متن درس

نقد غفلت معرفتی و احیای علوم تجربی در حکمت متعالیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۷۱)

مقدمه

در گستره حکمت متعالیه، که چونان گنجینه‌ای بی‌کران، معارف الهی و انسانی را در خود جای داده، موضوع معرفت علمی و نقد غفلت معرفتی مسلمین جایگاهی ویژه دارد. درس‌گفتار شماره ۴۷۱ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تکیه بر جلد هفتم اسفار اربعه صدرالدین شیرازی، به بررسی عمیق این موضوع پرداخته و با نگاهی نقادانه، غفلت مسلمین از علوم تجربی را به چالش کشیده است. این نوشتار، با الهام از آیات نورانی قرآن کریم و تحلیل‌های فلسفی، دو مسیر معرفتی بشر—ربوبی و تجربی—را تبیین می‌کند و بر ضرورت احیای علوم تجربی به‌عنوان راهی برای برون‌رفت از عقب‌ماندگی معرفتی تأکید می‌ورزد.

بخش اول: معرفت علمی و نقد غفلت معرفتی

استقلال معرفت علمی از ایمان و تقوا

استاد فرزانه، با استناد به جلد هفتم اسفار اربعه، بر این نکته تأکید دارند که معرفت علمی به ایمان، تقوا یا عبادت وابسته نیست. این دیدگاه، چونان نسیمی که پرده‌های تعصب را کنار می‌زند، نشان می‌دهد که پیشرفت علمی، حتی برای کسانی که از ایمان و تقوا بی‌بهره‌اند، با تلاش و نظام‌مندی ممکن است. نمونه‌های دنیای مدرن، که پیشرفت‌های علمی را بدون اتکا به قداست یا طهارت به دست آورده‌اند، این ادعا را تأیید می‌کنند. برای مثال، فناوری سوخت‌گیری هواپیما در آسمان، که نیازمند آموزش و روش‌شناسی دقیق است، هیچ ارتباطی با عبادت یا عرفان ندارد.

نقد تعجب صدرالدین شیرازی از غفلت مسلمین

صدرالدین شیرازی در اسفار، از بی‌تفاوتی اکثریت مردم—به‌ویژه مسلمین—نسبت به مسائل علمی اظهار تعجب می‌کند. استاد فرزانه، این تعجب را بی‌مورد دانسته و ریشه غفلت را نه در مردم، بلکه در ایدئولوژی علمای اسلامی جستجو می‌کنند. به باور ایشان، غفلت مسلمین از علوم تجربی، ناشی از حذف روش‌های گام‌به‌گام و تأکید صرف بر علوم ربوبی است. این نقد، چونان آینه‌ای روشن، ضعف روش‌شناختی علما را نمایان می‌سازد و نشان می‌دهد که مشکل، نه در غفلت از ذکر و عبادت، بلکه در فقدان نظام‌مندی علمی نهفته است.

دو مسیر معرفتی در قرآن کریم

استاد فرزانه، با استناد به آیات قرآن کریم، دو مسیر معرفتی بشر را تبیین می‌کنند: مسیر ربوبی، که به معارف الهی و کلیات می‌پردازد، و مسیر تجربی، که گام‌به‌گام و مبتنی بر حس و تجربه است. قرآن کریم، هر دو مسیر را تأیید کرده و انسان را به پیمودن هر دو دعوت می‌کند. آیه فَٱنظُرُوٓا۟ إِلَىٰٓ ءَاثَـٰرِ رَحْمَتِ [مطلب حذف شد] : «به آثار رحمت خدا بنگرید»، بر تأمل در آثار طبیعی و تجربی تأکید دارد، درحالی‌که مسیر ربوبی می‌تواند بی‌گام و شهودی باشد. این دوگانگی، چونان دو بال پرنده‌ای است که انسان را به سوی کمال معرفتی پرواز می‌دهد.