متن درس
حکمت و عنایت در توحید مفضل
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۷۷)
مقدمه
در ساحت حکمت اسلامی، توحید مفضل چون گوهری درخشان می‌درخشد که با تکیه بر حکمت طبیعی، به جدال احسن با شبهات ماتریالیستی می‌پردازد. این اثر، که از گفت‌وگوی امام صادق (ع) با ابن ابی‌العوجاء، عالم طبیعی‌گرا، سرچشمه گرفته، منظومه‌ای است از معارف علمی، عقیدتی، اخلاقی، اجتماعی و روان‌شناختی که در بستری از عنایت الهی و حکمت خلقت ارائه شده است. درس‌گفتار شماره ۴۷۷ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با کاوش در این متن ارزشمند، به تبیین مفاهیم حکمت و عنایت پرداخته و با نقدی عمیق بر پاسخ‌های فلسفی و نظام آموزشی معاصر، بر ضرورت بازخوانی دقیق این اثر تأکید می‌ورزد.
بخش یکم: حکمت و عنایت در توحید مفضل
مفهوم حکمت و عنایت
حکمت، چون چشمه‌ای زلال، معرفتی جامع است که ابعاد علمی، عقیدتی، اخلاقی، اجتماعی و روان‌شناختی را در بر می‌گیرد. عنایت الهی، به مثابه تدبیری بی‌کران، نظام خلقت را با نظمی شگفت‌انگیز و دقتی بی‌مانند سامان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار خویش، این دو مفهوم را به عنوان محورهای اصلی توحید مفضل معرفی می‌کنند. حکمت، راهنمای عقل و قلب است که انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند، و عنایت، دست الهی است که هر جزء خلقت را در جای خویش قرار داده است. این بخش، با تأکید بر جامعیت این مفاهیم، بستری برای فهم عمیق‌تر توحید مفضل فراهم می‌آورد.
درنگ: حکمت، معرفتی جامع و چندبعدی است که در توحید مفضل با عنایت الهی پیوند خورده و خلقت را به نظمی حکیمانه مزین ساخته است.
ابعاد توحید مفضل
توحید مفضل، چون آیینه‌ای چندوجهی، ابعاد گوناگونی از معرفت را بازمی‌تاباند. این اثر، نه تنها به مسائل علمی و عقیدتی می‌پردازد، بلکه با کاوش در موضوعات اخلاقی، اجتماعی و روان‌شناختی، غنای معرفتی خویش را به نمایش می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این جامعیت، تأکید دارند که توحید مفضل، متنی است که در مواجهه با شبهات ماتریالیستی، از حکمت طبیعی بهره می‌جوید تا به جدال احسن بپردازد. این ابعاد، چون شاخه‌های درختی تنومند، از ریشه توحید الهی سرچشمه گرفته و هر یک به غنای این اثر می‌افزایند.
مخاطب توحید مفضل
مخاطب اصلی توحید مفضل، ابن ابی‌العوجاء، عالم طبیعی‌گرایی است که طبیعت را خودجوش و بی‌نیاز از فاعل خارجی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این مخاطب‌محوری، بیان می‌دارند که امام صادق (ع) با روش‌شناسی جدال احسن، مباحث را به گونه‌ای مطرح کرده‌اند که با ذهنیت طبیعی‌گرایانه ابن ابی‌العوجاء همخوانی داشته باشد. این رویکرد، چون کلیدی دقیق، قفل شبهات را گشوده و راه را برای فهم حقیقت هموار می‌سازد.
تمرکز بر حکمت طبیعی
برخلاف مباحث عرفانی یا فلسفی محض، توحید مفضل بر حکمت طبیعی متمرکز است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد رویکردهایی نظیر ملاصدرا که به مباحث عرفانی مانند ملائکه ساجدون پرداخته‌اند، تأکید دارند که توحید مفضل، با توجه به مخاطب ملحد، به مسائل مادی، طبیعی، اجتماعی، علمی و فنی پرداخته است. این تمرکز، چون نوری متمرکز، شبهات ماتریالیستی را هدف قرار داده و به روشنی پاسخ می‌دهد.
