متن درس

وجود رابط و مراتب هستی: تأملی فلسفی و اصولی در آرای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۱۰)

دیباچه

در گستره دانش فلسفه و اصول فقه اسلامی، مفاهیمی چون وجود رابط و جایگاه آن در نظام هستی‌شناسی و زبان‌شناسی، همواره از موضوعات بنیادین و چالش‌برانگیز بوده‌اند. درس‌گفتار شماره ۳۱۰ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، که در تاریخ هشتم مهرماه ۱۳۸۰ ایراد شده، به تبیین عمیق و نقادانه این مفهوم در پرتو آرای فیلسوفان و اصولیونی چون ملاصدرا و مرحوم کمپانی پرداخته است. این گفتار، با نگاهی ژرف به تباین یا تخالف میان معانی حرفی و اسمی، و با بهره‌گیری از اصل تشکیک وجود، به بازسازی مفهوم وجود رابط دعوت می‌کند. همانند نوری که از مشکات حقیقت ساطع می‌شود، این درس‌گفتار، با روشنگری در تاریکی‌های مفاهیم فلسفی، راه را برای فهم دقیق‌تر مراتب هستی هموار می‌سازد.

بخش نخست: وجود رابط در نگاه صدرایی و اصولی

پیوند فلسفه و اصول در آرای مرحوم کمپانی

مرحوم کمپانی، از برجستگان اصول فقه و یکی از «سلاطین خمسه» این دانش، در تبیین وجود رابط، به آرای ملاصدرا تمسک جسته و با تکیه بر اسفار اربعه، دیدگاهی عالمانه و سنگین ارائه کرده است. این پیوند، چونان پلی است که فلسفه و اصول را به هم متصل می‌سازد، و نشان‌دهنده تأثیر عمیق حکمت صدرایی بر مسائل اصولی است. استاد فرزانه، با اشاره به جایگاه والای کمپانی در میان اصولیون، بر تسلط او بر فلسفه تأکید می‌ورزند و مباحثش را چون صخره‌ای استوار و نفوذناپذیر توصیف می‌کنند.

ارادت کمپانی به ملاصدرا و تأثیرپذیری از اسفار

ارادت کمپانی به ملاصدرا، چونان شاخه‌ای است که از درخت تنومند حکمت صدرایی تغذیه می‌کند. او در تبیین وجود رابط، به‌ویژه در بحث معانی حرفی، دیدگاه صدرا را مبنا قرار داده و آن را در مسائل اصولی به کار بسته است. این ارادت، نه تنها در پذیرش بی‌چون‌وچرای آرای صدرا، بلکه در تلاش برای انطباق این آراء با مسائل اصولی آشکار است. استاد فرزانه، با اشاره به این تأثیرپذیری، بر اهمیت مطالعه آثار کمپانی برای فهم تقاطع فلسفه و اصول تأکید می‌کنند.

دیدگاه صدرا درباره وجود رابط: فقدان نفسية و استقلال

ملاصدرا وجود رابط را فاقد نفسية و استقلال مفهومی می‌داند و آن را «لا شیء» توصیف می‌کند. این دیدگاه، که چونان کتیبه‌ای بر سنگ حک شده، در فلسفه صدرایی جایگاهی محوری دارد. استاد فرزانه، با نقل این دیدگاه، به مشکلات آن اشاره می‌کنند و استدلال می‌ورزند که نفی نفسية نباید به نفی وجود منجر شود. وجود رابط، هرچند فاقد استقلال است، اما در ظرف متبوع خود، یعنی اسماء و افعال، ظهوری تبعی دارد.

نقد پذیرش بی‌چون‌وچرای کمپانی از صدرا

کمپانی، با پذیرش کامل دیدگاه صدرا، به مشکلات آن نیز گرفتار آمده است. استاد فرزانه، این پذیرش را چونان راهرویی می‌دانند که به بیراهه‌های فلسفی منتهی می‌شود. اشکال اصلی، در تناقض میان وجود نامیدن رابط و نفی نفسية آن نهفته است. این تناقض، چونان گرهی است که نیازمند گشایش با ابزار نقد فلسفی است.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، با بررسی پیوند فلسفه و اصول در آرای کمپانی، به جایگاه او در میان اصولیون و تأثیرپذیری‌اش از ملاصدرا پرداخت. وجود رابط، به‌عنوان مفهومی محوری، در پرتو دیدگاه صدرایی و نقدهای استاد فرزانه، از منظری نو بررسی شد. این بخش، چونان دریچه‌ای است که افق‌های جدیدی را در فهم وجود رابط می‌گشاید.

بخش دوم: تحلیل مفهومی وجود رابط و معانی حرفی

عدم استقلال مفهومی معانی حرفی

کمپانی معانی حرفی را فاقد استقلال مفهومی می‌داند، اما وجود تبعی آن‌ها را در ظرف معقولات ثانیه فلسفی تأیید می‌کند. استاد فرزانه، با تأیید این دیدگاه، استدلال می‌کنند که معانی حرفی، چونان سایه‌هایی هستند که در پرتو نور اسماء و افعال ظهور می‌یابند. این وابستگی، نه تنها در فلسفه، بلکه در اصول فقه نیز، حروف را به ابزار ربط در قضیه‌ها بدل ساخته است.

نقد عبارت «لا شیء» در توصیف وجود رابط

استاد فرزانه، با نقد عبارت «لا شیء» در توصیف وجود رابط، استدلال می‌کنند که این مفهوم، به دلیل وجود تبعی، نمی‌تواند فاقد شیئیت باشد. این نقد، چونان شمشیری است که تاریکی‌های سوءتفاهم را می‌شکافد. وجود رابط، هرچند فاقد استقلال است، اما در مرتبه‌ای ضعیف از وجود، ظهوری واقعی دارد.

ضرورت تبیین معانی حرفی پیش از قضاوت

کمپانی تأکید می‌ورزد که پیش از قضاوت درباره استقلال یا عدم استقلال معانی حرفی، باید ماهیت آن‌ها تبیین شود. استاد فرزانه، این دیدگاه را چونان نقشه‌ای می‌دانند که مسیر درست تحلیل فلسفی را نشان می‌دهد. بدون تبیین معانی، هر قضاوتی ناقص خواهد بود.

وجود تبعی معانی حرفی در ظرف اسماء و افعال

استاد فرزانه، با تبدیل عبارت کمپانی که «معانی حرفی در خارج جز به نحو واحد (لا فی نفسه) موجود نیستند»، به این نتیجه می‌رسند که این معانی در ظرف اسماء و افعال، به نحو تبعی موجودند. این وجود تبعی، چونان رودی است که در بستر اسماء و افعال جاری می‌شود و بدون آن‌ها، حیاتی ندارد.

پیوند وجود رابط با معقولات ثانیه فلسفی

وجود رابط، در نگاه استاد فرزانه، به معقولات ثانیه فلسفی پیوند می‌خورد. این مفاهیم، چونان پل‌هایی هستند که اسماء و افعال را در قضیه‌ها به هم متصل می‌کنند. این پیوند، به روش‌شناسی دقیق فلسفه اسلامی اشاره دارد که مفاهیم وابسته را در ظرف متبوع تحلیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تمرکز بر مفهوم وجود رابط و معانی حرفی، به تحلیل دقیق این مفاهیم در چارچوب فلسفه و اصول پرداخت. نقد عبارت «لا شیء»، تأکید بر وجود تبعی، و پیوند با معقولات ثانیه، از دستاوردهای این بخش است که چونان نگینی در تاج حکمت اسلامی می‌درخشد.

بخش سوم: نقد تباین ذاتی و تبیین تشکیک وجود

نقد دیدگاه آخوند خراسانی

آخوند خراسانی در کفایة الاصول، حروف و اسماء را از نظر مفهومی مشابه می‌داند و تفاوت آن‌ها را در لحاظ استقلال یا تبعیت می‌بیند. کمپانی، با رد این دیدگاه، به تباین ذاتی میان معانی حرفی و اسمی تأکید می‌کند. استاد فرزانه، این نقد را بررسی کرده و استدلال می‌کنند که وجود، به‌عنوان حقیقت مشترک، مانع از تباین ذاتی است.

نقد مفهوم «طبیعی معنا»

استاد فرزانه، با نقد عبارت «طبیعی معنا» در کلام کمپانی، استدلال می‌کنند که الفاظ و مفاهیم، به دلیل ماهیت مفهومی، فاقد طبیعت‌اند. این نقد، چونان بادبانی است که کشتی فلسفه را به سوی آب‌های زلال حقیقت هدایت می‌کند.

برهان کمپانی بر تباین و نقد آن

کمپانی استدلال می‌کند که اگر اسم و حرف متحد المعنا باشند، باید در خارج به دو نحو (استقلالی و تبعی) موجود شوند، اما معانی حرفی تنها به نحو واحد (لا فی نفسه) موجودند. استاد فرزانه، با تحلیل این برهان، نتیجه می‌گیرند که معانی حرفی در خارج به نحو تبعی موجودند و تباین ذاتی با وجود مشترک سازگار نیست.

تمایز وجود رابط با جوهر و عرض

استاد فرزانه تأکید می‌کنند که وجود رابط، نه مانند جوهر (موجود فی نفسه لنفسه) است و نه مانند عرض (موجود فی نفسه لغیره). این تمایز، چونان خطی است که مرزهای وجود رابط را از دیگر انواع وجود جدا می‌سازد.

تشکیک وجود و مراتب هستی

استاد فرزانه، با تکیه بر اصل تشکیک وجود، وجود رابط را مرتبه‌ای ضعیف و وجود اسمی را مرتبه‌ای قوی‌تر می‌دانند. این دیدگاه، چونان نردبانی است که مراتب هستی را از ضعیف‌ترین تا قوی‌ترین به هم متصل می‌کند. وجودات حرفی، اسمی، و فعلی، هر یک در مرتبه‌ای از شدت و ضعف قرار دارند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با نقد تباین ذاتی و تأکید بر تشکیک وجود، به بازتعریف وجود رابط در نظام فلسفی صدرایی پرداخت. این بخش، با رد دیدگاه‌های سنتی و ارائه تبیینی نوین، چونان مشعلی است که تاریکی‌های مفاهیم فلسفی را روشن می‌سازد.

بخش چهارم: وحدت وجود و نفی تباین

وضع حروف و وابستگی به اسماء و افعال

استاد فرزانه استدلال می‌کنند که حروف، پس از وضع اسماء و افعال، به‌صورت تبعی وضع شده‌اند. این وابستگی، چونان زنجیری است که حروف را به اسماء و افعال پیوند می‌دهد و بدون آن‌ها، حروفی بی‌معنا خواهند بود.

مفاهیم حروف و حمل اولی

مفاهیم حروف، به‌ویژه ربط و نسبت، به حمل اولی (مفهومی) تعلق دارند، نه به حمل شایع (استقلالی ذهنی). استاد فرزانه، این تمایز را چونان کلید گنجینه‌ای می‌دانند که راز معانی حرفی را می‌گشاید.

نفی ماهیت و تباین

استاد فرزانه، با نفی ماهیت به‌عنوان مفهومی مستقل، تباین را به اوصاف ذهنی محدود کرده و وجود را حقیقت واحد معرفی می‌کنند. این دیدگاه، چونان دری است که به سوی وحدت وجود گشوده می‌شود.

ظهورات حق و وجود رابط

وجود رابط، در نگاه استاد فرزانه، ظهور ضعیف حق تعالی است که با وجود حقی تباین ندارد. این دیدگاه، با آیه شریفه وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي [مطلب حذف شد] : «و او را در آسمان‌ها و زمین مثل اعلی است») هم‌خوانی دارد که همه موجودات را ظهورات حق می‌داند.

نفی شرك و كفر به‌عنوان خيالات ذهنی

استاد فرزانه، با استناد به آیه شریفه إِنَّمَا الْأَصْنَامُ أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا [مطلب حذف شد] : «این بت‌ها جز نام‌هایی که شما و پدرانتان بر آن‌ها نهاده‌اید، چیزی نیستند»)، شرك و كفر را اوصاف ذهنی معرفی می‌کنند که فاقد حقیقت‌اند.

وحدت حق تعالی و نفی تباین

استاد فرزانه، با تأکید بر وحدت حق و استناد به مضمون آیه شریفه لَا إِلَٰهَ [مطلب حذف شد] : «هیچ معبودی جز او نیست»)، تباین را نفی کرده و همه موجودات را ظهورات حق می‌دانند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با تأکید بر وحدت وجود و نفی تباین، به تبیین جایگاه وجود رابط در نظام هستی‌شناسی اسلامی پرداخت. این بخش، چونان قله‌ای است که از فراز آن، وحدت حق و ظهورات آن در همه موجودات به روشنی دیده می‌شود.

نتیجه‌گیری نهایی

درس‌گفتار شماره ۳۱۰ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تحلیل عمیق وجود رابط و نقد آرای ملاصدرا و کمپانی، به بازنگری در مفاهیم فلسفی و اصولی دعوت می‌کند. این گفتار، با پیشنهاد وجود ضعیف و نفی تباین ذاتی، تناقضات فلسفی را حل کرده و با ارجاع به ظهورات حق، تبیینی عرفانی ارائه می‌دهد. تأکید بر تشکیک وجود و وحدت حق، این درس‌گفتار را به منبعی ارزشمند برای توسعه فلسفه اسلامی در سطح جهانی بدل ساخته است. این نوشتار، چونان جویباری زلال، حقیقت وجود را در مراتب گوناگون آن به مخاطب عرضه می‌دارد و راه را برای تأملات عمیق‌تر هموار می‌سازد.