متن درس

عنایت الهی و کلام الله در حکمت متعالیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۶۶)

مقدمه

در ساحت حکمت متعالیه، که چون نگینی درخشان در تارک فلسفه اسلامی می‌درخشد، مفاهیم عنایت الهی و کلام الله به مثابه دو گوهر ناب، پیوندی عمیق با حقیقت وجود و رابطه میان خالق و مخلوق برقرار می‌کنند. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتار شماره ۴۶۶ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در ژرفای این دو مفهوم بنیادین می‌پردازد. عنایت الهی، چون جریانی زلال، نظام خلقت را سیراب می‌سازد و کلام الله، به سان نوری قدسی، قلب‌های برگزیدگان را منور می‌کند.

بخش یکم: عنایت الهی در خلقت

مفهوم عنایت الهی

عنایت الهی، به مثابه اهتمام بی‌کران و دقت بی‌نهایت خداوند در آفرینش عالم، جلوه‌ای است از حکمت و قدرت بی‌مرز الهی. این عنایت، نه خلقتی اتفاقی و سرسری، بلکه آفرینشی است که با تمام قوت، علم و غنای وجودی حق تعالی تحقق یافته است. عالم، چون تابلویی نفیس، با نظمی شگفت‌انگیز و دقتی بی‌مانند خلق شده و هر جزء آن، از خردترین ذره تا عظیم‌ترین کهکشان، گواهی است بر این عنایت بی‌حد. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خویش، این عنایت را به دور از هرگونه سهل‌انگاری توصیف می‌کنند و بر آن تأکید دارند که خداوند، نه با دستی لرزان و نه با انگشتانی بی‌توجه، بلکه با تمام وجود و قدرت خویش، عالم را به وجود آورده است.

عنایت در خلقت ملائکه

ملائکه، به عنوان مخلوقاتی نورانی و مظهر عنایت الهی، جایگاهی ویژه در نظام خلقت دارند. این موجودات، که از ماده و جسمانیت به دورند، با کلامی الهی مزین شده‌اند که از کلام الله سرچشمه می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این نکته، تأکید دارند که خلقت ملائکه، نمونه‌ای بارز از عنایت الهی است که در آن، دقت و حکمت خداوند به تمامی جلوه‌گر شده است. این کلام، که پیوندی وجودی میان خداوند و ملائکه برقرار می‌سازد، به مثابه نخی است که مهره‌های خلقت را به هم می‌پیوندد و نظمی قدسی به عالم می‌بخشد.

جمع‌بندی بخش یکم

عنایت الهی، چون خورشیدی درخشان، بر تمامی اجزای خلقت پرتو می‌افکند و ملائکه، به سان آیینه‌هایی صیقلی، این نور را بازمی‌تابانند. این بخش، با تبیین مفهوم عنایت و جلوه آن در خلقت ملائکه، بستری فراهم آورد تا خواننده با ژرفای حکمت الهی در آفرینش آشنا شود. این مفاهیم، که ریشه در حکمت متعالیه دارند، زمینه‌ساز فهم دقیق‌تر کلام الله و جایگاه آن در نظام هستی خواهند بود.

بخش دوم: کلام الله و تمایز قرآن کریم

قرآن کریم به عنوان کلام الله

قرآن کریم، در میان کتب آسمانی، چون ستاره‌ای بی‌همتا می‌درخشد. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به جلد هفتم اسفار اربعه، صفحه ۲۲، فصل هفتم، تأکید دارند که قرآن کریم، برخلاف سایر کتب آسمانی، کلام مستقیم خداوند است که بدون واسطه انسانی نازل شده است. سایر کتب، مانند تورات و انجیل، به دلیل نگارش و واسطه‌گری انسانی، در مرتبه‌ای فروتر قرار دارند و به عنوان کتاب الله شناخته می‌شوند، نه کلام الله. قرآن کریم، اما، چون چشمه‌ای زلال، مستقیماً از منبع حق تعالی جوشیده و بر قلب پیامبر اکرم (ص) نازل شده است.

ویژگی‌های کلام الله

کلام الله، به مثابه نوری قدسی، بر قلب بندگان برگزیده خداوند، که محبوبین نامیده می‌شوند، القا می‌گردد. این کلام، نه صوتی است و نه مادی، بلکه به صورت القایی قلبی و بدون نیاز به حواس ظاهری دریافت می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این ویژگی، تأکید دارند که کلام الله، نور معنوی است که از انوار الهی سرچشمه گرفته و بر قلب کسانی نازل می‌شود که خداوند ایشان را برگزیده است. این نور، چون شعاعی از خورشید حقیقت، قلب را منور ساخته و بنده را به ساحت قدس الهی نزدیک می‌کند.

آیات قرآنی مرتبط با نزول کلام

قرآن کریم، در آیات متعدد، بر نزول بی‌واسطه و حقیقی خود تأکید دارد. از جمله این آیات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

وَلَقَدْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (زخرف: ۳)

ترجمه: و ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم، باشد که بیندیشید.

إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ بِالْحَقِّ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ (اسراء: ۱۰۵)

ترجمه: ما آن را به‌حق فرو فرستادیم و به‌حق فرود آمد.

این آیات، گواهی بر نزول مستقیم و حقیقی قرآن کریم‌اند که بی‌واسطه و با نورانیت الهی بر قلب پیامبر (ص) نازل شده است.

جمع‌بندی بخش دوم

قرآن کریم، به عنوان کلام الله، نه تنها از سایر کتب آسمانی متمایز است، بلکه به مثابه نوری معنوی، قلب‌های برگزیدگان را منور می‌سازد. این بخش، با تبیین ویژگی‌های کلام الله و استناد به آیات قرآنی، جایگاه والای قرآن کریم را در نظام حکمت متعالیه روشن ساخت. این تبیین، زمینه را برای فهم عمیق‌تر رابطه میان کلام الله و محبوبین فراهم می‌آورد.

بخش سوم: محبوبین و محبین در دریافت کلام الله

تمایز محبوبین و محبین

در نظام حکمت متعالیه، تمایز میان محبوبین و محبین، چون خطی روشن میان دو ساحت وجودی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. محبوبین، بندگان برگزیده خداوندند که قلبشان ظرف دریافت کلام الله است. محبین، اما، به دلیل مرتبه وجودی فروتر، از این فیض بی‌بهره‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این تمایز، بیان می‌دارند که کلام الله، تنها بر قلب محبوبین نازل می‌شود و محبین، هرچند در سلوک خویش کوشا باشند، به این مرتبه دست نمی‌یابند.

کلام الله و معصومین

کلام الله، اگرچه در درجه نخست بر قلب پیامبر اکرم (ص) نازل شده، منحصر به ایشان نیست. معصومین، به‌ویژه امیرالمؤمنین (ع)، به عنوان محبوبین، ظرف دریافت این کلام‌اند. این کلام، به صورت القایی و قلبی بر ایشان نازل می‌شود و از هرگونه واسطه مادی یا صوتی مبراست. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این نکته، تأکید دارند که معصومین، به دلیل مقام والای خویش، در دریافت کلام الله جایگاهی بی‌بدیل دارند.

کلمات قدسی و ویژگی‌های آن

کلمات قدسی، به عنوان بخشی از کلام الله، ممکن است به غیر از پیامبران نیز القا شوند، اما تنها محبوبین قادر به دریافت آن‌اند. این کلمات، نه افقی و نه عمودی، بلکه به صورت القایی و بدون واسطه نازل می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تشبیه این کلمات به نسیمی قدسی، تأکید دارند که تنها قلب‌های پاک و برگزیده قادر به دریافت این فیض‌اند.

تشبیه به رؤیت ملکی

برای تبیین کلام الله، استاد فرزانه قدس‌سره از تشبیه رؤیت ملکی بهره می‌جویند. همان‌گونه که حضرت ابراهیم (ع) ملکوت آسمان‌ها و زمین را مشاهده کرد:

وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (انعام: ۷۵)

ترجمه: و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم.

کلام الله نیز به صورت القایی و بدون نیاز به حواس مادی دریافت می‌شود. این تشبیه، چون آیینه‌ای، حقیقت کلام الله را به خواننده نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

تمایز میان محبوبین و محبین، چون دو ساحل متمایز در دریای وجود، از کلیدی‌ترین مفاهیم حکمت متعالیه است. محبوبین، به عنوان برگزیدگان خداوند، ظرف دریافت کلام الله‌اند، در حالی که محبین، در مرتبه‌ای فروتر، از این فیض محروم‌اند. این بخش، با تبیین این تمایز و نقش معصومین و کلمات قدسی، به روشن‌سازی رابطه میان کلام الله و بندگان برگزیده پرداخت.

بخش چهارم: جلاء و بلاء در ساحت اولیاء

جلاء و بلاء برای اولیاء

عنایت الهی به اولیاء، چون جریانی دوگانه، هم بلاء (آزمایش) و هم جلاء (نورانیت) را در بر می‌گیرد. کلام الله، یکی از جلوه‌های برجسته جلاء است که به محبوبین ارزانی می‌شود. این جلاء، چون نوری قدسی، اولیاء را از ماده و ناسوت متمایز می‌سازد و قلبشان را به ساحت الهی نزدیک می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی بدیع، این جلاء را به مهمان‌نوازی اغنیا تشبیه می‌کنند که بی‌نیاز و با عزت، فیض الهی را دریافت می‌دارند.

تأثیر کلام الله بر عالم

کلام الله، حتی بر جمادات اثر می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با بیانی شاعرانه، تأکید دارند که وقتی محبوبین این کلام را دریافت می‌کنند، عالم برایشان به بلبل تبدیل می‌شود و هر صدا، حتی به‌ظاهر نامطلوب، برایشان زیبا و معنادار می‌گردد. این تأثیر، چون موجی است که از مرکز قلب محبوبین به تمامی عالم سرایت می‌کند.

محبوبین و درک زیبایی عالم

محبوبین، به دلیل دریافت کلام الله، عالم را چون باغی پر از بلبل می‌بینند. برخلاف محبین، که برخی چیزها را خوشایند و برخی را ناخوشایند می‌دانند، محبوبین همه‌چیز را جلوه حق می‌بینند. این درک، چون عطری دل‌انگیز، از قلبشان به تمامی وجودشان منتشر می‌شود و عالم را برایشان بهشتی معنوی می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

جلاء و بلاء، چون دو بال، اولیاء را به سوی ساحت الهی پرواز می‌دهند. کلام الله، به عنوان جلوه‌ای از جلاء، قلب محبوبین را منور ساخته و عالم را برایشان بهشتی معنوی می‌سازد. این بخش، با تبیین این مفاهیم، رابطه عمیق میان اولیاء و کلام الله را روشن ساخت.

بخش پنجم: نقد و بررسی تبیین ملاصدرا

نقد بر تقسیم‌بندی ملاصدرا

استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به بررسی تبیین ملاصدرا در مورد تمایز محبوبین و محبین می‌پردازند. در اسفار، عبارت «عباده المحبوبین لا المحبین فقط» به‌اشتباه تفسیر شده و نیاز به اصلاح دارد. واژه «فقط» باید به محبوبین نسبت داده شود تا معنای انحصار کلام الله به ایشان روشن گردد. این نقد، چون چراغی، اشکالات استدلالی ملاصدرا را روشن می‌سازد.

محبوبین و عدم نیاز به تجرد

برخلاف محبین، که برای دریافت نور معرفت نیاز به تجرد از بدن و تطهیر از گناهان دارند، محبوبین بدون نیاز به این شروط، کلام الله را دریافت می‌کنند. این دریافت، پیش از تلبس به ناسوت رخ می‌دهد و چون هدیه‌ای الهی، بی‌هیچ تلاشی به ایشان ارزانی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، این ویژگی را به رزقی نقد و بی‌واسطه تشبیه می‌کنند که در جیب محبوبین نهاده شده است.

جوهر قدسی و عقل فعال

نور معرفت، در صورتی که تقویت و تجوهر شود، به جوهر قدسی یا عقل فعال تبدیل می‌شود. این جوهر، در محبین از طریق تلاش و تجرد حاصل می‌شود، اما در محبوبین، به صورت ذاتی و بدون شرط وجود دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، این جوهر را به گوهری قدسی تشبیه می‌کنند که در قلب محبوبین می‌درخشد.

ادامه کلام الله در عصر غیبت

کلام الله، حتی پس از پایان نبوت تشریعی، ادامه دارد. این کلام، در قالب ولایت و عصمت، در ظرف محبوبین جریان دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نکته، بیان می‌دارند که هرچند مدعیان نبوت یا امامت تشریعی دیگر وجود ندارند، کلام الله همچنان چون جریانی زلال در قلب برگزیدگان جاری است.

نقد فال‌گیری و علوم زمینی

فال‌گیری و علوم مشابه، به عنوان اشتغالات زمینی محبین، مورد نقد استاد فرزانه قدس‌سره قرار می‌گیرند. این علوم، که گاه با خطا همراه‌اند، نمی‌توانند به درک کلام الله منجر شوند. ایشان، با تمثیلی طنزآمیز، این علوم را به بازی‌های نادرست تشبیه می‌کنند که محبین را از مسیر حقیقت دور می‌سازد.

جمع‌بندی بخش پنجم

نقد و بررسی تبیین ملاصدرا، چون آیینه‌ای، نقاط قوت و ضعف استدلال‌های او را نمایان ساخت. محبوبین، بدون نیاز به تجرد و تطهیر، کلام الله را دریافت می‌کنند، در حالی که محبین در تلاش برای عبور از موانع مادی‌اند. این بخش، با تبیین این مفاهیم و نقد علوم زمینی، به روشن‌سازی جایگاه کلام الله در حکمت متعالیه پرداخت.

نتیجه‌گیری کلی

عنایت الهی و کلام الله، چون دو ستون استوار، نظام حکمت متعالیه را برپا داشته‌اند. این نوشتار، با کاوش در ژرفای این مفاهیم، نشان داد که عنایت الهی، نظم و حکمت خلقت را تضمین می‌کند و کلام الله، به عنوان نوری قدسی، قلب محبوبین را منور می‌سازد. تمایز میان محبوبین و محبین، که در این اثر برجسته شد، مراتب وجودی بندگان را روشن ساخت. محبوبین، چون برگزیدگانی بی‌نیاز، کلام الله را بی‌واسطه دریافت می‌کنند، در حالی که محبین، در مسیر تلاش و تجرد، به مراتب فروتر دست می‌یابند. نقدهای مطرح‌شده بر تبیین ملاصدرا، راه را برای بررسی‌های عمیق‌تر در فلسفه و الهیات گشود. این کتاب، چون چراغی در مسیر حقیقت، خواننده را به تأمل در رابطه میان خالق و مخلوق دعوت می‌کند و پرسش‌هایی نو در باب کلام الهی و عنایت بی‌کران خداوند مطرح می‌سازد.