متن درس

تأمل در خیر و شر: بازخوانی وجودی در حکمت متعالیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۲۶)

دیباچه

این نوشتار، بازنویسی و تدوینی است از درس‌گفتار شماره ۴۲۶ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، که در تاریخ دوم دی‌ماه ۱۳۸۱ ایراد شده است. موضوع محوری این درس‌گفتار، بررسی عمیق و نقادانه مفاهیم خیر و شر در حکمت متعالیه است، با تأکید بر نقد دیدگاه سنتی صدرالمتألهین مبنی بر عدمی بودن شرور. این متن، با تکیه بر اصول وحدت وجود، همه پدیده‌ها، از جمله شرور، را وجودی و مظهر حق تعالی می‌داند و با استناد به آیات قرآن کریم و روایات، چارچوبی نوین برای فهم این مفاهیم ارائه می‌دهد. هویلا، به عنوان پایین‌ترین مرتبه وجود، نه شر محض، بلکه منبع خیرات و استعدادات ذاتی معرفی شده و مفهوم عدم، به دلیل فقدان حقیقت خارجی، از دایره شر محض خارج شده است.

بخش نخست: نقد پیش‌فرض‌های سنتی خیر و شر

نقد مسلمات فلسفه سنتی

استاد فرزانه قدس‌سره، عبارات اسفار اربعه (جلد دوم، صفحه ۳۵۶؛ جلد سوم، صفحه ۴۰) را مورد نقد قرار داده و بیان می‌دارند که این عبارات بر پیش‌فرض‌های مسلم‌انگاشته‌ای استوارند که خیر را وجودی و شر را عدمی می‌دانند، اما این پیش‌فرض‌ها فاقد دلایل منطقی‌اند. این دیدگاه، به مثابه بنایی است که بدون پی‌ریزی استوار، بر شن‌های سست بداهت بنا شده و نیازمند بازخوانی عقلانی است.

نفس و نسبت شر به آن

اگر شر، مانند مرض، به نفس نسبت داده شود، نفس نیز مخلوق الهی و من عند الله است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، نفس را به آیینه‌ای تشبیه کرده‌اند که هرچند گاه غبار مرض بر آن نشیند، ذاتاً از نور الهی سرچشمه گرفته و نمی‌توان آن را از خدا جدا دانست.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با نقد پیش‌فرض‌های سنتی و تأکید بر وجودی بودن همه پدیده‌ها، از جمله نفس و شرور نسبت‌داده‌شده به آن، زمینه را برای بازخوانی مفهوم شر در چارچوب وحدت وجود فراهم کرد.

بخش دوم: وجودی بودن شرور و ظهورات حق

ظهورات حق و شمول شرور

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که همه پدیده‌ها، از جمله کفر، شرک، و شرور، ظهورات حق تعالی‌اند، زیرا غیر من عند الله در عالم وجود ندارد. این دیدگاه، به مثابه جویباری است که از سرچشمه وجود الهی جاری شده و هیچ قطره‌ای از آن نمی‌تواند بیرون از این جریان باشد.

آیات قرآنی و تأیید وجودی بودن شر

قرآن کریم، در آیه وَإِذَا مَرِضْتُ [مطلب حذف شد] : «و چون بیمار شوم، اوست که مرا شفا دهد»)، مرض را به نفس و شفاء را به خدا نسبت می‌دهد، اما مرض نیز، به عنوان مخلوق الهی، وجودی است. همچنین، آیه إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ [مطلب حذف شد] : «اگر عذابشان کنی، آنان بندگان تواند، و اگر بر ایشان ببخشایی، تویی که عزیز و حکیمی»)، عذاب را نتیجه اعمال نفوس شقیه می‌داند، نه انتقام الهی، و این نفوس نیز وجودی‌اند.

نفوس شقیه و عذاب

عذاب، نتیجه اعمال نفوس جاهله و شقیه است، نه انتقام الهی. استاد فرزانه قدس‌سره، این عذاب را به میوه تلخی تشبیه کرده‌اند که از درخت اعمال انسان روییده، اما خود این درخت نیز از خاک وجود الهی تغذیه می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تأکید بر وجودی بودن شرور و پیوند آنها با ظهورات حق، نشان داد که هیچ پدیده‌ای، حتی شرور، خارج از دایره الهی نیست. آیات قرآن کریم، این دیدگاه را تأیید کرده و شر را مقتضای حکمت الهی می‌دانند.

بخش سوم: نقد هویلا و شر محض

هویلا و خیر ذاتی

صدرالمتألهین، در جلد سوم اسفار (صفحه ۴۰)، وجود را دارای دو طرف می‌داند: حق تعالی و هویلا اولی. استاد فرزانه قدس‌سره، این دیدگاه را نقد کرده و بیان می‌دارند که وجود، حقیقتی واحد است و هویلا، نه شر، بلکه قوه جمیع موجودات و منبع خیرات ذاتی است. هویلا، به مثابه بذری است که استعداد شکوفایی همه کمالات را در خود نهفته دارد.

نقد شر محض

عدم، به دلیل فقدان حقیقت خارجی، نمی‌تواند شر محض باشد. حتی شر محض در ذهن، وجودی و خیر بالعرض است. استاد فرزانه قدس‌سره، شر محض را به سایه‌ای تشبیه کرده‌اند که در برابر نور وجود، هیچ واقعیتی ندارد.

جوهر بودن هویلا

هویلا، جوهر است، نه عرض، و یکی از جواهر خمس (مجرد، ماده، جسم، عقل، نفس) به شمار می‌رود. این تعریف، هویلا را از شر بودن مبرا ساخته و آن را در مرتبه‌ای از وجود قرار می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با نقد دیدگاه صدرا مبنی بر شر بودن هویلا، آن را قوه‌ای وجودی و خیر ذاتی معرفی کرد. عدم، به دلیل فقدان حقیقت، از دایره شر محض خارج شد و هویلا به عنوان منشأ استعدادات خلقت تأیید گردید.

بخش چهارم: خیر و شر در قوه و فعل

قوه و خیر

قوه، در برخی موارد، خیرتر از فعل است؛ مانند آمادگی برای امتحان که از رفوزگی بهتر است. استاد فرزانه قدس‌سره، قوه را به بذری تشبیه کرده‌اند که هنوز شکوفایی‌اش نامعلوم است، اما امید خیر در آن نهفته است.

فعل و شر

فعل، گاه شرتر از قوه است؛ مانند ظلم یا رفوزگی که از قوه آنها بدتر است. استاد فرزانه قدس‌سره، این شر را به میوه‌ای تلخ تشبیه کرده‌اند که از قوه‌ای نادرست روییده است.

پاسخ صدرا و نقد آن

صدرا معتقد است قوه شر، خیرتر از فعل شر است، زیرا فعلیت شر، شر است. استاد فرزانه قدس‌سره، این پاسخ را نقد کرده و بیان می‌دارند که ظلم، از حیث وجود، خیر است، اما از حیث مودی به عدم (مانند درد یا مرگ)، شر محسوب می‌شود. این حیثیات، به مثابه دو روی یک سکه‌اند که هر دو وجودی‌اند.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با بررسی خیر و شر در قوه و فعل، نشان داد که هر دو وجودی‌اند و شر، به عدم وابسته نیست. نقد پاسخ صدرا، بر نسبیت خیر و شر در حکمت متعالیه تأکید کرد.

بخش پنجم: وحدت وجود و نفی ماهیات

نقد ماهیات و موجود هیهی

ماهیات، من حیث هی، دروغ‌اند، زیرا موجود من حیث هی وجود ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره، ماهیات را به سایه‌هایی تشبیه کرده‌اند که بدون نور وجود، هیچ واقعیتی ندارند.

ظهورات و تعینات حق

همه موجودات، ظهورات، تعینات و مظاهر حق‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، این تعینات را به امواج اقیانوس وجود تشبیه کرده‌اند که همگی از یک سرچشمه واحد برمی‌خیزند.

نقد تقسیم واجب و ممکن

تقسیم وجود به واجب و ممکن، مشکل‌ساز است، زیرا وجود، حقیقتی واحد و بی‌طرف است. استاد فرزانه قدس‌سره، این تقسیم را به تلاش برای تکه‌تکه کردن نور واحد تشبیه کرده‌اند که محال است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با نفی ماهیات و تقسیم واجب و ممکن، همه موجودات را ظهورات حق دانست و وحدت وجود را محور فلسفه قرار داد.

بخش ششم: تأملات عقلانی و پویایی فلسفه

زحمات پیشینیان و نیاز به اصلاح

فلاسفه پیشین، از جمله صدرا، زحمات بسیاری کشیده‌اند، اما فلسفه‌شان نیازمند اصلاح است. استاد فرزانه قدس‌سره، این نیاز را به بازسازی بنایی کهن تشبیه کرده‌اند که با وجود استواری، به مرمت نیاز دارد.

استاد سقراطی و پویایی معرفت

استاد فرزانه قدس‌سره، به نقل از استادی سقراطی اشاره کرده‌اند که از نوشتن پرهیز می‌کرد، زیرا هر روز عقلش افزون می‌شد و نوشته‌های پیشین را ناقص می‌دید. این دیدگاه، به مثابه جویباری است که هر لحظه با آب تازه‌ای غنی‌تر می‌شود.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تأکید بر پویایی فلسفه و نیاز به اصلاح دیدگاه‌های پیشین، بر ضرورت تأمل عقلانی و تکامل معرفت در حکمت متعالیه تأکید کرد.

نتیجه‌گیری کل

این نوشتار، با بازخوانی درس‌گفتار شماره ۴۲۶ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی خیر و شر در حکمت متعالیه پرداخت. با نقد دیدگاه سنتی صدرالمتألهین مبنی بر عدمی بودن شرور، همه پدیده‌ها، از جمله شرور، ظهورات وجودی حق تعالی معرفی شدند. آیات قرآن کریم، مانند إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ (مائده: ۱۱۸) و وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ (شعراء: ۸۰)، بر وجودی بودن شرور تأکید دارند. هویلا، نه شر محض، بلکه قوه جمیع موجودات و خیر ذاتی است. عدم، به دلیل فقدان حقیقت، شر محض نیست و شرور، به عنوان مظاهر وجود، در نظام حکمت الهی جای دارند. این نظام فلسفی، با نفی ماهیات و تقسیم واجب و ممکن، وحدت وجود را محور قرار داده و از پیش‌فرض‌های مسلم‌انگاشته فاصله گرفته است. امید است این نوشتار، گامی در جهت فهم عمیق‌تر مسائل فلسفی و عرفانی باشد.