متن درس

تحلیل فلسفی علم الهی در اندیشه ملاصدرا و نقد آن

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۸۲)

دیباچه

بحث از علم الهی، به‌مثابه یکی از ژرف‌ترین مسائل فلسفه اسلامی، در اندیشه فیلسوفان برجسته‌ای چون شیخ اشراق، ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا جایگاهی ویژه دارد. این موضوع، که در پیوند با ذات باری‌تعالی و چگونگی آگاهی او از مخلوقات است، در فلسفه ملاصدرا با نگاهی نو و تأمل‌برانگیز مطرح شده است. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۲۸۲، با تکیه بر آیه شریفه «وَعِنْدَهُ مَفَاتِيحُ ٱلْغَيْبِ» از قرآن کریم، به نقد و بررسی نظریه ملاصدرا در باب علم الهی پرداخته و با دقتی مثال‌زدنی، چالش‌های فلسفی و تفسیری این نظریه را کاویده‌اند.

بخش نخست: زمینه‌سازی بحث علم الهی

پیشینه تاریخی و فلسفی

بحث از علم الهی در فلسفه اسلامی، ریشه در تأملات فیلسوفانی چون شیخ اشراق، ابن‌سینا، خواجه نصیر و مرحوم حاجی سبزواری دارد. هر یک از این اندیشمندان، با رویکردی خاص، به چگونگی علم باری‌تعالی به مخلوقات پرداخته‌اند. استاد فرزانه، در درس‌گفتار خود، پس از نقد آرای این فیلسوفان، به نظریه ملاصدرا می‌رسند و آن را محور بحث قرار می‌دهند. این پیوستگی تاریخی، به‌سان پلی است که گذشته فلسفی را به نوآوری‌های ملاصدرا متصل می‌سازد.

مقدمات ملاصدرا در تبیین علم الهی

ملاصدرا، با پیش‌فرض عدم تعلق علم به ماده، که ریشه در فلسفه مشائی دارد، مقدماتی را برای اثبات علم حق‌تعالی به مخلوقات ارائه می‌دهد. این پیش‌فرض، که ماده را عاری از توانایی ادراک می‌داند، مبنای نظریه او در باب علم الهی قرار می‌گیرد. به‌سان معماری که پیش از بنای عمارت، شالوده‌ای استوار می‌نهد، ملاصدرا با این مقدمات، بنیان نظریه خود را استحکام می‌بخشد.

بخش دوم: نظریه ملاصدرا در باب علم الهی

ارجاع به اسفار اربعه

ملاصدرا در جلد ششم اسفار اربعه، فصل دوازدهم، صفحه ۲۶۳، به تبیین علم الهی و صور علمیه قائمه بذات حق می‌پردازد. این ارجاع، نشان‌دهنده تمرکز او بر مرتبه احدیت و صور علمیه در بحث علم الهی است. عنوان فصل او، «صريح الحق و خالص اليقين و مخ العقل فى علمه تعالى»، به‌سان مشعلی فروزان، بر اهمیت و عمق نظریه‌اش در باب علم پیشین حق دلالت دارد.

صور علمیه و ذات حق

ملاصدرا معتقد است که علم حق به صور علمیه قائمه بذات است، به‌گونه‌ای که این صور از یک جهت عین ذات حق‌اند و از جهت دیگر غیر ذات. این دیدگاه، به‌مثابه دو روی یک سکه، وحدت و تمایز صور علمیه با ذات حق را به تصویر می‌کشد و در فلسفه ملاصدرا جایگاهی محوری دارد.

هدف ملاصدرا: شهود در مرتبه احدیت

هدف اصلی ملاصدرا، تبیین شهود حق به اشیاء در مرتبه احدیت است، که آن را «غیب کل غیب» می‌نامد. این مرتبه، در مقابل واحدیت که صور تفصیلی را دربرمی‌گیرد، قرار دارد. به‌سان خورشیدی که در اوج آسمان می‌درخشد، مرتبه احدیت در نظریه ملاصدرا، مبنای علم الهی است که فراتر از تفصیلات قرار می‌گیرد.

بخش سوم: استناد ملاصدرا به قرآن کریم

آیه مفاتیح الغیب

ملاصدرا برای تبیین نظریه خود به آیه شریفه «وَعِنْدَهُ مَفَاتِيحُ ٱلْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَآ إِلَّا هُوَ» (انعام: ۵۹) استناد [مطلب حذف شد] کلیدهای غیب نزد اوست، جز او کسی آنها را نمی‌داند». این آیه، محور استدلال او برای تبیین علم الهی و رابطه مفاتیح و غیب است.

تفسیر ملاصدرا از مفاتیح و غیب

ملاصدرا مفاتیح را صور تفصیلی علم الهی (مرتب با واحدیت) و غیب را مرتبه ذات احدیت می‌داند. این تفسیر، به‌سان کلیدی که قفلی را می‌گشاید، تمایز بین مرتبه احدیت و واحدیت را در علم الهی روشن می‌سازد. او معتقد است که غیب، به‌عنوان مرتبه ذات وحدت، بر صور تفصیلی (مفاتیح) تقدم وجودی دارد.

شهود در احدیت

ملاصدرا مدعی است که شهود حق به اشیاء در مرتبه احدیت رخ می‌دهد، نه واحدیت. این ادعا، علم الهی را در مرتبه‌ای متعالی قرار می‌دهد که فراتر از تفصیلات صور علمیه است، به‌سان قله‌ای که از فراز آن تمامی دشت‌ها دیده می‌شود.

بخش چهارم: نقد نظریه ملاصدرا

چالش‌های استدلالی

استاد فرزانه، نظریه ملاصدرا را به دلیل فقدان استدلال محکم مورد نقد قرار می‌دهند. این ادعا، که شهود حق در مرتبه احدیت رخ می‌دهد، بدون برهان قاطع، به‌سان بنایی است که بر شالوده‌ای سست استوار شده باشد.

نقد استناد به آیه مفاتیح الغیب

استناد ملاصدرا به آیه مفاتیح الغیب، با تفسیر فلسفی او سازگار نیست. این تفسیر، به‌سان لباسی است که بر تن آیه دوخته شده و با سیاق آن همخوانی ندارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که تفسیر قرآنی باید با سیاق و معنای ظاهری آیه هماهنگ باشد.

اشکال در لفظ «عند»

لفظ «عند» در آیه، به معنای «نزد» است و دلالت بر بینونت (تمایز) دارد. این معنا، با مرتبه احدیت که وحدت مطلق را ایجاب می‌کند، ناسازگار است. «عند»، به‌سان دیواری است که جدایی میان هو و مفاتیح را نشان می‌دهد.

معنای «عند» به‌مثابه فصل

«عند» از اسماء فاصله است و دوئیت را بین «هو» و مفاتیح الغیب نشان می‌دهد. این معنا، به‌سان خطی است که میان دو موجود تمایز ایجاد می‌کند و با ادعای ملاصدرا در باب وحدت احدیت تناقض دارد.

تقدم غیب بر مفاتیح

غیب، به‌عنوان مضاف‌الیه، بر مفاتیح تقدم وجودی دارد. این تقدم، به‌سان ریشه‌ای است که شاخه‌ها از آن می‌رویند، و در ساختار نحوی آیه نیز مشهود است.

دو معنای مفاتیح

مفاتیح در آیه می‌تواند به دو معنا باشد: کلیدهای غیب (به‌معنای وسیله دسترسی) یا خزائن غیبیه (به‌معنای خود غیب). در هر دو صورت، مفاتیح از غیب متمایز است، به‌سان کلیدی که از در متمایز است یا خزانه‌ای که محتوای آن از خود آن جداست.

ابهام در معنای «هو»

اگر غیب مرتبه احدیت و مفاتیح مرتبه واحدیت باشد، معنای «هو» در آیه چیست؟ این ابهام، به‌سان گرهی است که نظریه ملاصدرا را به چالش می‌کشد، زیرا «هو» نمی‌تواند صرفاً غیب یا مفاتیح باشد، بلکه موجودی متمایز را فرض می‌کند.

مفاتیح و قدرت الهی

استاد فرزانه تأکید می‌کنند که مفاتیح الغیب به قدرت الهی اشاره دارد، نه علم. کلیدها و خزائن، از اسماء قدرتیه‌اند، نه علمیه. این دیدگاه، تفسیر ملاصدرا را که مفاتیح را صور علمیه می‌داند، به‌سان بنایی که بر پایه‌ای نادرست بنا شده باشد، فرو می‌ریزد.

سیاق آیه و علم و قدرت

ادامه آیه شریفه، «وَيَعْلَمُ مَا فِى ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا» (انعام: ۵۹)، با ترجمه: «و آنچه در خشکی و دریاست می‌داند و هیچ برگی نمی‌افتد مگر اینکه آن را می‌داند»، به علم و قدرت توأمان حق‌تعالی اشاره دارد. سیاق آیه، به‌سان تار و پودی است که علم و قدرت را درهم‌تنیده و مفاتیح را به قدرت نزدیک‌تر می‌داند.

بخش پنجم: اهمیت قرائت قرآن کریم

پیچیدگی و عمق قرآن کریم

تفسیر آیات قرآن کریم، به‌سان سفری در اقیانوسی ژرف است که نیازمند صفا، طول عمر و شدت قرائت است. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که فهم قرآن کریم، بدون تهذیب نفس و اهتمام مستمر، ممکن نیست.

اهمیت قرائت مستمر

آیه شریفه «فَٱقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ ٱلْقُرْآنِ» (مزمل: ۲۰)، با ترجمه: «پس آنچه از قرآن میسر است بخوانید»، بر کثرت قرائت تأکید دارد. قرائت بدون فهم، به‌سان تلاوتی است که روح ندارد. فهم لغات، گام نخست در قرائت حقیقی است.

روش قرائت مؤثر

استاد فرزانه روشی علمی برای قرائت قرآن کریم پیشنهاد می‌دهند: علامت‌گذاری لغات ناشناخته و جست‌وجوی معانی آنها. این روش، به‌سان نقشه‌ای است که راه را برای جویندگان معرفت قرآنی هموار می‌سازد.

نقد تفسیر صوری

تفسیر بدون فهم لغوی، ناقص است. حتی مفسران با تجربه نیز ممکن است در فهم آیات ناتوان باشند. این نقد، به‌سان هشداری است که بر ضرورت تسلط بر زبان عربی و لغات قرآنی تأکید دارد.

نقد ملاصدرا در قرائت قرآن

استاد فرزانه، خطای تفسیری ملاصدرا را به کمبود قرائت قرآن کریم نسبت می‌دهند. این کمبود، به‌سان غفلتی است که ذهن فیلسوف را از ژرفای آیات دور ساخته است.

تمایز علم و قدرت در آیه

مفاتیح الغیب، به قدرت الهی اشاره دارد، نه علم. عبارت «لا یعلمها» به معنای علم به قدرت است، نه علم به صور علمیه. این تمایز، به‌سان خطی است که مرز میان علم و قدرت را روشن می‌سازد.

قاعده ادبی جار و مجرور

در ادبیات عرب، وقتی دو جار و مجرور مانند مفاتیح و غیب کنار هم آیند، معانی متفاوتی دارند. این قاعده، به‌سان قانونی است که تفسیر ملاصدرا را، که مفاتیح و غیب را یکی می‌داند، نقض می‌کند.

تمایز علم ذاتی و کثرتی

«یعلم» در عبارت «لا یعلمها الا هو» به علم ذاتی اشاره دارد، درحالی‌که در «یعلم ما فی البر و البحر» به علم کثرتی دلالت می‌کند. این تمایز، به‌سان دو شاخه از یک درخت، مراتب مختلف علم الهی را نشان می‌دهد.

ضرورت قرائت مستمر

کمبود قرائت قرآن کریم، ذهن را به باتلاق علوم تبدیل می‌کند. قرائت مستمر، به‌سان آبی زلال، ذهن را جلا می‌دهد و به فهم عمیق‌تر منجر می‌شود.

تجربه قرائت در جهرم

استاد فرزانه، تجربه قرائت قرآن کریم در جهرم را کاری اساسی و معرفت‌افزا می‌دانند. این تجربه، به‌سان گوهر نابی است که ارزش عملی قرائت را نشان می‌دهد.

وجوب قرائت و نقد فقهی

آیه شریفه «فَٱقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ ٱلْقُرْآنِ» بر کثرت قرائت دلالت دارد، اما برخی فقها وجوب آن را نپذیرفته‌اند. این دیدگاه، به‌سان مانعی است که التزام به قرائت را تضعیف کرده است.

قیام شب و شدت بیان قرآنی

آیه شریفه «قُمِ ٱلَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا» (مزمل: ۲)، با ترجمه: «شب را جز اندکی به پا خیز»، بر قیام شب تأکید دارد. شدت بیان در این آیه و آیه «فقرؤا»، به‌سان بانگ بلندی است که اهمیت التزام عملی به قرآن کریم را گوشزد می‌کند.

نقد تفسیر نادرست

تفسیر نادرست آیات، مانند تبدیل «قم» به خواب، به عمل نادرست منجر می‌شود. این نقد، به‌سان هشداری است که رابطه تنگاتنگ فهم و عمل را نشان می‌دهد.

نقد صور تفصیلی و اجمال

علم الهی، نه صوری و تفصیلی است و نه اجمال در آن راه دارد. این نقد، به‌سان تیغی است که نظریه ملاصدرا در باب صور علمیه را می‌بُرد.

غفلت ملاصدرا از «عند» و «هو»

غفلت ملاصدرا از لفظ «عند» و «هو» در آیه، به تفسیر نادرست منجر شده است. این غفلت، به‌سان سایه‌ای است که بر روشنی تفسیر او افتاده است.

جمع‌بندی

درس‌گفتار شماره ۲۸۲ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به نقد و بررسی نظریه ملاصدرا در باب علم الهی، با تمرکز بر تفسیر آیه شریفه «وَعِنْدَهُ مَفَاتِيحُ ٱلْغَيْبِ» پرداخته است. ملاصدرا مفاتیح را صور تفصیلی (واحدیت) و غیب را مرتبه احدیت می‌داند، اما این تفسیر با چالش‌های جدی مواجه است. لفظ «عند» دلالت بر بینونت دارد و با وحدت مطلق احدیت ناسازگار است. مفاتیح، به قدرت الهی اشاره دارد، نه علم، که این دیدگاه تفسیر ملاصدرا را نقض می‌کند. آیه شریفه «فَٱقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ ٱلْقُرْآنِ» بر اهمیت قرائت مستمر و فهم‌محور تأکید دارد، و کمبود قرائت در نزد ملاصدرا به خطای تفسیری او منجر شده است. این تحلیل، با ساختاری علمی و زبانی فاخر، راهنمایی جامع برای فهم علم الهی، تفسیر قرآنی و اهمیت قرائت ارائه داده و بر ضرورت استدلال فلسفی و التزام به سیاق قرآن کریم تأکید کرده است.