دیباچه: درآمدی بر حکمت قرآنی و ضرورت بازاندیشی در علوم حوزوی
قرآن کریم، چشمه‌سار معرفتی است که در اعماق واژگان و آیاتش، رازهای هستی و اسرار تکوین نهفته است. این کتاب آسمانی، نه‌تنها راهنمای سعادت اخروی، بلکه نقشه‌ای جامع برای فهم و تصرف در نظام خلقت است. درس‌گفتار شماره ۵۸۰ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه و عمیق، به کاوش در این حقیقت می‌پردازد که چرا علوم کنونی، اعم از فلسفه ابن‌سینایی و علوم تجربی، در تبیین آیات قرآنی ناکام مانده‌اند. این اثر، با تأمل در مفهوم «تصرف در تکوین»، به‌سان چراغی در تاریکی، راهی نو به‌سوی احیای حکمت قرآنی در حوزه‌های علمیه می‌گشاید. این دیباچه، درآمدی است بر بررسی ناتوانی‌های روش‌شناختی کنونی و دعوتی به بازسازی علوم حوزوی بر پایه الفبای تکوینی قرآن کریم.
بخش نخست: ناتوانی در تبیین آیات قرآنی و ضرورت الفبای تکوینی
چالش فهم معجزات قرآنی
یکی از پرسش‌های بنیادین که در این درس‌گفتار مطرح می‌شود، این است: چرا علوم کنونی از تبیین آیاتی که به معجزات انبیا اشاره دارند، ناتوان‌اند؟ داستان‌هایی چون حضور حضرت یونس در دل ماهی، تبدیل عصای حضرت موسی به اژدها، احیای اموات به دست حضرت عیسی، یا رویدادهای مرتبط با یأجوج و مأجوج و ذوالقرنین، همگی از جمله آیاتی‌اند که ذهن پژوهشگران را به خود مشغول داشته‌اند. این ناتوانی، نه از پیچیدگی آیات، بلکه از فقدان الفبای علمی خاصی نشأت می‌گیرد که قرآن کریم برای فهم این امور عرضه کرده است. به‌سان باغبانی که ابزار مناسب برای کاشت بذر ندارد، علوم کنونی نیز فاقد ابزار لازم برای شکافتن لایه‌های معرفتی این آیات‌اند.
درنگ: ناتوانی در تبیین آیات قرآنی، ریشه در فقدان الفبای خاص علوم الهی دارد که فراتر از چارچوب‌های فلسفی و تجربی است.
پیش‌فرض‌های محدودکننده
دو پیش‌فرض غالب، یعنی علوم حوزوی (فلسفه، کلام، فقه و اصول) و علوم تجربی (فیزیک، شیمی، ریاضیات)، مانعی در برابر فهم آیات قرآنی ایجاد کرده‌اند. علوم حوزوی، با تکیه بر فلسفه ابن‌سینایی و کلام، به تحلیل‌های مفهومی و لفظی محدود شده‌اند، در حالی که علوم تجربی، با رویکردی ابزاری، تنها بخشی از واقعیت را در بر می‌گیرند. این پیش‌فرض‌ها، به‌سان عینک‌هایی تنگ‌نظر، دید ما را به سوی حکمت قرآنی محدود کرده‌اند. قرآن کریم، اما، فراتر از این دو، علمی الهی را عرضه می‌کند که با عنوان «تصرف در تکوین» شناخته می‌شود و نیازمند قواعدی مستقل است.
تاریخچه علوم در حوزه‌ها
حوزه‌های علمیه، در گذشته‌ای نه‌چندان دور، خاستگاه علوم گوناگون، از جمله علوم تجربی، بودند. حتی علوم وارداتی، پیش از ورود به دانشگاه‌ها، در حوزه‌ها تدریس می‌شدند. این جایگاه تاریخی، نشان از ظرفیت عظیم حوزه‌ها برای تولید و توسعه علم دارد. اما انحراف کنونی حوزه‌ها از این نقش، به‌سان رودی است که از سرچشمه خود دور افتاده و در لجنزارهای بی‌حاصلی گرفتار آمده است. احیای این نقش، مستلزم بازگشت به حکمت قرآنی و کشف الفبای تکوینی است.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با طرح پرسش بنیادین ناتوانی در تبیین آیات قرآنی، به نقد پیش‌فرض‌های فلسفی و تجربی پرداخت و ضرورت کشف الفبای تصرف در تکوین را برجسته ساخت. این الفبا، کلیدی است برای گشودن درهای معرفت قرآنی، که حوزه‌ها باید متولی آن باشند. در ادامه، به بررسی مفهوم تصرف در تکوین و ویژگی‌های آن پرداخته خواهد شد.
بخش دوم: تصرف در تکوین: علمی الهی و مستقل
تعریف و ماهیت تصرف در تکوین
تصرف در تکوین، به‌سان کلیدی زرین، دروازه‌ای به سوی فهم نظام خلقت می‌گشاید. این علم، نه در چارچوب فلسفه ابن‌سینایی می‌گنجد و نه در محدوده علوم تجربی. قرآن کریم، با آیاتی چون
درنگ: تصرف در تکوین، علمی الهی، قدرتی و حکمی است که فراتر از فلسفه و علوم تجربی، قواعد خاص خود را دارد.
استقلال تصرف در تکوین
فلسفه ابن‌سینایی و علوم تجربی، هر یک تنها بخشی از معارف بشری را در بر می‌گیرند. این علوم، به‌سان شاخه‌هایی از درخت معرفت، نمی‌توانند ریشه‌های عمیق حکمت قرآنی را درک کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که آیات قرآنی، الفبایی خاص دارند که نه با عقل لفاظی فلسفه و نه با ابزارهای تجربی قابل فهم است. این الفبا، به‌سان نغمه‌ای آسمانی، در آیات قرآن کریم نهفته است و کشف آن، نیازمند رویکردی نوین در حوزه‌های علمیه است.
نمونه‌های قرآنی تصرف در تکوین
آیاتی چون «فَلَمَّا عَصَاهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللَّهُ [مطلب حذف شد] : هنگامی که به آن رسید، از کرانه راست وادی در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا داده شد که ای موسی، منم من، پروردگار جهانیان) و «مَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ [مطلب حذف شد] : ای موسی، آن چیست که در دست راست توست؟) به ظرفیت‌های نهفته در اشیاء و امکان تصرف در تکوین اشاره دارند. پاسخ حضرت موسی به پرسش الهی، که عصا را ابزاری ساده معرفی کرد، اما به «مَآرِبَ أُخْرَى» (کاربردهای دیگر) اشاره نمود، نشان‌دهنده آگاهی او از ظرفیت‌های تکوینی است که با فرمان الهی آشکار شد.
جمع‌بندی بخش دوم
تصرف در تکوین، علمی الهی است که با کشف الفبای خاص خود، می‌تواند حوزه‌های علمیه را از انفعال کنونی رهایی بخشد. این بخش، با تأکید بر استقلال این علم و ارجاع به آیات قرآنی، ضرورت بازنگری در روش‌شناسی حوزوی را برجسته ساخت. در بخش بعدی، به نقد رویکردهای کنونی و راهکارهای احیای علوم قرآنی پرداخته خواهد شد.
بخش سوم: نقد رویکردهای کنونی و راهکارهای احیای علوم قرآنی
نقد انفعال حوزه‌های علمیه
حوزه‌های علمیه، که زمانی چون چشمه‌ای جوشان، علوم گوناگون را به جامعه عرضه می‌کردند، اکنون به مباحث صوری و غیرضروری محدود شده‌اند. این انفعال، به‌سان قناتی است که لجن آن را فرا گرفته و از جریان بازمانده است. استاد فرزانه، با اشاره به تاریخچه مدرسه فیضیه، یادآور می‌شوند که این مکان، روزگاری مرکز علوم لدنی و تصرفات الهی بود. اما امروز، به جای پیگیری الفبای تکوینی، به مباحثی چون خط‌کشی‌های بی‌حاصل مشغول است.