جمع‌بندی بخش یکم
حکمت و عنایت، چون دو بال، توحید مفضل را به سوی اوج معرفت پرواز می‌دهند. این بخش، با تبیین مفاهیم حکمت و عنایت، ابعاد چندگانه توحید مفضل و تمرکز آن بر حکمت طبیعی، زمینه را برای فهم عمیق‌تر مواجهه امام صادق (ع) با شبهات ماتریالیستی فراهم آورد. این تبیین، خواننده را به تأمل در غنای معرفتی این اثر دعوت می‌کند.
بخش دوم: حیا و حکمت خلقت
حیا به عنوان فصل انسان
در توحید مفضل، حیا به مثابه فصلی اختصاصی برای انسان معرفی شده است که او را از سایر موجودات متمایز می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به صفحات ۶۶ و ۸۱ این اثر، تأکید دارند که امام صادق (ع) حیا را خلقی جلیل‌القدر و عظیم‌الغنا توصیف کرده‌اند که انسان را از حیوانات جدا می‌کند. برخلاف منطق سنتی که انسان را به عنوان حیوان ناطق تعریف می‌کند، توحید مفضل حیا را به عنوان فصلی بنیادین مطرح می‌سازد. این دیدگاه، چون گوهری درخشان، جایگاه انسان را در نظام خلقت روشن می‌سازد.
درنگ: حیا، به عنوان فصل انسان، خلقی جلیل‌القدر است که انسان را از حیوانات متمایز ساخته و جایگاه والای او را در خلقت نشان می‌دهد.
کارکردها و مصادیق حیا
حیا، چون چشمه‌ای جوشان، به کارکردهای گوناگونی در زندگی انسان منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به بیانات امام صادق (ع)، تأکید دارند که حیا سبب احترام به مهمان، وفای به عهد، رفع حوائج، اجتناب از قبائح، رعایت حق والدین، صله رحم، ادای امانت و عفاف از فواحش می‌شود. این کارکردها، که به حق نعمت، اجتناب از معصیت و گناه مرتبط‌اند، حیا را به مثابه نیرویی اخلاقی و اجتماعی معرفی می‌کنند که انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.
حکمت خلقت آلت تناسلی
امام صادق (ع) در صفحه ۶۶ توحید مفضل، به تشریح آلات جماع در ذکور و اناث پرداخته و حکمت خلقت آن را در رساندن نطفه به رحم تبیین کرده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این حکمت طبیعی، بیان می‌دارند که این بحث، جلوه‌ای از عنایت الهی در خلقت است. آلت تناسلی، چون ابزاری دقیق، برای تحقق هدف خلقت طراحی شده و نشان‌دهنده نظم و تدبیر الهی است.
عدم منافات حیا و آلت
استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد سوء‌تفاهم‌های فرهنگی، تأکید دارند که بحث از حیا و آلت تناسلی هیچ منافاتی ندارد. در جامعه، حیا گاه به جهالت و ناآگاهی نسبت داده می‌شود، حال آنکه حیا به معرفت و آگاهی وابسته است. این دیدگاه، چون نسیمی که غبار سوء‌تفاهم را می‌زداید، نشان می‌دهد که حکمت طبیعی و اخلاقی در توحید مفضل به گونه‌ای هماهنگ در کنار هم قرار گرفته‌اند.
جمع‌بندی بخش دوم
حیا، چون ستونی استوار، جایگاه انسان را در نظام خلقت تثبیت می‌کند، و حکمت خلقت آلت تناسلی، جلوه‌ای از عنایت الهی است. این بخش، با تبیین کارکردهای حیا و حکمت طبیعی خلقت، نشان داد که توحید مفضل، متنی است که اخلاق و طبیعت را به شکلی هماهنگ در هم می‌آمیزد. این تبیین، خواننده را به تأمل در پیوند میان حکمت و اخلاق دعوت می‌کند.
بخش سوم: مواجهه با شبهات ماتریالیستی
مواجهه با ابن ابی‌العوجاء
امام صادق (ع) در صفحه ۶۷ توحید مفضل، از طریق مفضل با ابن ابی‌العوجاء به جدال احسن می‌پردازند. ابن ابی‌العوجاء، با ادعای خودجوشی طبیعت و نفی فاعل خارجی، طبیعت را ازلی و ابدی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقل عبارت او که می‌گوید: «لا صانع له و لا مدبره… الاشیاء تتکون من ذاتها بلا مدبر»، این دیدگاه را به چالش ماتریالیستی نسبت می‌دهند که صفات الهی مانند علم و قدرت را به ماده نسبت می‌دهد.
پاسخ امام صادق (ع) به شبهات
امام صادق (ع) از مفضل می‌خواهند تا از ابن ابی‌العوجاء درباره ماهیت طبیعت بپرسد: «سئلهم عن هذه الطبیعة ای شیء له علم و قدرة… أم لیست کذلک؟» این پرسش، طبیعت را به دو صورت باشعور و بی‌شعور تقسیم می‌کند. اگر طبیعت باشعور باشد، چرا خالق را اثبات نمی‌کند؟ و اگر بی‌شعور باشد، چگونه می‌تواند ناظم خود باشد؟ استاد فرزانه قدس‌سره، این استدلال را به مثابه شمشیری دو لبه توصیف می‌کنند که شبهات ماتریالیستی را هدف قرار می‌دهد.
درنگ: امام صادق (ع) با پرسش از ماهیت طبیعت، شبهات ماتریالیستی را به چالش کشیده و تناقض خودجوشی طبیعت را آشکار می‌سازند.
نقد پاسخ‌های امام صادق (ع)
استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، پاسخ‌های امام صادق (ع) را از نظر فلسفی نارسا می‌دانند. به باور ایشان، این پاسخ‌ها، هرچند در زمان خود ابن ابی‌العوجاء را قانع کرده‌اند، در برابر شبهات پیچیده ماتریالیسم مدرن کافی نیستند. این نقد، چون آیینه‌ای، محدودیت‌های استدلال‌های سنتی را نمایان می‌سازد و بر ضرورت بازخوانی عقلانی تأکید می‌ورزد.
نقد تسلسل و ماده به عنوان خدا
استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد دیدگاه ابن ابی‌العوجاء که طبیعت را ازلی و دارای علم و قدرت می‌داند، تأکید دارند که این دیدگاه به تسلسل منجر می‌شود و ماده نمی‌تواند خدا باشد، زیرا فاقد شعور و قدرت کامل است. این نقد، چون کلیدی، قفل شبهات ماتریالیستی را گشوده و بر ضرورت فاعل خارجی تأکید می‌ورزد.
جمع‌بندی بخش سوم
مواجهه با شبهات ماتریالیستی، چون میدان نبردی فکری، جایگاه توحید مفضل را به عنوان متنی جدال‌محور نشان می‌دهد. پاسخ‌های امام صادق (ع)، هرچند در زمان خود مؤثر بوده‌اند، نیازمند بازخوانی و نقد فلسفی‌اند. این بخش، با تبیین این مواجهه و نقدهای آن، خواننده را به تأمل در چالش‌های معرفتی دعوت می‌کند.
بخش چهارم: نقد نظام آموزشی و اهتمام پیشینیان
اهتمام پیشینیان در آموزش
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به جلسه اول توحید مفضل که از صفحه ۵۷ تا ۹۰ (۳۳ صفحه) و از طلوع تا ظهر (حدود ۹ ساعت) طول کشیده، بر اهتمام پیشینیان در آموزش تأکید دارند. این درس، که در گرما و بدون امکانات برگزار شده، نشان‌دهنده زکات و اهتمام معرفتی مفضل است که با دقت مطالب را شنیده و نگاشته است. این اهتمام، چون مشعلی فروزان، راه آموزش گذشته را روشن می‌سازد.
نقد نظام آموزشی حوزه‌ها
حوزه‌های علمیه، به دلیل فقدان اهتمام و زکات معرفتی، زمین‌گیر شده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با مقایسه آموزش‌های گذشته که ماه‌ها یا سال‌ها طول می‌کشید با آموزش‌های کوتاه و سطحی امروزی، از انحطاط علمی حوزه‌ها انتقاد می‌کنند. این نقد، چون زنگ بیدارباشی، ضرورت احیای روش‌های آموزشی گذشته را گوشزد می‌کند.
درنگ: فقدان اهتمام و زکات معرفتی در حوزه‌های علمیه، به انحطاط علمی منجر شده و احیای روش‌های آموزشی پیشینیان ضروری است.
رفتار مفضل و اوقات معنوی
مفضل، با شادی و ابتهاج از محضر امام صادق (ع) بازگشت و با دستور ایشان برای صبح زود بازمی‌گردد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به اوقات معنوی (صبح، اول شب، نصف شب)، تأکید دارند که این زمان‌ها در امور معنوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. رفتار مفضل، که بیشتر شنونده بود تا پرسشگر، نشان‌دهنده یادگیری منفعل اوست که با زکات معرفتی همراه بوده است.
نقد نماز جماعت و اخلاق
استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد رفتار مفضل که پشت سر امام صادق (ع) نماز جماعت نخواند، به مباحث اخلاقی توحید مفضل اشاره دارند. این نقد، همراه با تأکید بر تجدید وضوی امام (ع)، نشان‌دهنده اهتمام دینی و اخلاقی است که در این متن برجسته شده است.
جمع‌بندی بخش چهارم
اهتمام پیشینیان، چون جریانی زلال، آموزش را به سوی کمال هدایت می‌کرد، اما انحطاط حوزه‌های علمیه، این جریان را متوقف ساخته است. این بخش، با تبیین رفتار مفضل، اوقات معنوی و نقد نظام آموزشی، بر ضرورت احیای زکات معرفتی تأکید ورزید.
بخش پنجم: دشواری‌ها و اشکالات توحید مفضل
دشواری توحید مفضل
توحید مفضل، چون کوهی استوار، متنی سنگین و پیچیده است که نیازمند بحث دقیق برای رفع اشکالات است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این دشواری، بیان می‌دارند که این اثر، پر از اشکالات فلسفی است که نمی‌توان به سادگی پذیرفت. این دیدگاه، خواننده را به بازخوانی عقلانی و دقیق دعوت می‌کند.
زکات و فهم مفضل
مفضل، با زکات معرفتی، مطالب را فهمیده و برای ابن ابی‌العوجاء منتقل کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با ستایش این زکات، تأکید دارند که فهم مفضل، نتیجه اهتمام و دقت اوست. این فهم، چون گوهری، از دل درس‌های امام صادق (ع) استخراج شده است.
نقد ساده‌انگاری
استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد ساده‌انگاری اشکالات توحید مفضل، تأکید دارند که نمی‌توان این اشکالات را به آسانی پذیرفت. این نقد، چون چراغی، ضرورت تحلیل عقلانی و دقیق را روشن می‌سازد و خواننده را به کاوش عمیق‌تر دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
توحید مفضل، چون دریایی ژرف، پر از دشواری‌ها و اشکالات فلسفی است که نیازمند بازخوانی دقیق است. زکات و فهم مفضل، نمونه‌ای از اهتمام معرفتی است که باید الگوی آموزش معاصر قرار گیرد. این بخش، با تبیین این مفاهیم، خواننده را به تأمل در غنای معرفتی این اثر دعوت کرد.
نتیجه‌گیری کلی
توحید مفضل، چون نگینی در تارک حکمت اسلامی، با تکیه بر حکمت طبیعی و عنایت الهی، به جدال با شبهات ماتریالیستی می‌پردازد. این اثر، با جامعیت علمی، عقیدتی، اخلاقی و اجتماعی، جایگاه والای انسان را از طریق حیا و حکمت خلقت تبیین می‌کند. مواجهه امام صادق (ع) با ابن ابی‌العوجاء، نمونه‌ای از جدال احسن است که هرچند در زمان خود مؤثر بوده، در برابر شبهات مدرن نیازمند بازنگری است. نقد نظام آموزشی حوزه‌ها و تأکید بر اهتمام پیشینیان، راه را برای احیای زکات معرفتی هموار می‌سازد. این نوشتار، با کاوش در این مفاهیم، خواننده را به تأمل در غنای توحید مفضل و ضرورت بازخوانی عقلانی آن دعوت می‌کند. این اثر، چون مشعلی فروزان، مسیر حقیقت‌جویی را روشن ساخته و پرسش‌هایی نو در باب حکمت و عنایت الهی مطرح می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی