متن درس
تبیین فلسفی-قرآنی مفاهیم سماوات و ارض: تأملاتی در هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۰۰)
مقدمه: دریچه‌ای به سوی فهم عمیق نظام هستی
مفاهیم «سماء»، «سماوات» و «ارض» در قرآن کریم، به مثابه دروازه‌هایی به سوی فهم عمیق نظام خلقت، جایگاه ویژه‌ای دارند. این مفاهیم نه‌تنها به جنبه‌های مادی و ظاهری هستی اشاره دارند، بلکه دربرگیرنده مراتب باطنی و متافیزیکی‌اند که تأمل در آن‌ها انسان را به سوی شناخت حقایق الهی رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با نگاهی فلسفی و معرفت‌شناختی، به تحلیل این مفاهیم پرداخته و با استناد به آیات قرآن کریم و تفسیر آن‌ها، به تبیین ابعاد هستی‌شناختی و معرفتی آن‌ها می‌نشیند. هدف آن است که با نگاهی علمی و نظام‌مند، این مفاهیم به گونه‌ای بازخوانی شوند که هم برای پژوهشگران حوزه فلسفه و الهیات جذاب باشد و هم زمینه‌ساز اکتشافات آینده در حوزه‌های کیهان‌شناسی و متافیزیک گردد.
بخش نخست: تمایز مفهومی و هستی‌شناختی سماء و سماوات
تمایز معنایی سماء و سماوات در قرآن کریم
قرآن کریم بین دو مفهوم «سماء» و «سماوات» تمایزی معنادار قائل است. «سماء» عمدتاً به آسمان دنیا اشاره دارد که با مصادیقی چون تدبیر، حفظ، زینت، بروج و سراج توصیف می‌شود. این مفهوم، لایه‌ای از هستی را نشان می‌دهد که با عالم محسوس در ارتباط است و کارکردهایی مادی مانند رزق و زینت را بر عهده دارد. در مقابل، «سماوات» به مراتب متعالی‌تر و باطنی‌تر خلقت اشاره دارد که با مفاهیمی چون ملکوت و غیب پیوند خورده است.
| درنگ: تمایز بین «سماء» و «سماوات» نشان‌دهنده سلسله‌مراتب هستی‌شناختی در نظام خلقت است. «سماء» به لایه‌های ظاهری و مادی هستی، و «سماوات» به مراتب باطنی و متافیزیکی آن دلالت دارد. |
این تمایز، به مثابه نردبانی است که انسان را از مراتب محسوس به سوی حقایق غیبی هدایت می‌کند. سماوات، به عنوان مراتب متعالی، نیازمند شهود فلسفی و تأمل عمیق است که انسان‌های وارسته را به درک وحدت و نظم حاکم بر هستی رهنمون می‌سازد.
بسامد بالای واژه سماء و اهمیت آن
واژه «سماء» با تکرار حدود ۱۹۰ بار در قرآن کریم، از جایگاهی ویژه برخوردار است. این بسامد بالا، حکایت از غرض و حکمت الهی در تأکید بر این مفهوم دارد. تکرار این واژه، دعوتی است به تأمل در خلقت آسمان‌ها و زمین، که نه‌تنها در نظام معرفتی قرآن اهمیت دارد، بلکه به نیاز آینده بشریت به درک عمیق‌تر این آیات اشاره می‌کند.
| درنگ: بسامد بالای واژه «سماء» در قرآن کریم، نشان‌دهنده اهمیت آن در نظام معرفتی و دعوتی به تأمل در خلقت است که زمینه‌ساز اکتشافات علمی و فلسفی آینده خواهد بود. |
جمع‌بندی بخش نخست
مفاهیم «سماء» و «سماوات» در قرآن کریم، دو سطح از فهم هستی را نمایان می‌سازند: یکی ظاهری و محسوس، و دیگری باطنی و متافیزیکی. این تمایز، انسان را به سوی تأمل در مراتب گوناگون خلقت دعوت می‌کند و با بسامد بالای واژه «سماء»، بر اهمیت این تأمل تأکید می‌ورزد. این مفاهیم، به مثابه چراغ‌هایی در مسیر شناخت الهی، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر نظام هستی هدایت می‌کنند.
بخش دوم: دعوت به تأمل در خلقت سماوات و ارض
تفکر در خلق سماوات و ارض
قرآن کریم در آیه شریفه يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (آل‌عمران: ۱۹۱) انسان را به تأمل در چگونگی خلقت آسمان‌ها [مطلب حذف شد] می‌کند: «در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند.» این دعوت، فراتر از مشاهده ظاهری، به تأمل فلسفی و معرفت‌شناختی اشاره دارد که ویژگی انسان‌های وارسته است.
| درنگ: دعوت به تفکر در خلق سماوات و ارض، انسان را به درک وحدت و نظم حاکم بر هستی رهنمون می‌سازد و زمینه‌ساز شناخت عمیق‌تر حقایق الهی است. |
این تأمل، به مثابه سفری است که از ظاهر خلقت به سوی باطن آن هدایت می‌شود، جایی که انسان با نظم و هماهنگی الهی در نظام هستی آشنا می‌گردد.
نمایش ملکوت سماوات به ابراهیم (ع)
آیه شریفه وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (انعام: ۷۵) به نمایش ملکوت آسمان‌ها و زمین به حضرت [مطلب حذف شد] و زمین را به ابراهیم نشان دادیم.» ملکوت، باطن و روح هستی است که فراتر از ظاهر مادی سماوات قرار دارد.
| درنگ: نمایش ملکوت به ابراهیم (ع) نشان‌دهنده امکان شهود باطنی برای انسان‌های برگزیده است و بر وجود مراتب غیرمادی در سماوات تأکید می‌کند. |
این آیه، به مثابه آینه‌ای است که حقیقت متعالی سماوات را به انسان‌های وارسته نشان می‌دهد، و بر امکان دسترسی به مراتب غیبی تأکید می‌ورزد.
دعوت عام به نظر در ملکوت
آیه شریفه أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (اعراف: ۱۸۵) انسان‌ها را به تأمل در ملکوت آسمان‌ها [مطلب حذف شد] و زمین ننگریسته‌اند؟» برخلاف آیه مربوط به ابراهیم (ع) که با فعل «نری» (نمایش دادن) آمده، این آیه با «ینظروا» (نگریستن) خطاب به عموم است.
| درنگ: دعوت عام به تأمل در ملکوت، نشان‌دهنده مراتب مختلف معرفت است: اولیای الهی به شهود ملکوت نائل می‌شوند، اما عموم انسان‌ها نیز می‌توانند با تأمل به درک آن نزدیک شوند. |
جمع‌بندی بخش دوم
دعوت قرآن کریم به تأمل در خلقت و ملکوت سماوات و ارض، انسان را به سوی فهم عمیق‌تر نظام هستی هدایت می‌کند. این دعوت، چه در قالب شهود خاص اولیای الهی و چه در قالب تأمل عام، به مثابه کلیدی است که درهای معرفت الهی را می‌گشاید.
بخش سوم: محتوای سماوات و ارض و تحولات آن
توجه به محتوای سماوات و ارض
آیه شریفه قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (یونس: ۱۰۱) انسان را به کشف حقایق موجود در آسمان‌ها [مطلب حذف شد] در آسمان‌ها و زمین است.» این حقایق شامل ملائکه، ارواح، نفوس، علوم، اختراعات و اکتشافات است.
| درنگ: سماوات، مخزن حقایق مادی و معنوی از جمله آهن، باران، وحی و قرآن است که ظرفیت بی‌نهایت آن‌ها نیازهای بشر را تأمین می‌کند. |
سماوات، به مثابه گنجینه‌ای بی‌کران، منشأ برکات مادی و معنوی است که انسان را به سوی کشف این حقایق دعوت می‌کند.
تحول سماوات و ارض در روز قیامت
آیه شریفه يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ (ابراهیم: ۴۸) به تحول زمین و آسمان‌ها در [مطلب حذف شد] غیر زمین و آسمان‌ها [نیز دگرگون شوند].» این تحول، به تبدیل مراتب وجودی سماوات و ارض به بهشت و جهنم اشاره دارد.
| درنگ: تحول سماوات و ارض در قیامت، نشان‌دهنده وحدت ماده و قابلیت تبدیل آن به اشکال مختلف، از جمله بهشت و جهنم، است. |
قابلیت تبدیل ماده در نظام هستی
ماده کائنات واحد است و قابلیت تبدیل به هر شکلی را دارد. این اصل، با مفهوم «کل شیء فی کل شیء» در عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد و نشان‌دهنده وحدت وجود و امکان تبدیل اشیاء به یکدیگر است.
| درنگ: ماده، به‌عنوان جوهر اولیه خلقت، قابلیت پذیرش صورت‌های گوناگون را دارد که این امر در نظام الهی به کمال خود می‌رسد. |
جمع‌بندی بخش سوم
محتوای سماوات و ارض، از حقایق مادی و معنوی گرفته تا تحولات عظیم قیامت، نشان‌دهنده ظرفیت بی‌نهایت خلقت الهی است. این مفاهیم، انسان را به سوی درک وحدت ماده و امکان تبدیل آن هدایت می‌کنند.
بخش چهارم: ابعاد غیبی و باطنی سماوات و ارض
غیب و ملکوت سماوات و ارض
آیه شریفه وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (هود: ۱۲۳) به غیب آسمان‌ها [مطلب حذف شد] زمین از آن خداست.» غیب، به مراتب پنهان هستی اشاره دارد که تنها با معرفت الهی قابل درک است.
| درنگ: غیب سماوات و ارض، به لایه‌های باطنی هستی اشاره دارد که فراتر از ادراک حسی است و تنها با شهود الهی قابل فهم است. |
تسبیح سماوات و ارض
آیه شریفه تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ (اسراء: ۴۴) به تسبیح آسمان‌های هفت‌گانه [مطلب حذف شد] و هر که در آن‌هاست برای او تسبیح می‌گویند.»
| درنگ: تسبیح سماوات، نشان‌دهنده حیات و شعور باطنی آن‌هاست که نظم و هماهنگی الهی در خلقت را متجلی می‌سازد. |
وجود موجودات در سماوات
آیه شریفه وَرَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (اسراء: ۵۵) به وجود موجوداتی در آسمان‌ها [مطلب حذف شد] که در آسمان‌ها و زمین‌اند داناتر است.»
| درنگ: وجود موجودات غیرانسانی، مانند ملائکه و جن، در سماوات، بخشی از نظام خلقت الهی است که هنوز برای بشر ناشناخته است. |
رتق و فتق سماوات و ارض
آیه شریفه أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا (انبیاء: ۳۰) به فرآیند [مطلب حذف شد] آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند، پس آن‌ها را از هم گشودیم؟»
| درنگ: رتق و فتق، به فرآیند خلقت اولیه اشاره دارد که با نظریه‌های کیهان‌شناختی مدرن سازگار است. |
جمع‌بندی بخش چهارم
ابعاد غیبی و باطنی سماوات و ارض، از غیب و ملکوت گرفته تا تسبیح و وجود موجودات، نشان‌دهنده عمق و گستردگی نظام خلقت است. این مفاهیم، انسان را به سوی فهم مراتب پنهان هستی هدایت می‌کنند.
بخش پنجم: ابزارها و مظاهر قدرت الهی در سماوات و ارض
رفع سماوات بدون ستون‌های مرئی
آیه شریفه اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا (رعد: ۲) به نظم و تعادل الهی در [مطلب حذف شد] بدون ستون‌هایی که ببینید برافراشت.»
| درنگ: رفع سماوات بدون ستون‌های مرئی، نشان‌دهنده خلقت فتقی و تعادل الهی در نظام کیهانی است. |
مقالید سماوات و ارض
آیه شریفه لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (شوری: ۱۲) به کلیدهای آسمان‌ها [مطلب حذف شد] از آن اوست.» مقالید، ابزارهای کنترل و دسترسی به برکات و حقایق سماوات و ارض هستند.
| درنگ: مقالید سماوات و ارض، به ابزارهای الهی برای دسترسی به خیرات و برکات اشاره دارد که در دست خداوند و اولیای اوست. |
این کلیدها، به مثابه دروازه‌هایی هستند که انسان را به سوی گنجینه‌های الهی هدایت می‌کنند، و اولیای الهی، مانند ائمه (ع)، نگهبانان این مقالیدند.
مثل اعلی در سماوات و ارض
آیه شریفه لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (روم: ۲۷) به بالاترین مرتبه [مطلب حذف شد] و زمین از آن اوست.»
| درنگ: مثل اعلی، مظهر کمال الهی در سماوات و ارض است که در اولیای الهی، مانند ائمه (ع)، متجلی می‌شود. |
جنود و خزائن سماوات و ارض
آیه شریفه وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (فتح: ۴) به لشکریان آسمان‌ها [مطلب حذف شد] زمین از آن خداست.» همچنین آیه وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (منافقون: ۷) به گنجینه‌های آسمان‌ها [مطلب حذف شد] زمین از آن خداست.»
| درنگ: جنود و خزائن سماوات و ارض، مظاهر قدرت الهی‌اند که نظم و هدایت خلقت را بر عهده دارند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
ابزارها و مظاهر قدرت الهی، از مقالید و جنود گرفته تا خزائن و مثل اعلی، نشان‌دهنده نظم و هدایت الهی در سماوات و ارض هستند. این مفاهیم، انسان را به سوی بهره‌مندی از برکات الهی هدایت می‌کنند.
نتیجه‌گیری کلی
تبیین مفاهیم سماوات و ارض در قرآن کریم، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق نظام هستی و جایگاه انسان در آن می‌گشاید. این مفاهیم، که با بسامد بالا و در آیات متعدد مطرح شده‌اند، نه‌تنها به جنبه‌های مادی خلقت، بلکه به مراتب باطنی و متافیزیکی آن نیز اشاره دارند. تمایز بین «سماء» و «سماوات»، دعوت به تأمل در خلقت، تأکید بر ملکوت و غیب، و امکان تبدیل ماده در نظام هستی، همگی نشان‌دهنده عمق فلسفی و معرفت‌شناختی این آیات هستند. مقالید، جنود و خزائن سماوات و ارض، به‌عنوان ابزارها و مظاهر قدرت الهی، امکان دسترسی انسان به برکات الهی را فراهم می‌کنند. این تحلیل، بر پویایی و جاودانگی قرآن کریم تأکید دارد و انسان‌های وارسته را به شهود و معرفت عمیق‌تر حقایق الهی رهنمون می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |