متن درس
تحلیل فلسفی مفهوم عشق در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۸۹)
مقدمه: بازخوانی مفهوم عشق در پرتو فلسفه اسلامی
مفهوم عشق، چونان گوهری گران‌بها در میان مفاهیم فلسفی و عرفانی، همواره در اندیشه اسلامی جایگاهی والا داشته است. این مفهوم، که در متون دینی و فلسفی با پیچیدگی‌ها و ظرایف بسیار همراه است، گاه در پرده ابهام و گاه در روشنای معرفت جلوه‌گر شده است. درس‌گفتار شماره ۴۸۹ از مجموعه درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه به دیدگاه‌های سنتی درباره عشق، به‌ویژه آرای حاج شیخ عباس، به تبیین علمی و فلسفی این مفهوم پرداخته و با استناد به آیات قرآن کریم و متون عرفانی، مراتب وجودی عشق را کاویده است.
بخش نخست: نقد دیدگاه‌های سنتی درباره عشق
نقد روش‌شناختی سخنان حاج شیخ عباس
حاج شیخ عباس، به‌عنوان یکی از عالمان سنتی، در بیان دیدگاه‌های خود درباره عشق، فاقد روش‌شناسی دقیق و منسجم بوده است. سخنان او، که گاه عشق را ممدوح و گاه مذموم می‌داند، از فقدان آگاهی عمیق و تحلیل فلسفی رنج می‌برد. این عدم انسجام، که در استنادات پراکنده و بدون تحلیل او به روایات نمود یافته، نشان‌دهنده ضعف معرفتی و انفعال در برابر پیچیدگی‌های مفهوم عشق است. استاد فرزانه، با نقدی دقیق، این رویکرد را به چالش کشیده و بر ضرورت تحلیل عمیق و روشمند تأکید ورزیده‌اند.
درنگ: فقدان روش‌شناسی دقیق در سخنان حاج شیخ عباس، عشق را در هاله‌ای از ابهام و تناقض قرار داده است. تحلیل فلسفی نیازمند نگاهی منسجم و عمیق به مفاهیم است.
نقل‌های غیرمنسجم و سطحی‌نگری
حاج شیخ عباس با استناد به روایاتی پراکنده، گاه عشق را ستوده و گاه نکوهش کرده است. این دوگانگی، که نمونه آن در ارجاع به مالیخولیا یا جنون در تعریف عشق دیده می‌شود، نشان‌دهنده سطحی‌نگری و نبود تحلیل عمیق است. استاد فرزانه با اشاره به این تناقضات، بر ضعف تحلیلی این رویکرد تأکید کرده و آن را به‌عنوان نشانه‌ای از نقل‌محوری و فقدان تجربه معرفتی نقد می‌کنند.
احتیاط غیرعلمی و انفعال معرفتی
یکی از ویژگی‌های برجسته سخنان حاج شیخ عباس، توصیه به احتیاط در به‌کارگیری مفهوم عشق است. او با نگاهی محافظه‌کارانه، پیشنهاد می‌کند که از کاربرد این لفظ پرهیز شود، گویی که عشق به‌ذاته مخاطره‌آمیز است. این احتیاط، که ریشه در ناآگاهی و انفعال معرفتی دارد، از سوی استاد فرزانه مورد نقد قرار گرفته است. ایشان با تأکید بر ضرورت بازتعریف علمی مفاهیم، این رویکرد را مانعی در برابر فهم عمیق عشق می‌دانند.
نقد نقل‌محوری و فقدان مزمزه معرفتی
حاج شیخ عباس، به‌جای تحلیل عمیق، به نقل‌های پراکنده اکتفا کرده و مفاهیم را به‌صورت عرایان و بدون تجربه معرفتی دنبال نکرده است. این عدم مزمزه، که به معنای تأمل و درنگ در عمق مفاهیم است، از سوی استاد فرزانه به‌عنوان نشانه‌ای از سطحی‌نگری مورد نقد قرار گرفته است. ایشان با اشاره به نمونه شهدای کربلا، که ابتدا از سوی شیخ عباس عشاق نامیده شده‌اند و سپس مورد نکوهش قرار گرفته‌اند، بر تناقض و محدودیت این دیدگاه تأکید می‌کنند.
بخش دوم: مراتب وجودی عشق در فلسفه اسلامی
تفکیک عشق جسمانی و روحانی
یکی از دستاوردهای کلیدی درس‌گفتار، تفکیک عشق به دو مرتبه جسمانی (حیوانی) و روحانی (انسانی) است. عشق جسمانی، که به هوس و شهوت گره خورده، مذموم است و با وصال زایل می‌شود. در مقابل، عشق روحانی، که به روح و معرفت الهی پیوند دارد، ممدوح و پایدار است. استاد فرزانه با استناد به این تفکیک، بر بقای عشق روحانی تا ابد تأکید کرده و آن را از زوال مصون می‌دانند.
درنگ: عشق روحانی، چونان نوری جاودان، در برابر زوال مصون است و به روح انسان تعلق دارد، درحالی‌که عشق جسمانی، چونان شعله‌ای زودگذر، با وصال فرومی‌نشیند.
نسبت هوس، حب و عشق به نفس، قلب و روح
استاد فرزانه با الهام از قرآن کریم، مراتب وجودی انسان را به سه موتور نفس، قلب و روح تقسیم کرده و هر یک را به ترتیب با هوس، حب و عشق مرتبط می‌دانند. این تقسیم‌بندی، که ریشه در آیات قرآنی دارد، نشان‌دهنده روش‌شناسی دقیق قرآنی در تبیین مفاهیم است. هوس، که به نفس اماره تعلق دارد، مذموم و ناپایدار است. حب، که در قلب جای دارد، مشترک بین خیر و شر است، و عشق، که به روح اختصاص دارد، مظهر کمال و سعادت است.
استناد به آیات قرآنی
درس‌گفتار با استناد به آیات قرآن کریم، این تقسیم‌بندی را تأیید می‌کند. برای نمونه، آیه ۸۷ سوره بقره:
وَكُلَّمَا جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا [مطلب حذف شد] : «و هرگاه پیامبری نزدشان آمد با چیزی که نفوسشان آن را نپسندید»)
هوس را به نفس نسبت داده و آن را مذموم می‌داند. همچنین، آیه ۴۰ سوره نازعات:
وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ [مطلب حذف شد] : «و اما کسی که از مقام پروردگارش ترسید و نفس را از هوی بازداشت»)
بر نهی از هوی تأکید دارد. این آیات، روشنی‌بخش تمایز میان مراتب وجودی انسان هستند.
بخش سوم: نقد دیدگاه‌های اخباری و سندمحوری
سطحی‌نگری اخباری‌ها در فهم قرآن کریم
استاد فرزانه با نقد رویکرد اخباری، به‌ویژه دیدگاه حاج شیخ عباس، بر محدودیت‌های فکری این مکتب تأکید می‌کنند. اخباری‌ها، که قرآن کریم را ظنی‌الدلاله و غیرقابل استفاده برای فهم معنا می‌دانند، از ظرفیت معرفتی این کتاب الهی غافل مانده‌اند. این رویکرد، که به سندمحوری و نقل‌محوری محدود شده، از سوی استاد فرزانه به‌عنوان مانعی در برابر فهم عمیق مفاهیم فلسفی نقد شده است.
نقد صحیفه سجادیه و مناجات
حاج شیخ عباس ادعا کرده است که امام سجاد علیه‌السلام از عشق سخن نگفته و صحیفه سجادیه فاقد این مفهوم است. استاد فرزانه با رد این ادعا، صحیفه را سرشار از عشق الهی و مکارم اخلاق می‌دانند. این نقد، که به سوء‌فهم شیخ عباس از متن صحیفه اشاره دارد، بر ضرورت مطالعه عمیق متون دینی تأکید می‌کند.
درنگ: صحیفه سجادیه، چونان دریایی ژرف از معرفت و عشق الهی، منبعی بی‌بدیل برای فهم مراتب والای عشق در فلسفه اسلامی است.
بخش چهارم: عشق در ساحت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله
نقد سوء‌فهم از شخصیت پیامبر
حاج شیخ عباس با مرتبط دانستن عشق به شهوت، گمان کرده که اگر عشق با شهوت همراه نبود، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌جای «حبیب الله» باید «عشق الله» نامیده می‌شد. استاد فرزانه این دیدگاه را به چالش کشیده و با تأکید بر انسانیت پیامبر، از جمله ازدواج‌های متعدد ایشان و قدرت جسمانی‌شان، تصور پیامبری سرد و بی‌محبت را نادرست می‌دانند. این نقد، بر جامعیت شخصیت پیامبر و هماهنگی میان ابعاد جسمانی و روحانی ایشان تأکید دارد.
عایشه و پیچیدگی‌های عشق و بغض
یکی از نمونه‌های مورد بحث، شخصیت عایشه است که با وجود عشق به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، بغض نسبت به حضرت علی و حضرت زهرا علیهما‌السلام داشته است. استاد فرزانه این تناقض را به‌عنوان پروژه‌ای معرفتی بررسی کرده و نشان می‌دهند که بغض نسبت به حق، حتی عشق به پیامبر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این تحلیل، بر اولویت حق بر هرگونه احساس و عاطفه تأکید دارد.
درنگ: عشق به پیامبر، اگر با بغض نسبت به حق همراه شود، چونان آتشی است که در برابر حقیقت فرومی‌نشیند و نمی‌تواند سالک را به سعادت رهنمون شود.
بخش پنجم: آسیب‌های اجتماعی و معرفتی سخنان غیرعلمی
خطر انحراف جامعه
استاد فرزانه با هشدار نسبت به انتشار سخنان غیرعلمی، مانند دیدگاه‌های حاج شیخ عباس، بر خطر گمراهی جامعه تأکید می‌کنند. این سخنان، که فاقد پشتوانه علمی و معرفتی هستند، می‌توانند به انحراف فکری و معنوی منجر شوند. توصیه ایشان به محافظت از جامعه در برابر چنین محتوایی، نشان‌دهنده اهتمام به حفظ سلامت معرفتی است.
نقد زن‌داری و نقش مردان
یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، نقد ناتوانی مردان در زن‌داری و تأثیر آن بر انحرافات اجتماعی است. استاد فرزانه با اشاره به نقش فعال پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در زندگی خانوادگی، بر ضرورت توانمندی مردان در مدیریت روابط خانوادگی تأکید می‌کنند. این نقد، به ریشه‌های اجتماعی برخی مشکلات اشاره دارد و بر اهمیت تعادل میان عقل و شهوت تأکید می‌ورزد.
نتیجه‌گیری: بازتعریف عشق در پرتو قرآن کریم و فلسفه اسلامی
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۴۸۹ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مفهوم عشق را در فلسفه اسلامی بازتعریف کرده و با نقد دیدگاه‌های سنتی و غیرمنسجم، به‌ویژه آرای حاج شیخ عباس، به تبیین علمی و قرآنی این مفهوم پرداخته است. تفکیک عشق به مراتب جسمانی و روحانی، و نسبت دادن هوس، حب و عشق به نفس، قلب و روح، چارچوبی نوین برای فهم این مفهوم ارائه داده است. استناد به آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیات ۸۷ بقره و ۴۰ نازعات، روشنی‌بخش مراتب وجودی انسان و جایگاه عشق در ساحت روح است. نقد رویکرد اخباری و سندمحوری، بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت معرفتی قرآن کریم تأکید کرده و صحیفه سجادیه را به‌عنوان منبعی سرشار از عشق الهی معرفی نموده است. این اثر، با نگاهی فاخر و علمی، راه را برای پژوهش‌های آتی در فلسفه اسلامی هموار می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی