متن درس
تحلیل اشتراک لفظی و معنوی در امکان ذاتی و استعدادی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۹۳)
دیباچه
مفهوم امکان، چونان نگینی در تاج فلسفه اسلامی، از دیرباز محور تأملات عمیق فلاسفه مشایی، اشراقی و حکمت متعالیه بوده است. این مفهوم، که چونان پلی میان وجود و ماهیت، ماده و معنا، ذهن و عین گسترده شده، در دو صورت امکان ذاتی و امکان استعدادی، پرسش‌های بنیادینی را در برابر اندیشمندان قرار داده است. آیا این دو امکان، در لفظ مشترک‌اند یا در معنا؟ آیا تباین وجودی میان آن‌ها حاکم است یا وحدتی مفهومی آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد؟ درس‌گفتار شماره ۳۹۳ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با ژرف‌نگری و دقت، به این پرسش‌ها پرداخته و با کاوش در آرای ملاصدرا و علامه طباطبایی، راهی نو در فهم این مفاهیم گشوده است.
بخش نخست: مفهوم امکان و اهمیت آن در فلسفه اسلامی
جایگاه امکان استعدادی
امکان استعدادی، چونان کلیدی برای گشودن اسرار وجود در علوم طبیعی و حقیقی، از جایگاهی والا در فلسفه اسلامی برخوردار است. این مفهوم، که با ماده و کیفیت درآمیخته، دریچه‌ای است به سوی فهم تحولات وجودی و دگرگونی‌های ممکنات. استاد فرزانه، با تأکید بر اهمیت این بحث، آن را چونان رودی جاری در بستر فلسفه توصیف می‌کنند که هم مباحث نظری را سیراب می‌کند و هم مشکلات عملی را مرتفع می‌سازد.
پرسش بنیادین: اشتراک لفظی یا معنوی؟
پرسش محوری این درس‌گفتار، چونان ستاره‌ای در آسمان فلسفه، این است که آیا امکان ذاتی و امکان استعدادی در لفظ مشترک‌اند یا در معنا؟ این پرسش، که چونان شاخه‌ای از درخت معرفت فلسفی است، ما را به سوی تحلیل تمایز میان اشتراک لفظی و معنوی هدایت می‌کند. استاد فرزانه، با طرح این سؤال، دعوت می‌کنند تا در این وادی پرپیچ‌وخم، همراه با دقت و تأمل، به جست‌وجوی حقیقت بپردازیم.
بخش دوم: اشتراک لفظی و معنوی در لسان ادیب و حکیم
اشتراک در لسان ادیب
ادیب، چونان باغبانی که واژگان را در خاک معنا می‌کارد، اشتراک لفظی را به لفظی تعریف می‌کند که برای معانی متعدد با وضع‌های گوناگون به کار رود. لفظ «عین»، که گاه به معنای چشم و گاه به معنای چشمه است، نمونه‌ای روشن از این اشتراک است. در مقابل، اشتراک معنوی در نگاه ادیب، چونان جویباری است که از یک سرچشمه واحد به مصادیق متعدد جاری می‌شود. لفظ «انسان»، که بر زید، عمر و بکر اطلاق می‌گردد، با معنای واحد «حیوان ناطق» و وضع یکسان، نمونه‌ای از این اشتراک معنوی است.
اشتراک در لسان حکیم
حکیم، چونان کاوشگری که در معدن معنا به جست‌وجوی گوهر حقیقت است، اشتراک لفظی را به اطلاق لفظ بر دو معنای متباین و اشتراک معنوی را به معنای واحد با خصوصیات متفاوت تعریف می‌کند. در این دیدگاه، اگر امکان ذاتی و استعدادی دو معنای متباین داشته باشند، اشتراکشان لفظی است؛ اما اگر یک مفهوم واحد با خصوصیات گوناگون باشند، اشتراکشان معنوی خواهد بود. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان ادبیات و فلسفه را ترسیم می‌کند.
تمایز ادیب و حکیم
تفاوت میان ادیب و حکیم، چونان تفاوت میان باغبان و معدن‌کاو است. ادیب بر تعدد یا وحدت وضع لفظ تمرکز دارد، حال آنکه حکیم به تباین یا ارتباط معانی نظر می‌افکند. این تفاوت، چونان دو مسیر متمایز در راه رسیدن به حقیقت، نشان‌دهنده روش‌شناسی‌های متفاوت در تحلیل مفاهیم است. استاد فرزانه، با تبیین این تمایز، ما را به تأمل در روش‌های گوناگون فهم واژگان دعوت می‌کنند.
بخش سوم: تحلیل آرای ملاصدرا در باب اشتراک امکان
دیدگاه ملاصدرا در اسفار (صفحه ۲۳۵)
ملاصدرا در جلد اول اسفار، صفحه ۲۳۵، امکان ذاتی و استعدادی را چونان دو شاخه جدا از یک درخت نمی‌بیند، بلکه آن‌ها را دارای اشتراک لفظی می‌داند. او می‌فرماید: «فاطلاق الامکان على المعنیین بضرب من الاشتراک الصناعی»، یعنی اطلاق لفظ امکان بر این دو معنا، با نوعی اشتراک لفظی است. این دیدگاه، به تباین مفهومی میان امکان ذاتی و استعدادی اشاره دارد، چنان‌که خصوصیات یکی برخلاف دیگری است.
خصوصیات امکان استعدادی در اسفار
امکان استعدادی، چونان جامه‌ای است که بر قامت ماده دوخته شده است. این امکان، دارای رجحان یکی از دو طرف، شدت و ضعف، عدم لزوم به ماهیت، قیام به محل، و وجود در اعیان است. در مقابل، امکان ذاتی، که چونان سایه‌ای در ذهن است، فاقد این خصوصیات است و به ماهیت وابسته است. استاد فرزانه، با اشاره به این خصوصیات، بر تفاوت عمیق میان این دو نوع امکان تأکید می‌کنند.
تصحیح نسخه اسفار
در متن اسفار، عبارت «لافاضة المبدأ» به اشتباه آمده و باید به «لافاضة المبدأ الجواد» تصحیح شود. این تصحیح، چونان اصلاح نقشی بر سنگ، نشان‌دهنده دقت استاد فرزانه در نسخه‌شناسی متون فلسفی است.
دیدگاه ملاصدرا در حاشیه شفا (صفحه ۱۶۲)
در حاشیه شفا، صفحه ۱۶۲، ملاصدرا امکان ذاتی و استعدادی را در معنای «لا ضرورة الوجود و العدم» مشترک می‌داند. او می‌فرماید: «و اعلم ان هذا الامکان یشارک الامکان الذاتی… فی ان کل منها عبارة ان لا ضرورة الوجود و العدم». این اشتراک معنوی، چونان جویباری است که از یک سرچشمه واحد به دو شاخه تقسیم می‌شود، اما دریکی است.
دیدگاه ملاصدرا در اسفار (صفحه ۳۹۵)
در صفحه ۳۹۵ اسفار، ملاصدرا امکان استعدادی را دارای خصوصیات اضافی بر امکان ذاتی می‌داند، اما آن را معنای دیگری نمی‌شمارد. او می‌فرماید: «فما قیل ان هذا معنی آخر من الامکان لیس بصحیح»، یعنی این ادعا که امکان استعدادی معنای دیگری است، نادرست است. این دیدگاه، چونان آینه‌ای است که وحدت مفهومی امکان را بازمی‌تاباند.
بخش چهارم: نقد و تحلیل دیدگاه علامه طباطبایی
دیدگاه علامه در ذیل صفحه ۳۹۵ اسفار
علامه طباطبایی، در ذیل صفحه ۳۹۵ اسفار، اشتراک معنوی را به معنای ادبی (وحدت مفهوم لغوی) و اشتراک لفظی را به معنای فلسفی (تعدد وجود) می‌داند. او می‌فرماید: «مراده من اتحاد المعنیین انما هو الاتحاد بحسب المفهوم اللغوی». این دیدگاه، چونان پلی است که میان ادبیات و فلسفه کشیده شده، اما استاد فرزانه آن را نادرست می‌شمارند.
نقد دیدگاه علامه
استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، دیدگاه علامه را به چالش می‌کشند و می‌فرمایند که اشتراک لفظی فلسفی نادرست است، زیرا امکان ذاتی و استعدادی یک مفهوم واحد دارند و دو وجود متباین نیستند. این نقد، چونان شمشیری است که گره‌های کور تفکر را می‌گشاید و بر وحدت مفهومی امکان تأکید می‌کند.
بخش پنجم: تبیین نهایی اشتراک امکان
نفی اشتراک لفظی ادبی
امکان ذاتی و استعدادی، چونان دو شاخه از یک درخت، اشتراک لفظی ادبی ندارند، زیرا لفظ «امکان» با یک وضع واحد بر هر دو اطلاق شده است. این وحدت وضع، چونان رشته‌ای است که این دو مفهوم را به هم پیوند می‌دهد.
نفی اشتراک لفظی فلسفی
در لسان حکیم نیز، امکان ذاتی و استعدادی اشتراک لفظی ندارند، زیرا دو معنای متباین نیستند. هر دو، چونان دو روی یک سکه، از یک حقیقت مفهومی سرچشمه می‌گیرند و تنها در منشأ انتزاع متفاوت‌اند.
تأیید اشتراک معنوی
امکان ذاتی و استعدادی، چه در لسان ادیب و چه در لسان حکیم، اشتراک معنوی دارند. این اشتراک، چونان نوری است که از یک منبع بر دو منظر مختلف می‌تابد. امکان ذاتی از ماهیت و امکان استعدادی از ماده انتزاع می‌شود، اما هر دو در معنای «لا ضرورة الوجود و العدم» متحدند.
نفی ماهیت و تأکید بر وجود
استاد فرزانه، با نگاهی نو، ماهیت را چونان سایه‌ای در ذهن می‌دانند که فاقد حقیقت خارجی است. امکان، اعم از ذاتی و استعدادی، مفهومی ذهنی و معقول ثانی است که از ممکن یا ماده انتزاع می‌شود. این دیدگاه، چونان نسیمی است که غبار مفاهیم سنتی را از ذهن می‌زداید و بر وجود و ظهورات تأکید می‌کند.
بخش ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
درس‌گفتار شماره ۳۹۳، چونان گوهری در صدف فلسفه اسلامی، به تحلیل اشتراک لفظی و معنوی امکان ذاتی و استعدادی پرداخته و با نقد آرای ملاصدرا و علامه طباطبایی، بر اشتراک معنوی فلسفی تأکید کرده است. امکان، چه ذاتی و چه استعدادی، مفهومی ذهنی است که از ماهیت یا ماده انتزاع می‌شود و فاقد حقیقت خارجی است. دیدگاه حاشیه شفا و صفحه ۳۹۵ اسفار، که بر وحدت مفهومی امکان تأکید دارند، مورد تأیید است، اما صفحه ۲۳۵ اسفار و دیدگاه علامه طباطبایی، که اشتراک لفظی را مطرح می‌کنند، نادرست‌اند. نفی ماهیت و تأکید بر وجود و ظهورات، دعوتی است به بازنگری در مفاهیم سنتی فلسفه و گامی به سوی فلسفه‌ای وجودمحور. این تحلیل، چونان چراغی در مسیر معرفت، راه را برای گفت‌وگوهای عمیق‌تر فلسفی هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی