متن درس

عنایت الهی و عشق موجودات: تأملاتی در حکمت متعالیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۵۹)

مقدمه: درآمدی بر عنایت الهی و عشق موجودات

در گستره حکمت متعالیه، دو مفهوم بنیادین عنایت الهی و عشق موجودات چونان دو ستاره درخشان، راهنمای تأملات فلسفی و عرفانی‌اند. این دو مفهوم، که ریشه در حکمت الهی و نظام احسن خلقت دارند، نه‌تنها به تبیین رابطه حق‌تعالی با مخلوقات می‌پردازند، بلکه انسان را به سوی فهم عمیق‌تر از جایگاه خود در نظام هستی رهنمون می‌سازند. درس‌گفتار حاضر، که از سخنان استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۵۹ استخراج شده، به کاوش در این دو مفهوم می‌پردازد. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و نقد دیدگاه‌های سنتی، به‌ویژه آرای صدرالمتألهین، می‌کوشد تا با نگاهی نو و تأمل‌برانگیز، ظرفیت‌های ادراکی بشر را در فهم عنایت حق و عشق موجودات برجسته سازد.

بخش یکم: عنایت الهی و شرافت خلق

مفهوم عنایت الهی و پیوند آن با شرافت خلق

عنایت الهی، چونان نوری که از سرچشمه وجود بر مخلوقات می‌تابد، در شرافت و فضیلت خلق متجلی می‌گردد. استاد فرزانه در این درس‌گفتار، عنایت حق را نه‌تنها در آفرینش نظام‌مند و حکیمانه عالم، بلکه در تفاوت‌های موجود میان مخلوقات می‌جویند. این تفاوت، که بر پایه مراتب کمال است، نشان‌دهنده حکمت الهی در توزیع عنایت است. چنان‌که قرآن کریم در سوره اسراء، آیه ۲۱ می‌فرماید: وَفَضَّلْنَا [مطلب حذف شد] : «و برخی از آنان را بر برخی دیگر برتری دادیم»). این آیه، گواهی است بر این که عنایت الهی، بر اساس شرافت و فضیلت، در هر مخلوقی به‌گونه‌ای متفاوت تجلی یافته است.

در این دیدگاه، نظام خلقت، نظامی احسن است که در آن نقص راه ندارد، بلکه مراتب کمال (کامل و اَکمل) حاکم است. از گل تا انسان، و از انسان تا انسان، عنایت الهی به تناسب شرافت هر موجود متفاوت است. این تفاوت، نه از سر نقصان، بلکه از حکمت الهی سرچشمه می‌گیرد. استاد فرزانه تأکید می‌ورزند که برای فهم عنایت حق، باید به شرافت خلق نگریست، چنان‌که در سوره تین، آیه ۴ آمده است: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ [مطلب حذف شد] : «ما انسان را در نیکوترین صورت آفریدیم»).

خلقت اولیای الهی به همت الهی

اولیای الهی، به‌عنوان ظرف‌های والای عنایت حق، با همت الهی خلق می‌کنند. همت، که جلوه‌ای از عنایت الهی در انسان است، در اولیا به اوج خود می‌رسد. استاد فرزانه، با استناد به مفهوم عرفانی «العارف یخلق بهمته»، بر این نکته تأکید دارند که خلقت اولیا از طریق همت، متمایز از خلقت‌های دیگر است که به‌واسطه طبیعت، علم یا اراده صورت می‌گیرد. این همت، چونان جریانی از فیض الهی، اولیا را به خلق آثاری والا قادر می‌سازد. این دیدگاه، با آیات قرآن کریم، از جمله آیه ۸ سوره روم هم‌خوانی دارد: أَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا [مطلب حذف شد] : «آیا در خودشان نیندیشیده‌اند؟ خدا آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز به‌حق و برای مدتی معین نیافریده است»).

نقد دیدگاه‌های سنتی در خیر و شر

استاد فرزانه، برخلاف برخی متون سنتی، از جمله آرای صدرالمتألهین، سبک پیچیده و محدودساز در تبیین خیر و شر را نپذیرفته و از تکرار اشکالات متداول، مانند نسبت اقلیت و اکثریت شر یا وجودی و عدمی بودن شر، پرهیز کرده‌اند. این رویکرد، به‌جای تمرکز بر مباحث حاشیه‌ای، بر مسائل بنیادین، مانند عنایت و عشق، متمرکز است. این نقد، نشان‌دهنده تلاش برای ارائه تفسیری نو و قابل فهم از مسائل فلسفی است که با نیازهای فکری مخاطبان امروزی هم‌خوانی دارد.

بخش دوم: عشق موجودات و حکمت خلقت

عشق زرفا در حکمت متعالیه

عشق، به‌عنوان موتور محرک وجود، در حکمت متعالیه جایگاه ویژه‌ای دارد. صدرالمتألهین در جلد هفتم اسفار، بحث «عشق زرفا» را مطرح کرده، اما این مفهوم به دلیل سوءتفاهم‌هایی، مانند ارتباط با لذت‌های مادی، در حوزه‌های علمی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. استاد فرزانه، این سوءتفاهم را ناشی از برداشت‌های سطحی دانسته و تأکید دارند که عشق زرفا، فراتر از لذت‌های مادی، به کمال‌جویی موجودات اشاره دارد. عشق، چونان جریانی که از قلب هستی به سوی کمال جاری است، هر موجودی را به سوی مقصد الهی‌اش سوق می‌دهد.

حکمت الهی در خلقت آسمان‌ها و زمین

استاد فرزانه، با استناد به فصل یازدهم جلد هفتم اسفار (صفحه ۱۱۸)، به بررسی آثار حکمت و عنایت الهی در خلقت آسمان‌ها و زمین پرداخته‌اند. خلقت، چونان آیینه‌ای است که نقش نقاش الهی را در خود بازمی‌تاباند. قرآن کریم نیز در سوره ق، آیه ۶، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: أَلَمْ يَرَوْا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا [مطلب حذف شد] : «آیا به آسمان بالای سرشان ننگریسته‌اند که چگونه آن را ساخته و آراسته‌ایم و در آن هیچ شکافی نیست؟»). این آیه، خلقت را جلوه‌ای از حکمت و عنایت الهی معرفی می‌کند که انسان را به تأمل در آن دعوت می‌نماید.

نقد قصور افاضل بشر

صدرالمتألهین معتقد است که حتی افاضل بشر از ادراک کامل حقایق سماوی و ارضی عاجزند و اکثریت نیز از فهم حقیقت نفس و جزئیات احوال آن ناتوان‌اند. استاد فرزانه، این دیدگاه را نقد کرده و عجز مطلق بشر را نفی می‌کنند. ایشان با استناد به آیه ۸ سوره روم، بر ظرفیت‌های ادراکی بشر تأکید دارند: أَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى. این نقد، بر این باور استوار است که هر فرد، با هدایت مربی و بهره‌گیری از عقل، می‌تواند بخشی از حقایق را درک کند.

بخش سوم: ظرفیت‌های ادراکی بشر و نقد سبک تربیتی

ظرفیت عمومی بشر برای فهم

استاد فرزانه، با تأکید بر فقدان انسان خنگ، معتقدند که هر فرد با هدایت مربی می‌تواند حقایق را درک کند. این دیدگاه، با آیات قرآن کریم، مانند آیه ۱۹۱ سوره آل عمران، هم‌خوانی دارد: الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي [مطلب حذف شد] : «کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند و در خلقت آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند»). این آیه، تفکر را وظیفه‌ای همگانی می‌داند که با هدایت مربی، به شکوفایی می‌رسد.

نقد سبک تربیتی متون سنتی

متون فلسفی سنتی، با تأکید بر عجز و ناتوانی بشر، نوعی تربیت منفی ایجاد می‌کنند که مانع شکوفایی فکری می‌شود. استاد فرزانه، این سبک را نادرست دانسته و بر ضرورت ارائه فلسفه‌ای انگیزه‌بخش و هدایتگر تأکید دارند. ایشان، بزرگ‌نمایی مسائل در متون علمی را عاملی برای ترس و ناتوانی مخاطب می‌دانند و معتقدند که این رویکرد، مانع فهم است.

علم به‌عنوان ابزار عملی

علم، چونان ابزاری است که باید در خدمت زندگی و عمل باشد، نه صرفاً زینتی. استاد فرزانه تأکید دارند که علمی که به کوچه و بازار راه نیابد، جهل مرکب است، چه در فقه، چه در عرفان، و چه در فلسفه. این دیدگاه، علم را چونان جریانی زنده می‌بیند که باید در زندگی روزمره جاری شود و اثری عملی بر جای گذارد.

بخش چهارم: تأملات قرآنی در عنایت و حکمت الهی

دعوت قرآن کریم به تفکر در خلقت

قرآن کریم، با آیاتی چون أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ [مطلب حذف شد] : «آیا در ملکوت آسمان‌ها و زمین ننگریستند؟») و وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ [مطلب حذف شد] : «و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های استوار افکندیم و در آن از هر نوع [گیاه] خوش‌نما رویاندیم»)، انسان را به تأمل در خلقت دعوت می‌کند. این آیات، خلقت را آیینه‌ای برای فهم عنایت و حکمت الهی می‌دانند.

قرائت آیات آل عمران توسط پیامبر اکرم (ص)

استاد فرزانه، با اشاره به روایتی که پیامبر اکرم (ص) هر شب آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴ سوره آل عمران را می‌خواندند، این عمل را الگویی برای مؤمنان می‌دانند. این آیات، از جمله إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي [مطلب حذف شد] : «در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه‌هایی است»)، انسان را به تفکر در خلقت و ذکر الهی دعوت می‌کنند.

سؤال از عدم قرائت آیه ۱۸۹ آل عمران

استاد فرزانه، پرسشی تأمل‌برانگیز مطرح می‌کنند: چرا پیامبر اکرم (ص) آیه ۱۸۹ سوره آل عمران (وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ [مطلب حذف شد] : «و فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن خداست و خدا بر هر چیزی تواناست») را در کنار آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴ نخوانده‌اند؟ ایشان این آیه را چونان تک‌مضرابی برای بیداری معنوی توصیه کرده و تأکید دارند که باید در آغاز روز خوانده شود، زیرا بر مالکیت و قدرت الهی تأکید دارد و انسان را به یاد عنایت حق می‌اندازد.

تفسیر آیات قرآنی درباره عقل و شعور

استاد فرزانه، با اشاره به آیاتی مانند أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ و أَكْثَرُهُمْ لَا يَشْعُرُونَ، تأکید دارند که این آیات به صیغه فعلی‌اند و به معنای عدم به‌کارگیری عقل و شعور هستند، نه فقدان ذاتی آن‌ها. این تفسیر، بر مسئولیت‌پذیری انسان در بهره‌گیری از عقل تأکید دارد و کوتاهی در فهم را نتیجه اهمال می‌داند.

بخش پنجم: سجده و حکمت تشریعی آن

تمایز ذکر سجودی و جنوبی

استاد فرزانه، با تأمل در آیه ۱۹۱ سوره آل عمران (الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ)، به تمایز میان ذکر در حالت سجود (عمودی) و ذکر در حالت جنوبی (افقی) اشاره دارند. سجود، که نزولی و صعودی است، نمایانگر تواضع و تسلیم در برابر حق‌تعالی است، در حالی که ذکر جنوبی، حالتی افقی و متعادل دارد. این تمایز، بر تفاوت‌های معنوی و فلسفی حالات عبادی تأکید دارد.

حکمت سجده اسلامی

سجده اسلامی، با قرار دادن پیشانی (بالاترین عضو) بر زمین (پایین‌ترین مکان)، توازنی بی‌نظیر بین تواضع و عزت نفس ایجاد می‌کند. استاد فرزانه، با استناد به آیه ۱۵ سوره رعد (وَلِلَّهِ يَسْجُدُ [مطلب حذف شد] : «و هر که در آسمان‌ها و زمین است برای خدا سجده می‌کند»)، سجده را جلوه‌ای از عنایت الهی به انسان می‌دانند. این عمل، نه‌تنها تواضع را نشان می‌دهد، بلکه انسان را به سوی معرفت و تقرب به حق هدایت می‌کند.

نقد سجده‌های غیراسلامی

استاد فرزانه، سجده در برخی فرهنگ‌ها، مانند سجده دمر در سنت ژاپنی، را به دلیل عدم توازن و شباهت به حالت جنوبی، کمتر آبرومند می‌دانند. سجده اسلامی، با عمودی بودن، متعادل‌تر است و حکمت تشریعی آن، در ایجاد توازن معنوی و جسمانی نمایان است.

اهمیت نماز جماعت

نماز جماعت، چونان آیینه‌ای که وحدت مؤمنان را بازمی‌تاباند، حرمت همه را حفظ می‌کند. استاد فرزانه، با استناد به آیه ۴۳ سوره بقره (وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا [مطلب حذف شد] : «و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید»)، بر اهمیت جماعت تأکید دارند. این عمل، جلوه‌ای از وحدت و عنایت الهی است.

سؤال از حکمت سجده اسلامی

استاد فرزانه، پرسشی کلیدی مطرح می‌کنند: چرا سجده اسلامی به این شکل (عمودی) تشریع شده و با ذکر جنوبی چه تفاوتی دارد؟ این سؤال، دعوتی است به تأمل در حکمت تشریعی سجده، که باید با حکمت و عنایت الهی سازگار باشد. ایشان مخاطبان را به جستجوی پاسخ در متون فلسفی و فقهی دعوت می‌کنند.

بخش ششم: نقد ذکرهای غیرحقیقی و دعوت به تأمل

نقد ذکرهای غیرحقیقی

استاد فرزانه، با اشاره به ذکرهای غیرحقیقی، مانند آنچه برخی قلندران توصیه می‌کنند (مانند ذکر در حمام با آب جوش)، این اعمال را گمراه‌کننده می‌دانند. ذکر حقیقی، باید انسان را به خدا نزدیک کند، نه به گمراهی. این نقد، بر اصالت ذکر و پیوند آن با معرفت الهی تأکید دارد.

دعوت به تأمل در حکمت سجده

این درس‌گفتار، مخاطبان را به تأمل در حکمت سجده و تفاوت ذکر سجودی و جنوبی دعوت می‌کند. این دعوت، با روح فلسفه اسلامی هم‌خوانی دارد که پرسشگری و تأمل را تشویق می‌کند. حکمت سجده، چونان گوهری است که در ژرفای عبادت نهفته و منتظر کشف است.

جمع‌بندی

این نوشتار، با کاوش در مفاهیم عنایت الهی و عشق موجودات، راهی نو به سوی فهم حکمت متعالیه گشوده است. عنایت الهی، در شرافت خلق متجلی است و عشق، چونان جریانی که موجودات را به سوی کمال می‌برد، در نظام هستی نقش‌آفرین است. استاد فرزانه، با نقد دیدگاه‌های سنتی و تأکید بر ظرفیت‌های ادراکی بشر، انسان را به تفکر در خلقت و ذکر الهی دعوت می‌کنند. آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیات آل عمران، این دعوت را تأیید می‌کنند و سجده اسلامی را چونان عملی حکیمانه معرفی می‌نمایند که توازنی بین تواضع و عزت نفس ایجاد می‌کند. این درس‌گفتار، با زبانی روشن و دل‌انگیز، مخاطبان را به سوی معرفت و تقرب به حق هدایت می‌کند، در حالی که از چارچوب علمی و دانشگاهی خارج نمی‌شود.