این آیه از قرآن کریم، به حضور تمام حقایق وجودی در انسان اشاره دارد. انسان، چونان عالم اکبری است که تمام تعینات هستی در او بالقوه موجودند.

مثال آب و هوا در تبیین قوه و فعل

استاد فرزانه، با استناد به مثال آب و هوا، تحولات وجودی را تبیین می‌کنند. آب، زمانی که بالفعل آب است، بالقوه هوا است؛ و هنگامی که به هوا تبدیل می‌شود، هوا بالفعل و آب بالقوه می‌گردد. این مثال، به تبدلی بودن عناصر اشاره دارد که برخلاف تحولات ترتیبی (مانند نطفه به علقه)، تقدم رتبی ندارند.

با این حال، استاد نقدی بر این مثال وارد می‌کنند که آب و هوا، به دلیل فقدان ترتیب رتبی، نمی‌توانند به‌خوبی تحولات قوه و فعل را تبیین کنند. برخلاف نطفه که به علقه و سپس مضغه تحول می‌یابد و بازگشت آن به نطفه دشوار است، آب و هوا قابلیت تبدیل متقابل دارند و بطلان قوه در آن‌ها معنا ندارد.

بخش دوم: نقد روش‌شناسی سنتی فلسفه اسلامی

ضرورت تحول در روش فلسفی

استاد فرزانه با نقدی صریح، روش‌شناسی سنتی فلسفه اسلامی در حوزه‌های علمیه را به چالش می‌کشند. این روش، به دلیل تکیه بر تقلید و ذهن‌گرایی، از پویایی لازم برای تعامل با فلسفه جهانی برخوردار نیست. فلسفه‌ای که در بند تکرار آرای پیشینیان باشد، چونان پرنده‌ای است که بال‌هایش در قفس تقلید بسته شده و از پرواز در آسمان حقیقت بازمانده است.

نقد تقلید و ذهن‌گرایی

تقلید و ذهن‌گرایی، دو مانع اصلی در مسیر رشد فلسفه اسلامی‌اند. تقلید، فلسفه را در شیارهای پنهان و غیرجذاب قرار داده و ذهن‌گرایی، با تمرکز بر مفاهیم انتزاعی، آن را از مصادیق خارجی دور کرده است. این دو، چونان سایه‌هایی سنگین بر نور فلسفه افتاده‌اند و مانع از درخشش آن در گفت‌وگوی جهانی شده‌اند.

جهان امروز، به فیلسوفانی که ایده‌های نو و کاربردی ارائه می‌دهند، روی خوش نشان می‌دهد. استاد فرزانه اشاره می‌کنند که حتی در کشورهای کمتر شناخته‌شده، فیلسوفانی ظهور می‌کنند که آثارشان به دلیل عمق و نوآوری، دست‌به‌دست می‌شود. اما فیلسوفان معاصر ایرانی، برخلاف پیشینیانی چون ابن‌سینا و ملاصدرا، نتوانسته‌اند جایگاهی جهانی بیابند.

مقایسه با فقه و اصول

استاد فرزانه، فلسفه سنتی حوزه‌ها را با فقه و اصول مقایسه می‌کنند و تأکید دارند که فلسفه، به دلیل تقلید بیش‌تر، از این دو علم سنتی‌تر است. فقه و اصول، به دلیل حمایت مذهبی و آزادی نسبی، پویایی بیشتری داشته‌اند، در حالی که فلسفه، به دلیل محدودیت‌های فرهنگی و مخفی‌کاری، در تقلید باقی مانده است.

فیلسوفان حوزه‌ها، اغلب افرادی ساده و مؤمن بودند که به حفظ و انتقال متون بسنده کردند. این محدودیت‌ها، چونان زنجیری بر پای فلسفه، مانع از نوآوری و نقد شده و آن را به حاشیه رانده است.

بخش سوم: حکمت عینی در برابر فلسفه مفهومی

تمایز حکمت و فلسفه

استاد فرزانه، با استناد به قرآن کریم، حکمت را فلسفه‌ای عینی و وجودی می‌دانند که با مصادیق خارجی سروکار دارد، در مقابل فلسفه مفهومی که به انتزاعات ذهنی محدود است. حکمت، چونان جویباری زلال است که از چشمه حقیقت سرچشمه می‌گیرد و به واقعیت‌های عالم می‌پیوندد.

«أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ [مطلب حذف شد] : «كتابى است كه آياتش استوار شده، سپس از جانب حكيمى دانا به روشنى بيان شده است.»