متن درس
وجود رابط و رابطی در فلسفه اسلامی: بازخوانی انتقادی آرای ملاصدرا و حکمای اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۰۸)
دیباچه: درآمدی بر وجود رابط و رابطی در فلسفه اسلامی
جهان فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف، سرشار از مفاهیمی است که در گذر سده‌ها، ذهن حکیمان و اندیشمندان را به خود مشغول داشته است. یکی از این مفاهیم بنیادین، وجود رابط و رابطی است که در نظام فکری ملاصدرا و شارحان او، جایگاهی ویژه یافته و از منظر هستی‌شناسی و منطق، موضوع تأملات عمیق بوده است. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار شماره ۳۰۸ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تاریخ چهارم مهرماه ۱۳۸۰، به بررسی دقیق و انتقادی این مفهوم می‌پردازد. با تکیه بر متون اصلی اسفار اربعه ملاصدرا و حاشیه‌نویسی‌های حکمایی چون حاجی سبزواری، این متن می‌کوشد تا با نگاهی نو، ابعاد وجود رابط و رابطی را در چارچوب معقولات ثانیه فلسفی و منطقی بازکاود و نقدی روشمند بر دیدگاه‌های سنتی ارائه دهد. این بررسی، نه‌تنها به تبیین دقیق این مفاهیم می‌پردازد، بلکه با بهره‌گیری از تمثیلات و تحلیل‌های عمیق، راه را برای بازاندیشی در فلسفه اسلامی هموار می‌سازد.
بخش نخست: تعریف و تمایز وجود رابط و رابطی
ماهیت وجود رابطی و پیوند آن با عرض
وجود رابطی، در نظام فلسفی صدرایی، به مثابه وجودی عرضی تعریف می‌شود که وجودش در نفس خود، عین وجودش در غیر است. به دیگر سخن، وجود رابطی، چونان سایه‌ای است که جز در پناه جوهر، تحقق نمی‌یابد. این مفهوم، در ظرف غیریت، یعنی در بستر موجودی دیگر، به ظهور می‌رسد. برای مثال، سفیدی دیوار، عرضی است که مفهوماً استقلال دارد، اما وجوداً به جوهر دیوار وابسته است. این وابستگی، چونان رشته‌ای نامرئی، عرض را به جوهر پیوند می‌دهد و بدون آن، عرض از هستی ساقط می‌شود.
این دیدگاه، ریشه در فلسفه مشایی دارد که عرض را فاقد استقلال وجودی می‌داند، اما صدرا با بسط این مفهوم، آن را در چارچوب تشکیک وجود جای می‌دهد. وجود رابطی، در این نظام، مرتبه‌ای از وجود است که در ظرف جوهر تحقق می‌یابد و بدون آن، چونان آینه‌ای بی‌نور، از بازتاب هستی بازمی‌ماند.
تمایز وجود رابط و رابطی
وجود رابط، که در منطق به «حرف» تعبیر می‌شود، از وجود رابطی متمایز است. وجود رابط، مانند حرف «من» در جمله «سرت من البصرة إلی الکوفة»، تنها در ارتباط میان مربوط (بصره) و مربوط علیه (کوفه) معنا می‌یابد. این وجود، فاقد نفسية و هویت مستقل است و چونان پلی است که دو ساحل را به هم پیوند می‌دهد، اما خود به تنهایی ایستادگی ندارد. در مقابل، وجود رابطی، گرچه وجوداً وابسته به جوهر است، مفهوماً از استقلال برخوردار است. این تمایز، چونان خطی است که میان دو قلمرو منطق و هستی‌شناسی کشیده شده و هر یک را در جایگاه خود می‌نشاند.
این تمایز، به فهم دقیق‌تر جایگاه وجود رابط در قضیه‌های منطقی و وجود رابطی در عالم خارج کمک می‌کند. درس‌گفتار استاد فرزانه، با تأکید بر این تفاوت، به پیچیدگی‌های این مفاهیم در فلسفه اسلامی اشاره دارد و از مخاطب دعوت می‌کند تا با تأمل در متون اصلی، این تمایز را عمیق‌تر بکاود.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، با تبیین وجود رابط و رابطی، بنیانی استوار برای ورود به مباحث بعدی فراهم می‌آورد. وجود رابطی، به مثابه عرضی وابسته به جوهر، و وجود رابط، به مثابه حرفی فاقد نفسية، دو وجه از یک حقیقت فلسفی‌اند که در نظام صدرایی، جایگاه ویژه‌ای دارند. این تمایز، نه‌تنها به فهم بهتر هستی‌شناسی اسلامی کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز نقدهای بعدی در این نوشتار است.
بخش دوم: دیدگاه ملاصدرا و حکمای اسلامی درباره وجود رابط
آرای ملاصدرا در اسفار
ملاصدرا، در اثر سترگ خود، اسفار اربعه، وجود رابط را به تفصیل بررسی کرده و آن را فاقد نفسية و تحقق هویتی می‌داند. در صفحات متعدد این اثر (۷۸، ۱۳۸، ۱۴۰، ۱۴۱، ۲۹۱، ۳۲۷، ۳۷۰)، او با عبارات گوناگون، بر این نکته تأکید می‌ورزد که وجود رابط، چونان سایه‌ای است که جز در پرتو مربوط و مربوط علیه، به ظهور نمی‌رسد. او در صفحه ۳۲۷ اسفار می‌فرماید که اطلاق وجود بر رابط، اشتراک لفظی است و وجود رابط، فاقد معنای وجود حقیقی است.
این دیدگاه، ریشه در منطق ارسطویی دارد که حرف را ابزار ربط در قضیه می‌داند، نه موجودی مستقل. صدرا، با بسط این مفهوم در چارچوب فلسفه اسلامی، وجود رابط را در پایین‌ترین مرتبه وجود قرار می‌دهد، جایی که هستی آن، به مثابه نوری کم‌فروغ، تنها در سایه دیگر موجودات دیده می‌شود.
دیدگاه حاجی سبزواری
حاجی سبزواری، در حاشیه اسفار، دیدگاهی مشابه ملاصدرا ارائه می‌دهد و می‌فرماید که وجود رابط، به اعتبار رابط بودن، نه وجود است و نه شیء. او تأکید می‌کند که اطلاق وجود بر رابط، تنها به‌صورت لفظی است و رابط، فاقد هویت مستقل است. این دیدگاه، چونان آینه‌ای، بازتاب‌دهنده آرای صدراست، اما با بیانی موجزتر و روشن‌تر.
این تأکید بر اشتراک لفظی، نشان‌دهنده وحدت نظر میان صدرا و شارحان اوست، اما درس‌گفتار استاد فرزانه، با نقدی روشمند، این دیدگاه را به چالش می‌کشد و ضرورت بازنگری در آن را مطرح می‌سازد.
جمع‌بندی بخش دوم
دیدگاه ملاصدرا و حاجی سبزواری، وجود رابط را فاقد نفسية و هویت مستقل می‌داند و اطلاق وجود بر آن را اشتراک لفظی می‌شمارد. این آراء، ریشه در سنت فلسفی مشایی و منطق ارسطویی دارند، اما درس‌گفتار، با طرح پرسش‌هایی بنیادین، زمینه را برای نقد این دیدگاه‌ها فراهم می‌آورد. بخش بعدی، به این نقدها و بازاندیشی در مفهوم وجود رابط می‌پردازد.
بخش سوم: نقد دیدگاه سنتی و بازاندیشی در وجود رابط
چالش فقدان نفسية در وجود رابط
درس‌گفتار استاد فرزانه، با طرح پرسشی بنیادین، دیدگاه سنتی مبنی بر فقدان نفسية در وجود رابط را به چالش می‌کشد: اگر وجود رابط فاقد نفسية است، آیا معدوم است یا موجود؟ این پرسش، چونان تیغی دو لبه، تناقض ظاهری در آرای صدرا را نمایان می‌سازد. اگر وجود رابط معدوم است، چگونه وجود نامیده می‌شود؟ و اگر موجود است، چگونه فاقد نفسية است؟
این نقد، ریشه در اصول فلسفه اسلامی دارد که وجود را معیار شیئیت می‌داند. بر اساس این اصل، هر آنچه شیئیت دارد، موجود است و معرفتش به قدر وجودش است. درس‌گفتار، با استناد به این اصل، استدلال می‌کند که وجود رابط، نمی‌تواند معدوم باشد، زیرا در این صورت، اطلاق وجود بر آن بی‌معنا خواهد بود.
وجود رابط و معقولات ثانیه فلسفی
درس‌گفتار، وجود رابط را با معقولات ثانیه فلسفی، مانند علم و امکان، مقایسه می‌کند. این مفاهیم، در خارج اتصاف دارند، اما فاقد استقلال‌اند. برای مثال، علم زید، در خارج وجود دارد، اما نمی‌توان آن را به‌صورت مستقل نشان داد. وجود رابط نیز، چونان علمی که در زید اتصاف یافته، در ظرف مربوط و مربوط علیه تحقق می‌یابد، اما از استقلال محروم است.
این مقایسه، به روش‌شناسی فلسفه اسلامی اشاره دارد که مفاهیم انتزاعی را با تحلیل منطقی تبیین می‌کند. درس‌گفتار، با این تبیین، وجود رابط را در چارچوبی نوین جای می‌دهد و از مخاطب دعوت می‌کند تا با تأمل در معقولات ثانیه، به فهمی عمیق‌تر از این مفهوم دست یابد.
تمایز معقول اول و ثانی
درس‌گفتار، با تمایز میان معقول اول (مانند انسان) و معقول ثانی (مانند علم)، به تحلیل وجود رابط می‌پردازد. معقول اول، مفاهیمی ذاتی‌اند که استقلال دارند، اما معقول ثانی، مفاهیمی انتزاعی‌اند که در خارج اتصاف دارند، اما مستقل نیستند. وجود رابط، در این چارچوب، به معقول ثانی نزدیک‌تر است، زیرا در ظرف ارتباط معنا می‌یابد.
این تمایز، به فهم جایگاه وجود رابط در نظام فلسفی کمک می‌کند و درس‌گفتار را به سوی نقد دیدگاه سنتی هدایت می‌سازد.
وجود رابط در منطق و ادبیات
درس‌گفتار، با ارجاع به تعریف کلمه در ادبیات عربی (اسم، فعل، حرف)، وجود رابط را به‌عنوان حرف بررسی می‌کند. در منطق و ادبیات اسلامی، حرف یکی از اقسام کلمه است، اما اگر فاقد نفسية باشد، چگونه در کنار اسم و فعل، که نفسية دارند، قرار می‌گیرد؟ این پرسش، تناقضی را در دیدگاه سنتی نمایان می‌سازد.
درس‌گفتار، با استدلال مسانخت میان اقسام و مقسم، تأکید می‌کند که حرف، به‌عنوان قسم کلمه، باید نفسية داشته باشد. این استدلال، ریشه در منطق فلسفی دارد که اقسام باید با مقسم در ویژگی‌های بنیادین اشتراک داشته باشند.
پیشنهاد وجود ضعیف برای رابط
درس‌گفتار، به جای پذیرش فقدان نفسية، پیشنهاد می‌کند که وجود رابط، وجودی بسیار ضعیف دارد. این دیدگاه، چونان نوری کم‌فروغ در برابر آفتاب وجود جوهر، به حل تناقض میان وجود و عدم کمک می‌کند. وجود رابط، در این نگاه، در پایین‌ترین مرتبه وجود قرار دارد، اما معدوم نیست.
این پیشنهاد، با اصل تشکیک وجود صدرایی هم‌خوانی دارد که وجود را یک حقیقت ذی‌مراتب می‌داند. درس‌گفتار، با این تبیین، به بازسازی مفهوم وجود رابط در فلسفه اسلامی دعوت می‌کند.
مقایسه وجود رابط با مجردات
درس‌گفتار، وجود رابط را با مجردات مقایسه می‌کند که متکلمان آن‌ها را ماده لطیف می‌دانستند. روح، در نگاه متکلمان، ماده‌ای بسیار لطیف است، اما در فلسفه اسلامی، مجرد تلقی می‌شود. وجود رابط نیز، به دلیل ضعف وجودی، چونان روحی لطیف، در مرز میان وجود و عدم قرار دارد.
این مقایسه، به پیچیدگی تبیین مفاهیم غیرملموس در فلسفه اشاره دارد و درس‌گفتار را به سوی تبیینی نوین سوق می‌دهد.
نقد اشتراک لفظی و ظهورات حق
درس‌گفتار، با رد اشتراک لفظی در اطلاق وجود بر رابط، تأکید می‌کند که وجود رابط، به‌عنوان ظهور حق، نمی‌تواند معدوم باشد. این دیدگاه، ریشه در عرفان اسلامی دارد که همه موجودات را مظهر حق تعالی می‌داند. نفی وجود رابط، چونان نفی آینه‌ای است که نور حق را بازمی‌تاباند.
این تأکید، درس‌گفتار را به عرفان اسلامی پیوند می‌دهد و با اصل وحدت وجود، به بازسازی فلسفه اسلامی دعوت می‌کند.
تمثیل نم در دیوار
درس‌گفتار، با تمثیل نم در دیوار، وجود رابط را به چیزی تشبیه می‌کند که در خارج وجود دارد، اما قابل تفکیک نیست. نم، چونان آبی است که در خاک دیوار نهفته است و گرچه قابل رؤیت نیست، وجود آن انکارناپذیر است.
این تمثیل، به روش‌شناسی فلسفه اسلامی اشاره دارد که از تمثیل برای تبیین مفاهیم پیچیده بهره می‌گیرد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با نقد دیدگاه سنتی مبنی بر فقدان نفسية در وجود رابط، به تبیین وجود ضعیف برای این مفهوم می‌پردازد. با مقایسه وجود رابط با معقولات ثانیه، مجردات، و تمثیل نم در دیوار، درس‌گفتار به بازسازی مفهوم وجود رابط دعوت می‌کند. تأکید بر ظهورات حق، این تبیین را به عرفان اسلامی پیوند می‌دهد و راه را برای بازاندیشی در فلسفه اسلامی هموار می‌سازد.
بخش چهارم: پیوند وجود رابط با علوم دیگر
وجود رابط و علم فیزیک
درس‌گفتار، با ارجاع به تجزیه مواد در علم فیزیک، وجود رابط را به عناصری تشبیه می‌کند که وجود دارند، اما غیرملموس‌اند. برای مثال، استخراج آب از سنگ، نشان‌دهنده وجود عناصری است که گرچه قابل رؤیت نیستند، اما انکارناپذیرند.
این ارجاع، به اهمیت روش‌های علمی در تبیین مفاهیم فلسفی اشاره دارد و درس‌گفتار را به سوی تبیینی مدرن سوق می‌دهد.
تمثیل سیاسی و فرهنگی
درس‌گفتار، با تمثیل سیاسی، نفی وجود رابط را به رویکردهای سلطه‌گرانه تشبیه می‌کند که هر چیز غیرمستقل را نفی می‌کنند. این تمثیل، چونان آینه‌ای، ضرورت احترام به وجود ضعیف را در فلسفه و عرفان نشان می‌دهد.
این تمثیل، درس‌گفتار را به نقد فرهنگی گسترش می‌دهد و به مخاطب یادآور می‌شود که فلسفه، تنها در قلمرو نظر نیست، بلکه با مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز پیوند دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با پیوند وجود رابط به علوم دیگر و تمثیلات فرهنگی، به غنای تبیین فلسفی می‌افزاید. این بخش، نشان می‌دهد که وجود رابط، نه‌تنها در فلسفه، بلکه در علوم و فرهنگ نیز قابل تأمل است و درس‌گفتار را به سوی تبیینی جامع و بین‌رشته‌ای سوق می‌دهد.
بخش پنجم: بازسازی فلسفه اسلامی و ظهورات حق
وجود رابط و عرفان اسلامی
درس‌گفتار، با تأکید بر ظهورات حق، وجود رابط را مظهر حق تعالی می‌داند و نفی آن را نادرست می‌شمارد. این دیدگاه، ریشه در عرفان اسلامی دارد که همه موجودات را آینه حق می‌داند. وجود رابط، چونان نوری کم‌فروغ، بازتاب‌دهنده حقیقت الهی است و نفی آن، چونان انکار آینه‌ای است که نور حق را بازمی‌تاباند.
این تأکید، درس‌گفتار را به عرفان ابن‌عربی و مولوی پیوند می‌دهد و به بازسازی فلسفه اسلامی در چارچوب وحدت وجود دعوت می‌کند.
برای روشن‌تر شدن این مفهوم، به آیه‌ای از قرآن کریم اشاره می‌کنیم که به ظهور حق در همه موجودات اشاره دارد:
﴿وَمَا مِن دَابَّةٍ فِی الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ﴾ [مطلب حذف شد] : هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز کند، مگر آنکه امت‌هایی مانند شما هستند. ما در این کتاب از هیچ چیز فروگذار نکرده‌ایم، سپس به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند.
این آیه، به همه موجودات، حتی ضعیف‌ترین آن‌ها، وجود و ارزش می‌بخشد و درس‌گفتار را در تأیید وجود ضعیف رابط تقویت می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با پیوند وجود رابط به عرفان اسلامی، به بازسازی مفهوم وجود رابط در چارچوب ظهورات حق دعوت می‌کند. این بخش، نشان می‌دهد که فلسفه اسلامی، با تلفیق با عرفان، می‌تواند به تبیین‌های نوینی از مفاهیم پیچیده دست یابد.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با بازخوانی درس‌گفتار شماره ۳۰۸ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی وجود رابط و رابطی در فلسفه اسلامی پرداخت. با تبیین دقیق این مفاهیم، نقد آرای ملاصدرا و حاجی سبزواری، و پیشنهاد وجود ضعیف برای رابط، این متن به بازسازی فلسفه اسلامی دعوت کرد. پیوند وجود رابط با معقولات ثانیه، علوم دیگر، و عرفان اسلامی، نشان‌دهنده عمق و جامعیت این درس‌گفتار است. این نوشتار، نه‌تنها به فهم بهتر مفاهیم فلسفی کمک می‌کند، بلکه راه را برای توسعه فلسفه اسلامی در جهت پاسخ‌گویی به چالش‌های معاصر هموار می‌سازد.