متن درس

تحلیل وجود رابط و نفسی در فلسفه اسلامی و امکان انقلاب وجودی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۳۱۳)

دیباچه

در گستره فلسفه اسلامی، مفاهیم وجود رابط و نفسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، زیرا این دو مفهوم، بنیاد بسیاری از مباحث هستی‌شناختی را تشکیل می‌دهند. درس‌گفتار سیصدوسیزدهم، که در تاریخ هفدهم مهرماه سال ۱۳۸۰ ایراد شده، به بررسی دقیق این دو مفهوم و امکان یا امتناع انقلاب وجودی میان آن‌ها می‌پردازد. این نوشتار، با تکیه بر آرای فیلسوفان برجسته‌ای چون ملاصدرا، علامه طباطبایی، و حاجی سبزواری، و نقدهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تحلیل عمیق این موضوعات پرداخته است.

بخش یکم: تمایز میان عالم لحاظ و عالم واقع

عالم لحاظ و اختیار لاحظ

استاد فرزانه قدس‌سره درس‌گفتار را با تمایز بنیادین میان عالم لحاظ و عالم واقع آغاز می‌کنند. عالم لحاظ، قلمرویی است که در آن ذهن آدمی آزادانه به ادراک و تصور می‌پردازد؛ برای مثال، می‌توان آسمان را زمین یا زمین را آسمان تصور کرد. اما عالم واقع، مستقل از ذهن و تابع حقیقت خارجی است. شب، شب است و روز، روز، و این حقیقت از لحاظ ذهن تأثیر نمی‌پذیرد. این تمایز، چونان خطی روشن میان حقیقت و تصور، مبنای تحلیل وجود رابط و نفسی قرار می‌گیرد.

پرسش از حقیقت موجودات

پرسش محوری درس‌گفتار این است که موجودات در عالم واقع ذاتاً نفسی‌اند یا رابطی؟ این پرسش، چونان مشعلی فروزان، راه را برای بررسی ماهیت وجود و مراتب آن هموار می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که پاسخ به این پرسش، کلید فهم امکان انقلاب وجودی میان مراتب رابطی و نفسی است.

بخش دوم: دوگانگی وجودی و نقد آن

دو حیثیتی بودن موجودات

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌کنند که موجودات از حیث رابطه با علت خود (حق تعالی) رابطی‌اند و از حیث ذات خود نفسی. این دوگانگی، به ظاهر، موجودات را در دو مرتبه وجودی قرار می‌دهد. اما پرسش این است که حقیقت ذاتی موجودات در عالم واقع چیست؟ آیا می‌توان آن‌ها را هم نفسی دانست و هم رابطی؟

امتناع دوگانگی ذاتی

درس‌گفتار با قاطعیت اعلام می‌دارد که ذات موجود نمی‌تواند هم نفسی و هم رابطی باشد، زیرا ذات، چونان گوهر یکپارچه، دوگانگی را برنمی‌تابد. اگر موجودات ذاتاً رابطی باشند، به معنای ظهور، تنزل یا ریزش حق‌اند و فاقد ذات مستقل‌اند. این دیدگاه، به نقد دو حیثیتی بودن موجودات منجر شده و بر ضرورت تعیین حقیقت ذاتی تأکید می‌کند.

بخش سوم: وجود رابطی و ظهورات حق

رابطیت به‌مثابه ظهور

استاد فرزانه قدس‌سره وجود رابطی را به ظهورات حق تشبیه می‌کنند که فاقد ذات مستقل‌اند. وجود رابطی، چونان سایه‌ای برآمده از نور حق، تنها در پرتو علت خود معنا می‌یابد و هویتی مستقل ندارد. این دیدگاه، با فلسفه عرفانی ابن‌عربی همخوانی دارد که عالم را ظهورات حق می‌داند.

وابستگی ظهورات به ذات حق

ظهورات، گرچه فاقد ذات مستقل‌اند، به ذات حق وابسته‌اند. آسمان و زمین، چونان امواجی بر سطح دریای وجود الهی، از حق سرچشمه می‌گیرند، اما هویتی مستقل ندارند. این وابستگی، به تبعیت وجودی از مبدأ اشاره دارد و استقلال ذاتی را نفی می‌کند.

بخش چهارم: امکان انقلاب وجودی

پرسش از انقلاب وجودی

درس‌گفتار پرسش بنیادین را مطرح می‌کند: آیا وجود رابطی می‌تواند به نفسی و نفسی به رابطی تبدیل شود؟ این پرسش، چونان کلیدی زرین، دروازه‌ای به سوی تحلیل مراتب وجود و امکان تحول میان آن‌ها می‌گشاید.

نقش ذهن در رابطیت و نفسیت

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که رابطیت یا نفسیت، نتیجه لحاظ ذهن است. در عالم واقع، موجودات ذاتاً ظهورات حق‌اند و فاقد حقیقت مستقل. این دیدگاه، به نفی استقلال ذاتی موجودات و تأکید بر ظهوری بودن آن‌ها منجر می‌شود.

بخش پنجم: آرای علامه طباطبایی در باب مفهوم

دیدگاه علامه در بدایة الحکمة

علامه طباطبایی در بدایة الحکمة (صفحه ۳۳) معتقدند که مفهوم، تابع وجود است و می‌تواند از رابطی به نفسی یا بالعکس تبدیل شود. اگر وجود نفسی باشد، مفهوم اسمی است و اگر رابطی باشد، حرفی. این دیدگاه، امکان انقلاب مفهومی را تأیید می‌کند.

ابهام مفهوم

درس‌گفتار، با استناد به علامه، مفهوم را ذاتاً مبهم می‌داند که با وجود نفسی، اسمی و با وجود رابطی، حرفی می‌شود. این ابهام، به امکان تحول مفهومی کمک می‌کند، اما استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نقد می‌کنند.

نقد مفهوم واحد

استاد فرزانه قدس‌سره وجود مفهوم واحدی را که گاه اسمی و گاه حرفی شود، رد می‌کنند. اسم و حرف، چونان دو شاخه متمایز از یک ریشه، مفاهیمی جداگانه‌اند و نمی‌توان مفهوم مبهمی را تصور کرد که میان آن‌ها تحول یابد.

تمایز ذاتی اسم و حرف

درس‌گفتار تأکید دارد که کلمه یا اسم است، یا فعل، یا حرف، و مفهوم مبهمی میان آن‌ها وجود ندارد. این تمایز ذاتی، امکان انقلاب مفهومی میان اسم و حرف را منتفی می‌سازد.

بخش ششم: نقش ذهن در مفهوم‌سازی

امتناع مفهوم مبهم

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌کنند که ذهن قادر به ساخت مفاهیم مبهم نیست و هر مفهومی را به‌صورت اسم، فعل، یا حرف تصور می‌کند. حتی در انتزاع ذهنی، مفاهیم به‌صورت متمایز شکل می‌گیرند و مفهوم مبهمی که میان اسم و حرف تحول یابد، وجود ندارد.

کلمه به‌مثابه اسم

درس‌گفتار کلمه را ذاتاً اسم می‌داند، حتی در حالت کلی. کلمه، چونان نوری که در قالب‌های گوناگون ظهور می‌یابد، بدون لحاظ خاص (اسم، فعل، یا حرف) قابل تصور نیست. این دیدگاه، مفهوم مبهم را نفی می‌کند.

بخش هفتم: آرای حاجی سبزواری و نقد آن

دیدگاه حاجی سبزواری

حاجی سبزواری در حاشیه اسفار (جلد ۱، صفحه ۱۴۳) انقلاب وجودی را غیرمستحیل می‌داند. او ماهیت کلمه را واسطه‌ای می‌خواند که گاه با وجود رابطی (حرفی) و گاه با وجود نفسی (اسمی) متلبس می‌شود، مانند ماده‌ای که صورت‌های مختلف می‌پذیرد.

نقد ماهیت کلمه

استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نقد می‌کنند، زیرا حروف، طبق نهایة الحکمة (صفحه ۲۸)، فاقد ماهیت‌اند. بنابراین، نمی‌توان ماهیت واحدی را تصور کرد که میان اسم و حرف تحول یابد. این نقد، امکان انقلاب با ماهیت را منتفی می‌سازد.

بخش هشتم: آرای ملاصدرا و تناقض ظاهری

تناقض در دیدگاه ملاصدرا

ملاصدرا در اسفار (صفحه ۷۹) انقلاب را مستحیل و در صفحه ۱۴۳ غیرمستحیل می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این تناقض ظاهری را بررسی کرده و آن را به تحلیل ماهیت و ظهور وابسته می‌کنند.

جمع دیدگاه ملاصدرا

درس‌گفتار جمع می‌کند که ملاصدرا انقلاب را در صورتی ممکن می‌داند که ماهیت واحدی میان مراتب وجود باشد، اما در صورت فقدان این ماهیت، آن را محال می‌داند. این جمع، به تبیین دیدگاه حاجی سبزواری نیز کمک می‌کند.

بخش نهم: نقد تحول ماده و صورت

نقد دیدگاه حاجی سبزواری

حاجی سبزواری تحول ماده را به رهایی از صورت و پذیرش صورت دیگر تشبیه می‌کند، اما استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را رد می‌کنند. ماده، چونان بستری یکپارچه، صورت‌ها را در خود حفظ می‌کند و رهایی از آن‌ها ممکن نیست.

وحدت ماده

درس‌گفتار تأکید دارد که ماده ذاتاً واحد است و صورت‌ها را رها نمی‌کند، بلکه آن‌ها را در خود حفظ می‌کند. این وحدت، چونان رودی که همه امواج را در خود جای داده، به نقد انقلاب مبتنی بر رهایی ماده از صورت منجر می‌شود.

نقد مثال‌های عرفی

استاد فرزانه قدس‌سره مثال‌های عرفی، مانند تعویض پیراهن، را برای تبیین تحول ماده ناکافی می‌دانند. فیلسوف باید از ذهن عرفی فاصله گیرد و تحول را به‌مثابه ظهور صورت جدید، نه رهایی از صورت پیشین، ببیند.

بخش دهم: ظهور به‌مثابه تحول

تحول ماده به‌مثابه ظهور

درس‌گفتار، با استناد به ملاصدرا، تحول ماده را ظهور صورت جدید می‌داند، نه رهایی از صورت پیشین. این دیدگاه، چونان نوری که از سرچشمه‌ای زلال می‌جوشد، به تبیین وحدت وجود و رد انقطاع کمک می‌کند.

ظهورات کلمه

اسم، فعل، و حرف، ظهورات کلمه‌اند و فاقد واسطه مبهم‌اند. کلمه، چونان ریشه‌ای تنومند، همه این اقسام را در خود دارد و نیازی به واسطه‌ای مبهم برای تحول میان آن‌ها نیست.

بخش یازدهم: نقد انقلاب بدون سوژه

نیاز به سوژه برای انقلاب

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انقلاب بدون سوژه (مانند ماهیت یا مفهوم واحد) ممکن نیست. بدون این سوژه، انقلاب میان اسم و حرف، چونان تلاش برای پل زدن بر فراز دره‌ای بی‌پایه، غیرممکن است.

دیدگاه علامه در نهایة الحکمة

علامه طباطبایی در نهایة الحکمة (صفحه ۲۸) وجودات رابطی را فاقد ماهیت می‌داند و اختلاف رابطی و نفسی را غیرنوعی می‌خواند. این دیدگاه، به امکان تحول مفهومی اشاره دارد، اما درس‌گفتار آن را ناکافی می‌داند.

نقد انسلاخ رابطیت

درس‌گفتار امکان انسلاخ رابطیت و تبدیل به نفسیت را رد می‌کند، زیرا رابطیت ذاتاً تعلقی است و نمی‌تواند به نفسیت مستقل تبدیل شود. این نقد، به امتناع انقلاب وجودی کمک می‌کند.

بخش دوازدهم: رابطیت ذاتی عالم

رابطیت یک‌طرفی و دوطرفی

استاد فرزانه قدس‌سره وجودات رابطی را به دو نوع یک‌طرفی (مانند معلول نسبت به علت) و دوطرفی (مانند اضافات) تقسیم می‌کنند. این تقسیم‌بندی، به تحلیل وجود حرفی و نقش آن در عالم کمک می‌کند.

رابطیت ذاتی عالم

درس‌گفتار تأکید دارد که تمام عالم ذاتاً رابطی است و فاقد ذات مستقل. عالم، چونان آیینه‌ای که نور حق را منعکس می‌کند، تنها در پرتو حق معنا می‌یابد.

بخش سیزدهم: انقلاب ظهوری و استناد به قرآن کریم

امکان انقلاب در ظهورات

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌کنند که انقلاب در مراتب ظهور ممکن است، اما در ذات، به دلیل فقدان ذات مستقل، منتفی است. این دیدگاه، به تبیین وحدت وجود و امکان تحول در شئون ظهوری کمک می‌کند.

استناد به آیه کریمه

درس‌گفتار به آیه شریفه كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ [مطلب حذف شد] : هر چیزی جز وجه او نابودشدنی است) استناد می‌کند. این آیه، رابطیت عالم و فنای آن در برابر حق را تأیید می‌کند و عالم را ظهورات حق می‌داند.

بخش چهاردهم: دیدگاه ابن‌عربی و نقد انقلاب با ذات

عالم به‌مثابه ظهورات حق

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به ابن‌عربی، عالم را ظهورات یا عکوس در مرآت حق می‌دانند، نه وهم یا خیال. عالم، چونان حقایق رقیقه، ذاتاً ظهور است و هویت مستقل ندارد.

نقد انقلاب با ذات و ماهیت

درس‌گفتار تأکید دارد که انقلاب با ذات و ماهیت ممکن نیست، زیرا عالم فاقد ذات و ماهیت مستقل است. این دیدگاه، به رد امکان انقلاب در ذات و تأکید بر ظهوری بودن عالم منجر می‌شود.

بخش پانزدهم: برتری فلسفه ملاصدرا

نقد حاجی سبزواری

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هرگاه حاجی سبزواری به ملاصدرا اشکال می‌گیرد، خود دچار خطا می‌شود. ملاصدرا ماده را به صورت تبدیل نمی‌کند، بلکه صورت جدید را ظهور ماده می‌داند. این دیدگاه، به برتری فلسفه صدرایی در تحلیل وجود اشاره دارد.

جمع‌بندی دیدگاه ملاصدرا

درس‌گفتار جمع می‌کند که ملاصدرا انقلاب را در ظهورات ممکن و در ذات محال می‌داند. این جمع‌بندی، به تبیین نهایی امکان و امتناع انقلاب وجودی کمک می‌کند.

جمع‌بندی

این درس‌گفتار، با بررسی عمیق مفاهیم وجود رابط و نفسی و امکان انقلاب وجودی، به نقد آرای ملاصدرا، علامه طباطبایی، و حاجی سبزواری پرداخته و نتیجه می‌گیرد که انقلاب در ظهورات ممکن است، اما در ذات و ماهیت، به دلیل فقدان استقلال ذاتی، منتفی است. تمایز عالم لحاظ و عالم واقع نشان داد که موجودات ذاتاً رابطی‌اند و فاقد ذات مستقل. علامه طباطبایی انقلاب مفهومی را به دلیل ابهام مفهوم ممکن می‌داند، اما استاد فرزانه قدس‌سره، با رد مفهوم مبهم، اسم و حرف را متمایز می‌خوانند. حاجی سبزواری، با فرض ماهیت کلمه، انقلاب را غیرمستحیل می‌داند، اما درس‌گفتار، با استناد به نهایة الحکمة، حروف را فاقد ماهیت می‌داند. ملاصدرا انقلاب را در ظهورات ممکن و در ذات محال می‌داند. آیه شریفه كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ (قصص: ۸۸) رابطیت عالم را تأیید می‌کند، و دیدگاه ابن‌عربی عالم را ظهورات رقیقه می‌داند. این بحث، به فهم عمیق‌تر مراتب وجود و تحول آن‌ها در نظام هستی‌شناختی یاری می‌رساند.