متن درس
تبیین علم الهی و وجود جمعی در فلسفه ملاصدرا
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۹۴)
مقدمه: کاوش در علم الهی و بازسازی فلسفه اسلامی
فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف که گنج‌های معرفتی را در خود نهان دارد، در گذر زمان نیازمند بازنگری و بازسازی است تا امواج پویایی آن همواره جاری بماند. درس‌گفتار شماره ۲۹۴ از سلسله درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با محوریت تبیین علم الهی و مفهوم وجود جمعی در فلسفه ملاصدرا، به نقد و تحلیل عمیق عبارات وی در جلد ششم اسفار، صفحه ۲۷۵، پرداخته است. این درس‌گفتار، با رویکردی انتقادی و روشمند، کوشیده است تا دیدگاه‌های ملاصدرا را در باب کیفیت علم الهی به موجودات ناسوتی و پیش از خلقت، مورد بررسی قرار دهد و اشکالات آن را با دقتی موشکافانه آشکار سازد.
بخش اول: چارچوب نظری علم الهی در فلسفه ملاصدرا
محور بحث: هویت علم الهی
علم الهی، چونان قله‌ای رفیع در منظومه فلسفه اسلامی، یکی از دشوارترین مسائل متافیزیکی است که پیوندی ناگسستنی با وجود و مراتب آن دارد. استاد فرزانه در این درس‌گفتار، با تمرکز بر عبارات ملاصدرا، به بررسی هویت علم الهی و نحوه ارتباط آن با موجودات پرداخته‌اند. هدف، روشن‌سازی بیان ملاصدرا و نقد آن در پرتو عقل و تحلیل فلسفی است. این بررسی، نه‌تنها به فهم دقیق‌تر دیدگاه‌های ملاصدرا یاری می‌رساند، بلکه زمینه‌ساز بازسازی انتقادی فلسفه اسلامی در مواجهه با چالش‌های معاصر است.
درنگ: محور درس‌گفتار، تبیین هویت علم الهی در فلسفه ملاصدرا و نقد عبارات وی در جلد ششم اسفار، صفحه ۲۷۵، با هدف روشن‌سازی و بازسازی انتقادی است.
نقد کثرت در ذات الهی
یکی از پرسش‌های بنیادین مطرح‌شده در این درس‌گفتار، امکان وجود کثرت در ذات الهی است. اگر علم الهی به‌صورت ظهور تبیین شود، آیا ذات الهی می‌تواند کثرت را در خود جای دهد؟ این پرسش، چونان کلیدی است که قفل یکی از پیچیده‌ترین مسائل فلسفه وحدت وجود را می‌گشاید. استاد فرزانه استدلال می‌کنند که اگر علم الهی به‌صورت ظهور باشد، ذات الهی به وحدت و بساطت متمایل می‌شود و کثرت در آن راه ندارد. این دیدگاه، با اصل «بسیط الحقیقه کل الاشیاء» همخوانی دارد که ذات الهی را بسیط و جامع تمامی اشیاء می‌داند، بی‌آنکه به کثرت آلوده شود.
درنگ: اگر علم الهی به‌صورت ظهور باشد، ذات الهی به وحدت و بساطت متمایل است و کثرت در آن راه ندارد، که با اصل بساطت ذات الهی سازگار است.
تشکیک وجود و امکان همزمانی وحدت و کثرت
در پاسخ به نقد کثرت در ذات الهی، استاد فرزانه به اصل تشکیک وجود در فلسفه ملاصدرا اشاره می‌کنند. تشکیک وجود، چونان پلی است که وحدت و کثرت را در مراتب مختلف وجود به هم پیوند می‌دهد. بر این اساس، ذات الهی می‌تواند هم وحدت داشته باشد و هم کثرت، اما اگر ظهور ملاک قرار گیرد، ذات تنها وحدت را در خود جای می‌دهد. این دیدگاه، امکان همزمانی وحدت و کثرت را در مراتب مختلف وجود فراهم می‌سازد، اما تأکید بر ظهور، کثرت را به وحدت ذاتی بازمی‌گرداند.
درنگ: تشکیک وجود، امکان همزمانی وحدت و کثرت را در مراتب مختلف فراهم می‌کند، اما تأکید بر ظهور، کثرت را به وحدت ذاتی بازمی‌گرداند.
بخش دوم: تحلیل عبارات ملاصدرا در باب وجودات متمایز
تبیین تمایز وجودات در ظرف تحقق
ملاصدرا در عبارت «فَنَقُولُ التَّحْقِيقُ أَنَّ هَذِهِ الْأَنْوَاعَ الْمُمْكِنَةَ إِنَّمَا تَبَايَنَتْ وَتَخَالَفَتْ إِذَا صَارَتْ مَوْجُودَةً بِالْفِعْلِ» بیان می‌دارد که انواع ممکنه تنها در ظرف تحقق بالفعل متمایز و متخالف‌اند. این عبارت، چونان آینه‌ای است که تمایز وجودات در مرتبه خارجی را بازمی‌تاباند. ملاصدرا معتقد است که وجودات در ظرف تشخص، به دلیل خصوصیات خاص خود، از یکدیگر متمایز می‌شوند، اما در مراتب پیشین، این تمایز مفهومی است و وجودی واحد دارند.
درنگ: ملاصدرا تمایز وجودات را به ظرف تحقق بالفعل محدود می‌کند و در مراتب پیشین، وحدت وجودی را مطرح می‌سازد.
نقد دیدگاه مشائیان در تباین وجودات
ملاصدرا دیدگاه مشائیان را که وجودات را متباین بالذات می‌دانند، رد می‌کند و استدلال می‌نماید که تباین وجودات در ظرف تشخص است، نه در مرتبه مفهومی. این نقد، چونان مشعلی است که تاریکی دیدگاه‌های سنتی را روشن می‌سازد. برخلاف مشائیان که تباین را ذاتی می‌دانند، ملاصدرا تباین را به مرتبه تحقق خارجی محدود می‌کند و در مراتب پیشین، وحدت وجودی را پیشنهاد می‌دهد.
درنگ: ملاصدرا تباین وجودات را به ظرف تشخص محدود می‌کند و دیدگاه مشائیان مبنی بر تباین ذاتی را رد می‌نماید.
وجود حق تعالی و احکام موجودات
ملاصدرا در عبارت وُجُودُ حَقٍّ تَعَالَى عَلَى وَجْهٍ يَصْدُقُ عَلَيْهَا أَحْكَامُهَا [مطلب حذف شد] : وجود حق تعالی به‌گونه‌ای است که احکام و آثار موجودات بر آن صادق است) بیان می‌کند که وجود الهی، به دلیل بساطت و جامعیت، تمامی احکام و آثار موجودات را در بر می‌گیرد. این دیدگاه، چونان دری است که به سوی فهم جامعیت وجود الهی گشوده می‌شود. وجود الهی، به دلیل لا تعین، تمامی خصوصیات موجودات را در خود جای می‌دهد، بدون آنکه به کثرت آلوده شود.
درنگ: وجود الهی، به دلیل بساطت و لا تعین، تمامی احکام و آثار موجودات را در بر می‌گیرد، بدون آنکه به کثرت آلوده شود.
بخش سوم: مفهوم وجود جمعی و نقدهای آن
وجود جمعی پیش از تحقق خارجی
ملاصدرا در عبارت وَأَمَّا قَبْلَ ذَلِكَ فَلَهَا الْوُجُودُ الْجَمْعِيُّ وَهَذَا الْوُجُودُ الْجَمْعِيُّ نَحْوٌ آخَرُ مِنَ الْوُجُودِ أَرْفَعُ وَأَشْرَفُ مِنْ كُلِّ الْوُجُودِ الْعَقْلِيِّ أَوْ [مطلب حذف شد] : اما پیش از آن، موجودات دارای وجود جمعی‌اند و این وجود جمعی، نوع دیگری از وجود است که از وجود عقلی، مثالی، و خارجی ارفع و اشرف است) بیان می‌کند که موجودات پیش از تحقق خارجی، دارای وجود جمعی‌اند. این وجود جمعی، چونان خورشیدی است که تمامی موجودات را در نور واحد خود گرد می‌آورد، بی‌آنکه کثرت در آن راه یابد.
درنگ: وجود جمعی، مرتبه‌ای از وجود است که پیش از تحقق خارجی، تمامی موجودات را به‌صورت واحد و بسیط در بر می‌گیرد و از وجود عقلی، مثالی، و خارجی برتر است.
دو پرسش بنیادین در باب علم الهی
درس‌گفتار دو پرسش کلیدی را مطرح می‌کند: نخست، علم الهی به موجودات ناسوتی در ظرف ناسوت چگونه است؟ دوم، علم الهی به این موجودات پیش از خلقت چگونه بوده است؟ این دو پرسش، چونان دو بال‌اند که بحث را به سوی فهم عمیق‌تر علم الهی هدایت می‌کنند. استاد فرزانه معتقدند که بیان ملاصدرا در هر دو مورد ناکافی است و نیازمند تبیین دقیق‌تری است.
درنگ: درس‌گفتار دو پرسش بنیادین را مطرح می‌کند: کیفیت علم الهی به موجودات ناسوتی در ظرف ناسوت و پیش از خلقت، که بیان ملاصدرا در هر دو مورد ناکافی است.
نقد عدم تبیین علم الهی به موجودات ناسوتی
استاد فرزانه نقد می‌کنند که ملاصدرا نحوه علم الهی به موجودات ناسوتی در ظرف ناسوت را به‌طور دقیق تبیین نکرده و صرفاً به تمایز وجودات در این مرتبه اشاره دارد. این نقد، چونان زنگ خطری است که فلسفه ملاصدرا را از خطر ابهام در تبیین علم الهی آگاه می‌سازد. ملاصدرا بر تمایز وجودات تأکید می‌کند، اما کیفیت حضور علم الهی در این مرتبه را روشن نمی‌سازد.
درنگ: ملاصدرا کیفیت علم الهی به موجودات ناسوتی در ظرف ناسوت را تبیین نکرده و صرفاً به تمایز وجودات در این مرتبه بسنده کرده است.
ابهام در مفهوم وجود جمعی
ملاصدرا وجود جمعی را به‌عنوان «نحو آخر من الوجود» توصیف می‌کند که از وجود عقلی، مثالی، و خارجی ارفع و اشرف است. استاد فرزانه این توصیف را مبهم می‌دانند و خواستار توضیح دقیق‌تر هستند. این ابهام، چونان سایه‌ای است که بر فهم وجود جمعی و ارتباط آن با علم الهی افتاده است. درس‌گفتار تأکید دارد که توصیف «نحو آخر» مسئله کیفیت علم الهی را حل نمی‌کند.
درنگ: توصیف وجود جمعی به‌عنوان «نحو آخر» مبهم است و نمی‌تواند کیفیت علم الهی را به‌طور دقیق تبیین کند.
نقد روش‌شناختی پاسخ‌های کلی
استاد فرزانه، با تمثیل طنزآمیز «یک آقایی است»، به پاسخ‌های کلی ملاصدرا مانند «نحو آخر» یا «ارفع و اشرف» انتقاد می‌کنند. این تمثیل، چونان آینه‌ای است که ضعف پاسخ‌های مبهم را بازمی‌تاباند. درس‌گفتار تأکید دارد که پاسخ‌های کلی، هرچند فاخر، نمی‌توانند مسائل فلسفی را به‌طور کامل تبیین کنند و باید با توضیحات دقیق جایگزین شوند.
درنگ: پاسخ‌های کلی مانند «نحو آخر» یا «ارفع و اشرف» نمی‌توانند مسائل فلسفی را تبیین کنند و نیازمند توضیحات دقیق‌تر هستند.
نقد روش‌شناسی فلسفه سنتی
با اشاره به کفایه آخوند، استاد فرزانه روش پاسخ‌های کلی در فلسفه سنتی را نقد می‌کنند و معتقدند که این روش، مانع پیشرفت علمی است. این نقد، چونان نسیمی است که غبار کهنگی را از فلسفه اسلامی می‌زداید. پاسخ‌های مبهم، مانند «یک جور دیگر است»، نمی‌توانند به حل مسائل فلسفی کمک کنند و باید با روش‌های دقیق‌تر جایگزین شوند.
درنگ: روش پاسخ‌های کلی در فلسفه سنتی، مانع پیشرفت علمی است و باید با تحلیل‌های دقیق و موشکافانه جایگزین شود.
بخش چهارم: دیدگاه درس‌گفتار در باب علم الهی
تعینات ظهوری حق تعالی
استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که تمامی وجودات، تعینات ظهوری حق تعالی‌اند و علم الهی در هر مرتبه، متناسب با تعین آن مرتبه، حضور دارد. این دیدگاه، چونان جویباری است که از چشمه وحدت وجود سرچشمه می‌گیرد. تمامی معلومات، مظاهر حق تعالی‌اند و علم الهی، به دلیل لا تعین، در هر مرتبه با تعین متناسب آن ظهور می‌یابد.
درنگ: تمامی وجودات، تعینات ظهوری حق تعالی‌اند و علم الهی در هر مرتبه، متناسب با تعین آن مرتبه، ظهور می‌یابد.
نزول علم با معلوم
علم الهی، چونان نوری است که همراه با معلوم در مراتب مختلف وجودی نزول می‌یابد. در هر ظرف، از احدیت تا ناسوت، علم الهی متناسب با تعین آن مرتبه ظهور می‌کند. این اصل، جامعیت علم الهی را نشان می‌دهد که در تمامی مراتب، بدون محدودیت، حضور دارد.
درنگ: علم الهی همراه با معلوم در مراتب مختلف نزول می‌یابد و در هر ظرف، متناسب با تعین آن مرتبه، ظهور می‌کند.
وحدت حقیقت وجودی
استاد فرزانه تأکید دارند که حقیقت وجودی، چه در مرتبه احدیت (مشت) و چه در مرتبه کثرت (دشت)، یکی است و تنها ظهور آن متفاوت است. این دیدگاه، چونان ریشه‌ای است که تمامی شاخسارهای وجود را تغذیه می‌کند. تفاوت مراتب، به ظهور و بروز بستگی دارد، نه به تعدد حقیقت وجودی.
درنگ: حقیقت وجودی، چه در احدیت و چه در کثرت، یکی است و تنها ظهور آن در مراتب مختلف متفاوت است.
تمثیل چهره‌های متفاوت در عوالم مختلف
استاد فرزانه با تمثیل چهره‌های متفاوت انسان در خواب، بیداری، دنیا، و آخرت، به تفاوت تعینات در مراتب مختلف وجودی اشاره می‌کنند. این تمثیل، چونان آیینه‌ای است که تنوع تعینات را در مراتب وجودی بازمی‌تاباند. همان‌گونه که انسان در هر عالم چهره‌ای متفاوت دارد، علم الهی نیز در هر مرتبه، متناسب با تعین آن مرتبه، ظهور می‌یابد.
درنگ: همان‌گونه که انسان در هر عالم چهره‌ای متفاوت دارد، علم الهی نیز در هر مرتبه، متناسب با تعین آن مرتبه، ظهور می‌یابد.
بخش پنجم: نقد معانی کثیره و پاسخ ملاصدرا
نقد مفهوم معانی کثیره
ملاصدرا در عبارت وَأَنْتُمْ أَصْبَحْتُمْ فِي [مطلب حذف شد] : شما در ذات الهی به‌صورت معانی کثیره هستید) بیان می‌کند که موجودات در ذات الهی به‌صورت معانی کثیره حضور دارند. استاد فرزانه این دیدگاه را با بساطت ذات الهی ناسازگار می‌دانند. این نقد، چونان زنگ خطری است که تناقض میان بساطت و کثرت را آشکار می‌سازد. اگر ذات الهی بسیط است، چگونه می‌تواند حاوی معانی کثیره باشد؟
درنگ: حضور معانی کثیره در ذات الهی با بساطت ذات ناسازگار است و تناقضی فلسفی ایجاد می‌کند.
پاسخ ملاصدرا به نقد معانی کثیره
ملاصدرا در پاسخ به این نقد، در عبارت وَأَمَّا وُجُوبُكُمْ مَعْلُولٌ أَوَّلٌ وَاحِدًا لَا مُتَعَدِّدًا [مطلب حذف شد] : و اما وجوب شما، معلول اول واحدی است، نه متعدد، بسیطی است، نه مرکب) استدلال می‌کند که عقل اول بسیط است و می‌تواند مصداق تمامی ماهیات ممکنه باشد. این پاسخ، چونان کلیدی است که تلاش می‌کند قفل تناقض میان بساطت و کثرت را بگشاید.
درنگ: ملاصدرا با استدلال به بساطت عقل اول، تلاش می‌کند تناقض میان بساطت و کثرت را رفع کند.
تمایز عنوان و معنا
ملاصدرا تمایز میان عنوان و معنا را مطرح می‌کند و استدلال می‌نماید که تعدد عناوین با وحدت حقیقت منافاتی ندارد. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان کثرت ظاهری و وحدت باطنی را مشخص می‌سازد. حقیقت واحد می‌تواند تحت عناوین مختلف ظهور یابد، بدون آنکه تعدد در ذات رخ دهد.
درنگ: تعدد عناوین (مانند علم، قدرت، وجود) با وحدت حقیقت منافاتی ندارد و حقیقت واحد می‌تواند تحت عناوین مختلف ظهور یابد.
تمثیل‌های ملاصدرا برای تمایز عنوان و معنا
ملاصدرا با تمثیل‌هایی مانند علم و قدرت، وجود و تشخص، وحدت و وجود، نشان می‌دهد که یک ذات واحد می‌تواند مصداق عناوین متعدد باشد. این تمثیل‌ها، چونان آیینه‌هایی‌اند که وحدت حقیقت را در کثرت عناوین بازمی‌تابانند. برای مثال، وجود به‌عنوان یک حقیقت واحد، می‌تواند تحت عناوین مختلف (مانند وجود عقلی، مثالی، خارجی) ظهور یابد، بدون آنکه تعدد در حقیقت رخ دهد.
درنگ: تمثیل‌های علم و قدرت، وجود و تشخص، و وحدت و وجود، نشان‌دهنده وحدت حقیقت در کثرت عناوین است.
نقد درس‌گفتار به پاسخ ملاصدرا
استاد فرزانه پاسخ ملاصدرا را قابل نقد می‌دانند و معتقدند که تمایز میان عنوان و معنا، به‌طور کامل تناقض میان بساطت و کثرت را رفع نمی‌کند. این نقد، چونان مشعلی است که محدودیت‌های پاسخ ملاصدرا را روشن می‌سازد. اگرچه تمایز میان عنوان و معنا منطقی است، اما نمی‌تواند به‌طور کامل مسئله کثرت در ذات الهی را حل کند.
درنگ: تمایز میان عنوان و معنا نمی‌تواند به‌طور کامل تناقض میان بساطت و کثرت را رفع کند و پاسخ ملاصدرا قابل نقد است.
دعوت به تأمل در عبارت ملاصدرا
استاد فرزانه مخاطبان را دعوت می‌کنند تا در عبارت ملاصدرا در صفحه ۲۷۵ جلد ششم اسفار تأمل کنند و بررسی کنند که آیا این پاسخ قابل نقد است یا خیر. این دعوت، چونان فراخوانی است به پژوهشگران که با موشکافی و تحلیل عمیق، به بازسازی فلسفه اسلامی یاری رسانند.
درنگ: دعوت به تأمل در عبارت ملاصدرا، زمینه‌ساز بحث‌های عمیق‌تر فلسفی و بازسازی انتقادی است.
نتیجه‌گیری: بازسازی فلسفه اسلامی در پرتو نقد و تحلیل
درس‌گفتار شماره ۲۹۴، چونان مشعلی فروزان، راهی نو در تبیین علم الهی و مفهوم وجود جمعی در فلسفه ملاصدرا گشوده است. نقد عبارات ملاصدرا نشان داد که توصیف وجود جمعی به‌عنوان «نحو آخر» و ارفع از وجود عقلی، مثالی، و خارجی، مبهم است و نمی‌تواند کیفیت علم الهی را به‌طور کامل تبیین کند. استاد فرزانه، با تأکید بر تعینات ظهوری حق تعالی و نزول علم همراه با معلوم، دیدگاهی جامع ارائه کرده‌اند که تمامی وجودات را مظاهر حق تعالی می‌داند. علم الهی، به دلیل لا تعین، در تمامی ظروف وجودی، از احدیت تا ناسوت، حضور دارد و در هر مرتبه، متناسب با تعین آن مرتبه ظهور می‌یابد. نقدهای روش‌شناختی به پاسخ‌های کلی در فلسفه سنتی، بر ضرورت موشکافی و تحلیل دقیق تأکید دارد. این درس‌گفتار، با دعوت به تأمل در عبارات ملاصدرا، پژوهشگران را به سوی بازسازی انتقادی فلسفه اسلامی هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی