متن درس

تبیین ماده و مراتب استعداد در فلسفه وحدت وجود

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۹۸)

مقدمه: درآمدی بر ماده و استعداد در فلسفه اسلامی

مباحث مرتبط با ماده، استعدادات مادی، و مراتب آن‌ها از جمله مسائل بنیادین در فلسفه اسلامی است که در پرتو وحدت وجود و تجدد ظهورات، معانی عمیقی می‌یابد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار شماره ۳۹۸، با رویکردی تحلیلی و عرفانی، به بررسی منشأ ماده، خصوصیات و استعدادات آن، و علل تفاوت مراتب وجودی پرداخته‌اند.

بخش نخست: محورهای بحث در ماده و استعداد

سه محور اصلی در بررسی ماده

بحث از ماده در این درس‌گفتار حول سه محور اصلی می‌چرخد: نخست، استعدادات جزئی و خصوصیات ماده؛ دوم، مراتب این استعدادات و علل چینش آن‌ها؛ و سوم، منشأ اصل ماده، اعم از حادث یا قدیم بودن و مادی یا مجرد بودن آن. این تفکیک، بستری برای تحلیل عمیق و روشمند ماده و نقش آن در نظام هستی فراهم می‌آورد.

استعدادات مادی و ویژگی حادث بودن

استعدادات مادی، به‌عنوان ویژگی‌های ذاتی ماده، دارای حالت سابقه‌اند و در بستر زمان حادث می‌شوند. این استعدادات، که به حوادث پیشین وابسته‌اند، ماده را به‌عنوان ظرفی برای حدوث و تغییر معرفی می‌کنند. استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، ماده را به جریانی تشبیه می‌کنند که پیوسته در حال تحول و زوال است، مانند رودی که هر لحظه آب جدیدی در آن جاری می‌شود.

پرسش از منشأ ماده

یکی از پرسش‌های بنیادین این درس‌گفتار، ماهیت منشأ ماده است: آیا ماده قدیم است یا حادث؟ آیا ذاتاً مادی است یا از تجرد سرچشمه می‌گیرد؟ این پرسش، به کاوش در ریشه‌های وجودی ماده و جایگاه آن در سلسله مراتب هستی می‌انجامد.

بخش دوم: نفی قدم ماده و زمان

نفی قدم ماده به دلیل تغییرپذیری

استاد فرزانه با استدلالی قاطع، قدم ماده را نفی می‌کنند، زیرا ذات ماده مشتمل بر تغییر، اجزا، و خصوصیات پیشین و پسین است. این تغییرپذیری، ماده را از ثبات و قدم (به معنای لا أول له) محروم می‌سازد. به تعبیر ایشان، «ماده مانند جریانی است که هر لحظه در آن تحول می‌یابد و نمی‌تواند در ذات خود ثابت و ازلی باشد.»

نفی قدم زمان و وابستگی آن به ماده

زمان نیز، مانند ماده، نمی‌تواند قدیم باشد، زیرا معلول حرکت است و حرکت خود نتیجه عوارض ماده (مانند افلاک و کواکب) است. هر لحظه از زمان به لحظه پیشین وابسته است و سبق زمانی دارد. استاد با تمثیلی روشن می‌فرمایند: «زمان مانند رشته‌ای است که هر دانه آن به دانه پیشین متصل است و نمی‌تواند بدون این اتصال وجود داشته باشد.» این وابستگی، زمان را به‌عنوان جریانی حادث و فاقد قدم معرفی می‌کند.

عدم پیشین زمانی و تعریف حدوث

اگر زمان یا ماده را مسبوق به عدم زمانی پیشین بدانیم، به تسلسل می‌انجامد که خود به قدم منجر می‌شود، و این با ذات متغیر آن‌ها ناسازگار است. استاد فرزانه حدوث را این‌گونه تعریف می‌کنند که مسبوق به عدم زمانی پیشین نیست، بلکه ذاتاً ظرف تحول و زوال است. این تعریف، ماده و زمان را از هرگونه ثبات و قدم عاری می‌سازد.

بخش سوم: نزول تدریجی ماده و مراتب وجود

ابداع ماده و نزولات وجودی

منشأ ماده از منظر وحدت وجود، در نزول تدریجی ظهورات وجودی از مراتب بالاتر روشن می‌شود. ماده از عالم مثال، مثال از ملکوت، و ملکوت از جبروت پدید می‌آید. این فرآیند، نه دفعی، بلکه تدریجی است، مانند جریانی که از سرچشمه‌ای بلند به سوی دشت‌های فروتر جاری می‌شود. استاد فرزانه با تأکید بر این نزول تدریجی، ماده را نتیجه ظهورات وجودی می‌دانند که در هر مرتبه، تعین و آثار خاص خود را می‌یابد.

مراتب وجود و محدودیت شناخت

هر مرتبه از وجود، دارای تعینات و آثار خاص خود است، اما مراتب جزئی آن برای بشر قابل‌شناخت نیست. استاد فرزانه با اشاره به مراتب کلی مانند طفل، جوان، و پیر، این محدودیت را چنین توصیف می‌کنند: «مانند جاده‌ای است که نمی‌توان برای هر سانتی‌متر آن نامی نهاد، اما فرسخ‌های آن را می‌توان نام‌گذاری کرد.» این تمثیل، ناتوانی زبان بشری را در برابر کثرت مراتب وجود نشان می‌دهد.

تجدد وجودی و عناوین کلی

هر لحظه از وجود انسان، حقیقتی جداگانه است، اما زبان بشر از نام‌گذاری هر لحظه ناتوان است. عناوین کلی مانند جبروت، ملکوت، مثال، و ناسوت، تنها ابزارهایی برای فهم این مراتب بی‌شمارند. استاد فرزانه با استناد به آیه شریفه آثار و خصوصیات مراتب

هر مرتبه وجودی، آثار و خصوصیات خاص خود را دارد، مانند تفاوت آحاد، عشرات، و مئات در اعداد. استاد با تمثیلی عددی می‌فرمایند: «مانند اعدادی است که هر یک هویت خاص خود را دارند، اما تحت عناوین کلی جای می‌گیرند.» این تفاوت‌ها، نتیجه تعینات ظهوری است که هر مرتبه را از دیگری متمایز می‌سازد.

بخش چهارم: مسانخت و تماثل در عوالم وجود

مسانخت عوالم و تبدیل تدریجی

عوالم جبروت، ملکوت، مثال، و ناسوت، هرچند متفاوت‌اند، اما مسانخ و متماثل‌اند. این مسانخت، امکان تبدیل تدریجی آن‌ها را فراهم می‌کند. استاد فرزانه با تمثیل تبدیل غذا به خون، این فرآیند را چنین توصیف می‌کنند: «مانند غذایی است که از دهان به معده و سپس به خون تبدیل می‌شود؛ هر مرحله با مرحله پیشین مسانخ است، اما کیفیتی متفاوت دارد.» این تشبیه، اتصال و تبدیل عوالم را به جریانی طبیعی و تدریجی نسبت می‌دهد.

امتدادات ظهوری و تفاوت کیفی

هر عالم، کیفیت خاص خود را دارد، مانند تفاوت امتداد نگاه، تنفس، اراده، و حرکت. استاد فرزانه این تفاوت‌ها را به امتدادات ظهوری نسبت می‌دهند و می‌فرمایند: «مانند کشی است که با امتداد، بزرگ می‌شود، اما نخ چنین خاصیتی ندارد.» این تمثیل، انعطاف‌پذیری ظهورات وجودی را در مراتب مختلف نشان می‌دهد، درحالی‌که هر امتداد، کیفیتی متمایز دارد.

نفی جبر و آزادی مطلق

استاد با نفی جبر و آزادی مطلق، مسانخت را مبنای نظام وجودی می‌دانند. اگرچه مسانخت ظاهراً جبری به نظر می‌رسد (مانند لزوم سه پس از دو)، اما این جبر، نتیجه چینش طبیعی و علّی است. ایشان با تمثیلی از اعداد می‌فرمایند: «مانند اعدادی است که هر یک به دیگری متصل است، اما این اتصال، جبر نیست، بلکه نظام طبیعی مسانخت است.»

بخش پنجم: مسئولیت و بهره‌برداری از استعداد

اهمیت بهره‌برداری از استعداد

استاد فرزانه تأکید می‌کنند که مهم نیست چه مرتبه‌ای به انسان داده شده، بلکه بهره‌برداری از آن اهمیت دارد. ایشان با تمثیل کشتی می‌فرمایند: «مانند مسابقه کشتی است که وزن (۱۳۰ یا ۵۴ کیلو) تعیین‌کننده نیست، بلکه نتیجه (برد یا باخت) اهمیت دارد.» این اصل، مسئولیت انسان را در استفاده بهینه از استعداداتش برجسته می‌سازد.

نفی تبعیض و مشاعیت اعمال

تفاوت مراتب، تبعیض نیست، بلکه نتیجه علل و شرایط طبیعی است. استاد با استناد به آیه شریفه فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ [مطلب حذف شد] : برخی را بر برخی برتری دادیم)، این تفاوت را به عدالت الهی نسبت می‌دهند. همچنین، هر عمل انسان مشاع است و نتیجه علل متعدد (استاد، والدین، انبیا، تاریخ) است. انسان تنها به قدر نقش خود مسئول است، چنان‌که آیه وَاللَّهُ يَحْكُمُ [مطلب حذف شد] : و خدا میان بندگان داوری می‌کند) بر حکمیت مشاع الهی دلالت دارد.

توحید و وحدت مخلوقات

هر مخلوق، واحدی منحصربه‌فرد است و مشابهی ندارد. استاد فرزانه با تأکید بر توحید افعالی، هر موجود را نشانه وحدت الهی می‌دانند و می‌فرمایند: «هر شیء، مانند آیینه‌ای است که وحدت حق را در خویش منعکس می‌سازد.» این اصل، کثرت مراتب را در عین وحدت وجود تأیید می‌کند.

جمع‌بندی: وحدت وجود و تجدد مراتب

درس‌گفتار شماره ۳۹۸ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با بررسی ماده، استعدادات مادی، و مراتب وجود، نشان می‌دهد که ماده به دلیل ذات متغیر خود، نمی‌تواند قدیم باشد و نتیجه نزول تدریجی ظهورات از جبروت به ناسوت است. مراتب وجود، هرچند لایتناهی‌اند، در عناوین کلی مانند جبروت، ملکوت، و ناسوت فهمیده می‌شوند، اما زبان بشر از نام‌گذاری جزئیات آن‌ها عاجز است. مسانخت عوالم، امکان تبدیل تدریجی آن‌ها را فراهم می‌کند، و تفاوت مراتب، نتیجه نظام علّی و طبیعی است، نه تبعیض. انسان مسئول بهره‌برداری از استعدادات خویش است، و هر عمل او مشاع و متأثر از علل متعدد است. هر مخلوق، به‌عنوان واحدی منحصربه‌فرد، بر وحدت الهی دلالت دارد. این نوشتار، با حفظ وفاداری به محتوای اصلی، تلاش کرده است تا این مباحث را با زبانی علمی و متین تبیین نماید.