؤیت حسن

شعر «اگر بر دیده‌ی مجنون نشینی / به غیر حسن در عالم نبینی»، به رؤیت وحدت و حسن حق در همه چیز اشاره دارد.

این شعر، چونان گوهری که مقام وحدت‌بینی را متجلی می‌سازد، بر رؤیت حسن تأکید دارد.

مثال قصد قربت

مانند قصد قربت، سالک باید در همه حال، چه مرغ خوردن و چه نان خشک، قربت را یکسان حفظ کند. تفاوت در قربت، شرک است.

این قیاس، چونان تمثیلی که ثبات معرفتی را نشان می‌دهد، بر وحدت در نیت تأکید دارد.

ماه و کاه در نگاه سالک

سالک، ماه و کاه را یکسان می‌بیند. تفاوت دیدن، نشانه غرق شدن در خلقیت است.

این مثال، چونان آیینه‌ای که وحدت‌بینی را بازمی‌تاباند، بر رؤیت حقیقت تأکید دارد.

مراتب و وحدت حق

مراتب در اسماء، مانند رحمان و رحیم، وجود دارد، اما حقیقت حق واحد است و دوتا نیست.

این تبیین، چونان نقشه‌ای که وحدت را در کثرت نشان می‌دهد، بر یکتایی حقیقت تأکید دارد.

بطن سالک و معیار توحید

معنی توحید، در بطن سالک است. اگر صفت خلقی در نفس او نقش داشته باشد، شرک است؛ اگر صفت حقی، توحید.

این اصل، چونان کلیدی که درهای معرفت را می‌گشاید، بر نقش نیت در سلوک تأکید دارد.

فقه عرفانی و نهی از تقلید

اگر سالک در گفتن «یا حجر» صفت خلقی را لحاظ کند، مشرک است و فقيه، آن را شرک می‌داند. تقلید در این مقام، حرام است.

این دیدگاه، چونان هشداری به سالکان، بر اصالت شهود و پرهیز از تقلید تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، معیارهای توحید در سلوک را تبیین کرد. وحدت‌بینی، معیار اصلی توحید است و تفاوت دیدن، به شرک می‌انجامد. شهود اسماء الهی، خاص اهل سلوک است و تقلید در آن راه ندارد. قصد قربت و رؤیت یکسان ماه و کاه، نشان‌دهنده توحید است. بطن سالک، معیار تمایز شرک و توحید است و فقه عرفانی، از تقلید در این مقام نهی می‌کند.

بخش چهارم: عشق، وحدت‌بینی و الگوهای عملی توحید

عشق ضعفاء و اولياء

عشق ضعفاء، در ظرف نازل و حجري است، اما عشق اولياء، در لا تعین و وحدت‌بینی متجلی می‌شود. سالک کامل، دوست و دشمن را یکسان می‌بیند.

این تمایز، چونان خطی که مراتب عشق را جدا می‌کند، بر برتری عشق عارفانه تأکید دارد.

پیامبر اکرم (ص) و وحدت‌بینی

پیامبر اکرم (ص)، در ازدواج، میان قاراشمیش و حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیها تمایز قائل نشد و همه را یکسان دید.

این الگو، چونان مشعلی که مسیر سلوک را روشن می‌کند، بر وحدت در نگاه سالک تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، عشق عارفانه و وحدت‌بینی را بررسی کرد. عشق اولياء، برخلاف ضعفاء، در لا تعین و وحدت متجلی است. پیامبر اکرم (ص)، با عدم تمایز میان مظاهر، الگوی عملی وحدت‌بینی را ارائه داد.

بخش پنجم: لا تعین و چالش‌های وصول در سلوک

عدم وجود لا تعین خلقی

لا تعین خلقی وجود ندارد. لا تعین، صرفاً حقی است و در ناسوت، به‌صورت اضافی و مشوب ظاهر می‌شود.

این اصل، چونان هشداری که محدودیت ناسوت را نشان می‌دهد، بر فراتر بودن لا تعین تأکید دارد.

لا تعین اضافی و مشوب

لا تعین محکى، نسبت به حاكى متعین است و لذا، لا تعین اضافی و مشوب است، نه حقيقى.

این تمایز، چونان خطی که محدودیت ادراک بشری را ترسیم می‌کند، بر چالش وصول تأکید دارد.

مثال فلسفی وجود و عدم

مانند وجود و عدم اضافی در فلسفه، لا تعین اضافی نیز از لا تعین حقيقى متمایز است.

این قیاس، چونان پلی که فلسفه و عرفان را پیوند می‌دهد، لا تعین را تبیین می‌کند.

لا تعین غير مشوب و غایت سلوک

وصول به لا تعین غير مشوب، غایت سلوک است که با فنا و محو، مانند «من عشقه من قتله»، محقق می‌شود.

این مقام، چونان قله‌ای رفیع، سالک را در حقیقت محو می‌سازد.

تلاشی و محو در لا تعین

وصول به لا تعین، تلاشی می‌طلبد و سالک، مانند موسی (صعقا)، در آن محو می‌شود.

این تعبیر، چونان تصویری که فنا را نشان می‌دهد، بر دشواری سلوک تأکید دارد.

سالک صامت در لا تعین

سالک در لا تعین، صامت و سرگردان است، زیرا تلاشی او را از کثرت رها می‌سازد.

این حالت، چونان دری که به سوی فنا گشوده می‌شود، سالک را از کثرت می‌رهاند.

امير مؤمنان (ع) و لا تعین

امير مؤمنان (ع)، در نماز، مدهوش می‌شد که نشانه وصول به لا تعین مشوب است.

این الگو، چونان مشعلی که مسیر سلوک را روشن می‌کند، بر اثر لا تعین تأکید دارد.

حالات الهی و پویایی حق

آیه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِى [مطلب حذف شد] : «هر روز در شأنی است»، پویایی حق و حالات الهی را نشان می‌دهد.

این آیه، چونان سندی که پویایی حق را اثبات می‌کند، سلوک را دگرگون می‌سازد.

عرفان و عدم نیاز به سند

عرفان، به سند نیازی ندارد. وصول به حقیقت، خود سند است.

این اصل، چونان نوری که حقیقت عرفان را روشن می‌کند، بر اصالت شهود تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، چالش‌های وصول به لا تعین را بررسی کرد. لا تعین خلقی وجود ندارد و لا تعین در ناسوت، اضافی و مشوب است. وصول به لا تعین غير مشوب، غایت سلوک است که با تلاشی و محو همراه است. امير مؤمنان (ع) و آیه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِى شَأْنٍ، پویایی و اثر لا تعین را نشان می‌دهند. عرفان، به شهود وابسته است و نیازی به سند ندارد.

بخش ششم: توحید متوسطی و خطرات تقلید

توحید متوسطی و توحید حجر

توحید متوسطی، مانند گفتن «یا رحمان» و «یا رحیم»، آسان‌تر است، اما توحید حجر، توقیفی و دشوار است.

این تمایز، چونان خطی که مراتب توحید را جدا می‌کند، بر دشواری رؤیت حجر تأکید دارد.

خطر تقلید در گفتن «یا حجر»

تقلید در گفتن «یا حجر»، به شرک می‌انجامد و فقيه، آن را نهی می‌کند، زیرا بدون معرفت، حرام است.

این هشدار، چونان نگهبانی که از حقیقت پاسداری می‌کند، بر ضرورت شهود تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، تفاوت توحید متوسطی و توحید حجر را تبیین کرد. توحید متوسطی، آسان‌تر و عامه‌پسند است، اما توحید حجر، خاص و توقیفی است. تقلید در این مقام، به شرک می‌انجامد و فقيه، آن را نهی می‌کند.

بخش هفتم: معرفت، آخرت و صفا

معرفت و جاودانگی

معرفت، برخلاف اعمال دنيوي مانند نماز، دنيوي نیست و برزخ و قیامت بر اساس آن شکل می‌گیرند.

این اصل، چونان نوری که ارزش معرفت را روشن می‌کند، بر جاودانگی آن تأکید دارد.

متاع دنيوي و محدودیت آن

متاع دنيوي، مانند نماز و مال، در دنیا پایان می‌یابد، اما معرفت، جاودانه است.

این تمایز، چونان خطی که دنیا و آخرت را جدا می‌کند، بر ارزش معرفت تأکید دارد.

صفا و عوام

صفا در عوام، از حق است، نه از خودشان. واقع، با ظاهر متفاوت است.

این دیدگاه، چونان آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر منشأ الهی صفا تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش هفتم

بخش هفتم، ارزش معرفت را به‌عنوان امری جاودانه در برابر متاع دنيوي تبیین کرد. معرفت، برزخ و قیامت را شکل می‌دهد، در حالی که اعمال دنيوي موقت‌اند. صفا در عوام، از حق است و واقع، از ظاهر متمایز است.

نتیجه‌گیری نهایی

درس‌گفتار شماره ۲۷۸، چونان گوهری در صدف فلسفه و عرفان اسلامی، توحید در ناسوت و چالش‌های وصول به لا تعین را کاوش کرده است. توحید، در رؤیت اجسام به‌عنوان اسماء الهی، خاص اهل سلوک است و تقلید در آن راه ندارد. آیه فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ ٱللَّهِ، وجه الله را در همه تعینات متجلی می‌سازد. شرک، در رؤیت چهره خلقی، و توحید، در رؤیت چهره حقی است. وحدت‌بینی، معیار توحید است و تفاوت دیدن، به شرک می‌انجامد. لا تعین، در ناسوت، اضافی و مشوب است و وصول به لا تعین غير مشوب، غایت سلوک است که با تلاشی و محو همراه است. عشق اولياء، برخلاف ضعفاء، وحدت‌بین است و پیامبر اکرم (ص)، الگوی این وحدت‌بینی است. معرفت، برخلاف متاع دنيوي، جاودانه است و صفا، از حق سرچشمه می‌گیرد. این درس‌گفتار، با ارائه چارچوبی منسجم، راه را برای تحقیقات عمیق‌تر در فلسفه و عرفان اسلامی هموار ساخته است.