متن درس

تبیین فلسفی حمل اولی و شایع در قضایای منطقی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۲۶)

دیباچه

در گستره فلسفه اسلامی، قضایا به‌سان پلی میان ذهن و واقعیت، مفاهیم را در بستر وجود تحلیل می‌کنند. درس‌گفتار شماره ۳۲۶، به تاریخ ۱۶ آبان ۱۳۸۰، از سلسله درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در تمایزات حمل اولی و شایع و نقش رابط در قضایا می‌پردازد. این بحث، که ریشه در سنت منطقی و فلسفی اسلامی دارد، با تکیه بر تمایز میان حاکی و محکی، به تبیین اتحاد و اختلاف در قضایا و جایگاه ذهن به‌عنوان حامل قضایا پرداخته است. آیه کریمه «كُلَّ يَوْمٍ [مطلب حذف شد] : «هر روز او در شأنی است») به‌عنوان شاهدی قرآنی، پویایی عالم و تجدد امثال را در این تحلیل فلسفی و عرفانی تأیید می‌کند.

بخش نخست: مبانی منطقی و فلسفی قضایا

ضرورت فهم عمیق عبارات منطقی و فلسفی

تحلیل قضایا در فلسفه اسلامی، نیازمند آگاهی ژرف از عبارات منطقی و فلسفی است که در آثار حکمای بزرگ چون ملاصدرا و علامه طباطبایی تبیین شده‌اند. این فهم، به‌سان کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و ذهن را برای کاوش در تمایزات حمل اولی و شایع آماده می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که پیش از ورود به تحلیل‌های تفصیلی، باید مفاهیم منطقی را به‌صورت تصوری در ذهن جای داد و سپس با تأمل عمیق، آن‌ها را بسط داد. این فرآیند، به‌سان کاشتن بذری است که در خاک ذهن بارور شده و میوه معرفت می‌دهد.

ذهن به‌عنوان حامل قضایا

حمل، چه در صورت اولی و چه در صورت شایع، در ظرف ذهن رخ می‌دهد. استاد فرزانه با تمثیلی بدیع، ذهن را به زنی باردار تشبیه می‌کنند که بار معرفت را در خود حمل می‌کند، نه در عالم خارج. این استعاره، نقش ذهن را به‌عنوان بستری برای شکل‌گیری قضایا و انعکاس مفاهیم و مصادیق نشان می‌دهد. ذهن، به‌سان آیینه‌ای است که مفاهیم را بازتاب داده و قضایا را در خود جای می‌دهد، بی‌آنکه وجود خارجی آن‌ها را در خود داشته باشد.

تمایز حمل اولی و شایع

حمل اولی، هنگامی است که ذهن صرفاً به‌عنوان حاکی عمل کرده و وجود (چه ذهنی و چه خارجی) را لحاظ نمی‌کند؛ مانند قضیة «الإنسان من حیث هو انسان». در این حالت، ذهن به ماهیت انسان، فارغ از وجود، توجه دارد. اما در حمل شایع، وجود ذهنی یا خارجی لحاظ می‌شود؛ مانند «الإنسان مفهوم» یا «الإنسان ضاحک». این تمایز، به‌سان تفاوت میان تماشای سایه‌ای بر دیوار و دیدن جسم واقعی است که سایه از آن برمی‌خیزد.

استاد فرزانه تأکید دارند که در حمل اولی، ذهن به‌سان آینه‌ای است که مفهوم را بدون توجه به وجود بازتاب می‌دهد، درحالی‌که در حمل شایع، ذهن به مصداق وجودی (چه در عالم ذهن و چه در خارج) نظر دارد. این تمایز، بنیان تحلیل قضایا در منطق فلسفی است.

مثال روزمره برای تبیین حمل

برای روشن شدن این تمایز، استاد فرزانه مثالی ملموس ارائه می‌دهند: هنگامی که گفته می‌شود «دو تا نان بده»، مراد نان خارجی است، اما این بیان در ظرف ذهن شکل می‌گیرد و حاکی از محکی (نان خارجی) است. اگر صرفاً به مفهوم نان توجه شود، حمل اولی است، اما اگر وجود نان (چه در ذهن و چه در خارج) لحاظ گردد، حمل شایع است. این مثال، به‌سان نوری است که تاریکی‌های مفهومی را روشن می‌کند و رابطه میان حاکی و محکی را به‌صورت ملموس نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین مبانی منطقی و فلسفی قضایا، بر ضرورت فهم دقیق عبارات و نقش ذهن به‌عنوان حامل قضایا تأکید کرد. تمایز میان حمل اولی و شایع، به‌عنوان دو رویکرد بنیادین در تحلیل قضایا، با تمثیلات روشن شد. این مبانی، به‌سان ستون‌هایی هستند که بنای تحلیل‌های بعدی را استوار می‌سازند.

بخش دوم: اتحاد و اختلاف در قضایا

ماهیت و تجرید در حمل اولی

حمل اولی، به ماهیت «من حیث هی هی» (از آن حیث که خودش است) محدود است و وجود را لحاظ نمی‌کند. بااین‌حال، استاد فرزانه خاطرنشان می‌کنند که حتی در تجرید از وجود، ذهن به‌طور غیرمستقیم با وجود ذهنی مخلوط است، زیرا قضایا در ظرف ذهن شکل می‌گیرند. این نکته، به‌سان پرده‌ای است که پشت آن، وجود ذهنی نهان است، هرچند در ظاهر از آن تجرید شده باشد.

اتحاد و اختلاف در حمل

در قضیة «الإنسان انسان»، موضوع و محمول از حیث مفهومی متمایزند؛ یکی با الف و لام (معرفه) و دیگری با تنوین (نکره). اما در معنا یا مصداق، این دو متحدند. استاد فرزانه تأکید دارند که اتحاد در سطح محکی (معنا یا مصداق) رخ می‌دهد، نه در سطح حاکی (الفاظ یا مفاهیم). این اتحاد، به‌سان دو رود است که در دریای واحد معنا به هم می‌پیوندند.

عدم اتحاد لفظی یا مفهومی

الفاظ و مفاهیم، به دلیل ترتب ذهنی، نمی‌توانند متحد شوند. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که در قضیة «الإنسان انسان»، الفاظ (الف و لام و تنوین) و مفاهیم (موضوع و محمول) به دلیل ترتب ذهنی، متکثرند، اما معنا یا مصداق واحد است. این تمایز، به‌سان نغمه‌های مختلف یک ساز است که در نهایت به یک آهنگ واحد می‌رسند.

تمایز معنا و مفهوم

استاد فرزانه میان معنا (ما یفهم من الألفاظ) و مفهوم (ما یتخذ من المفاهیم) تمایز قائل شده و توضیح می‌دهند که در قضیة «الإنسان انسان»، معنا یکی است، اما مفاهیم (موضوع و محمول) دوتا هستند. این تمایز، به‌سان تفاوت میان جوهره یک گوهر و نقش‌های مختلفی است که در زوایای گوناگون آن دیده می‌شود.

ترتب ذهنی و کثرت مفاهیم

ذهن، به دلیل ترتب و توالی در پردازش مفاهیم، کثرت را ایجاد می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که الفاظ و مفاهیم، به دلیل چیدمان متوالی در ذهن، متکثرند، اما معنا واحد است. این فرآیند، به‌سان فیلمی است که فریم‌های متعدد آن، در نهایت یک تصویر واحد را در ذهن بیننده شکل می‌دهند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با کاوش در اتحاد و اختلاف در قضایا، نشان داد که وحدت در سطح معنا یا مصداق رخ می‌دهد، درحالی‌که کثرت در سطح حاکی (الفاظ و مفاهیم) حاکم است. تمایز میان معنا و مفهوم و نقش ترتب ذهنی، چارچوبی دقیق برای فهم قضایا فراهم می‌آورد.

بخش سوم: پیوند فلسفه با عرفان و علوم طبیعی

پیوند فلسفه با علوم طبیعی

استاد فرزانه تأکید دارند که فلسفه، به‌ویژه در بحث حرکت جوهری، با علوم طبیعی چون فیزیک و شیمی پیوندی عمیق دارد. حرکت جوهری، که به تجدد امثال در عالم اشاره دارد، نیازمند فهمی دقیق از علوم تجربی است تا از سوء‌تفاهم جلوگیری شود. این پیوند، به‌سان رشته‌ای است که فلسفه را به علوم تجربی متصل کرده و معرفتی یکپارچه را شکل می‌دهد.

تجدد امثال و آیه قرآنی

عالم در تجدد دائم است، همان‌گونه که آیه کریمه «كُلَّ يَوْمٍ [مطلب حذف شد] : «هر روز او در شأنی است») به پویایی شئون الهی اشاره دارد. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که این تجدد، در حرکت جوهری (در ماده) و در عرفان (در وجود) نمود می‌یابد. این آیه، به‌سان مشعلی است که پویایی عالم را در پرتو حکمت الهی روشن می‌کند.

تدرج در ظهورات

ظهورات عالم، همگی تدرجی هستند و دفعتی (یک‌باره) نیستند. استاد فرزانه با مثال‌هایی چون شکوفایی گل یا پاره شدن نخ، نشان می‌دهند که حتی پدیده‌های به‌ظاهر یک‌باره، تدرجی هستند. این تدرج، به‌سان جریانی است که در بستر زمان، عالم را به‌سوی کمال هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تبیین پیوند فلسفه با عرفان و علوم طبیعی، نشان داد که حرکت جوهری و تجدد امثال، چارچوبی جامع برای فهم پویایی عالم ارائه می‌کنند. آیه کریمه «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» و تدرج ظهورات، این پیوند را عمیق‌تر می‌سازد.

بخش چهارم: تحلیل تخصصی قضایا

اتحاد در محکی، نه حاکی

استاد فرزانه تأکید دارند که اتحاد در قضایا، در سطح محکی (معنا یا مصداق) رخ می‌دهد، نه در سطح حاکی (الفاظ یا مفاهیم). در قضیة «الإنسان انسان»، الفاظ و مفاهیم متکثرند، اما معنا یا مصداق واحد است. این اتحاد، به‌سان نوری است که از منشورهای متعدد گذشته، اما در ذات خود یکی است.

استناد به علامه طباطبایی

استاد فرزانه به نقل از علامه طباطبایی در «نهایة الحکمة» (ص ۱۲۵) می‌فرمایند: هر دو چیز متفاوتی، از جهتی متحد و از جهتی مختلف‌اند. در حمل اولی، موضوع و محمول مفهوماً متحدند، اما با نوع خاصی از اعتبار (مانند اجمال و تفصیل) متفاوت‌اند. این دیدگاه، به‌سان نقشه‌ای است که مسیر تحلیل منطقی را روشن می‌سازد.

اجمال و تفصیل در قضایا

در قضیة «الإنسان حیوان ناطق»، حیوان ناطق (حد) مفهوماً با انسان (محدود) متحد است، اما از حیث اجمال (انسان) و تفصیل (حیوان ناطق) متفاوت است. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که انسان به‌عنوان مفهوم مجمل، بسیط است، درحالی‌که حیوان ناطق به دلیل ترکیب جنس و فصل، مفصل است. این تمایز، به‌سان تفاوت میان یک دانه و درختی است که از آن می‌روید.

کثرت حاکی و وحدت محکی

حاکی‌ها (الفاظ و مفاهیم) به دلیل ترتب ذهنی، متکثرند، اما محکی (معنا یا مصداق) واحد است. استاد فرزانه تأکید دارند که در قضیة «الإنسان انسان»، الفاظ و مفاهیم متعددند، اما معنا یکی است. این وحدت، به‌سان ستاره‌ای است که در آسمان معرفت می‌درخشد.

عقد الحمل و عقد الوضع

قضیه دو نوع عقد دارد: عقد الحمل (رابطه میان موضوع و محمول) و عقد الوضع (ساختار لفظی یا مفهومی). در قضیة «الإنسان انسان»، عقد الوضع به کثرت مفاهیم (الف و لام و تنوین) و عقد الحمل به وحدت معنا اشاره دارد. این تمایز، به‌سان دو بال است که قضیه را در آسمان معرفت به پرواز درمی‌آورد.

تفاوت معرفه و نکره

«الإنسان» (معرفه) و «إنسان» (نکره) از حیث مفهومی متفاوت‌اند. معرفه به اطلاق و نکره به تنکیر اشاره دارد، اما معنا یا مصداق آن‌ها می‌تواند واحد باشد. استاد فرزانه این تمایز را به‌سان تفاوت میان نامی خاص و نامی عام می‌دانند که هر دو به یک حقیقت اشاره دارند.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تحلیل تخصصی قضایا، نشان داد که اتحاد در سطح محکی و کثرت در سطح حاکی، هسته منطق فلسفی را تشکیل می‌دهد. استناد به علامه طباطبایی و تبیین عقد الحمل و عقد الوضع، این تحلیل را غنی‌تر ساخته است.

نتیجه‌گیری کل

درس‌گفتار شماره ۳۲۶ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تکیه بر تمایزات حمل اولی و شایع، چارچوبی منسجم برای فهم قضایا در منطق فلسفی ارائه کرد. تمایز میان حاکی (الفاظ و مفاهیم) و محکی (معنا یا مصداق)، به‌سان دو بال معرفت است که قضیه را از سطح ظاهر به عمق باطن می‌برد. پیوند این تحلیل‌ها با آیه کریمه «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» و مفهوم تجدد امثال، نشان‌دهنده ارتباط عمیق منطق، فلسفه، و عرفان است. این نوشتار، با بازنمایی تمامی جزئیات درس‌گفتار و تحلیل‌های تکمیلی، تلاش کرد تا مفاهیم را با زبانی روشن و متین برای مخاطبان متخصص تبیین کند.