درنگ: حوزه‌های علمیه، با دوری از علوم لدنی و تمرکز بر مباحث صوری، از مأموریت اصلی خود در احیای حکمت قرآنی بازمانده‌اند.
نقد ساده‌انگاری و خرافه‌پرستی
یکی از موانع فهم آیات قرآنی، توسل به خرافاتی چون جن‌زدگی یا سوءاستفاده از پدیده‌های طبیعی برای دکان‌داری است. استاد فرزانه، با اشاره به چشمه چابکسر، که با رفتار غیرعادی خود، قرن‌هاست ناشناخته مانده، از ساده‌انگاری مردمی و انفعال علمی علما انتقاد می‌کنند. این چشمه، به‌سان آیینه‌ای است که ناتوانی ما در کشف قواعد تکوینی را بازتاب می‌دهد. به جای خرافه، باید الفبای علمی قرآن کریم را جست‌وجو کرد.
راهکارهای احیای علوم قرآنی
احیای علوم قرآنی، مستلزم بازگشت به الفبای تصرف در تکوین است. این الفبا، به‌سان کلیدی است که قفل‌های معرفتی را می‌گشاید. استاد فرزانه، با اشاره به ابتکار شیخ انصاری در اصول، که قوانین میرزای قمی را تحول بخشید، این تحول را الگویی برای حوزه‌ها می‌دانند. حوزه‌ها باید، به‌سان باغبانانی ماهر، بذرهای حکمت قرآنی را کاشته و با خلاقیت، علوم تکوینی را احیا کنند.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با نقد انفعال حوزه‌ها و ساده‌انگاری‌های رایج، راهکارهایی برای احیای علوم قرآنی ارائه داد. تأکید بر کشف الفبای تصرف در تکوین و الگوگیری از ابتکارات تاریخی، مسیری روشن برای آینده حوزه‌ها ترسیم می‌کند. در بخش پایانی، به نقش انبیا در تصرف در تکوین و درس‌هایی برای امروز پرداخته خواهد شد.
بخش چهارم: انبیا و الفبای تصرف در تکوین
نقش انبیا در تصرف در تکوین
انبیا، به‌سان پیشگامانی در عرصه حکمت الهی، با یادگیری الفبای تصرف در تکوین، معجزات را محقق ساختند. معجزه، برخلاف تصور رایج، محال نیست، بلکه بخشی از طبیعت است که با قواعد تکوینی هماهنگ است. آیاتی چون «قَالَ أَلْقِهَا [مطلب حذف شد] : گفت: ای موسی، آن را بیفکن) و «لِنُرِيَكَ مِنْ [مطلب حذف شد] : تا برخی از آیات بزرگ خود را به تو نشان دهیم) نشان می‌دهند که معجزات، تجلی علم الهی در طبیعت‌اند. حضرت موسی، با وجود ترس طبیعی از اژدها شدن عصا، با اطمینان الهی به این علم دست یافت.
درنگ: معجزات انبیا، تجلی الفبای تصرف در تکوین است که با قواعد طبیعت هماهنگ بوده و محال نیست.
تفاوت انبیا: موسی و هارون
حضرت موسی، در تصرف در تکوین توانمندتر بود، اما در بیان کاستی داشت. او از خداوند خواست که هارون را شریک او سازد: «وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * [مطلب حذف شد] : و برای من از خاندانم یاوری قرار ده * هارون، برادرم را). هارون، با فصاحت در بیان، مکمل موسی بود. این همکاری، به‌سان دو بال پرنده‌ای است که در آسمان حکمت الهی پرواز می‌کند، و نشان‌دهنده ضرورت تکمیل علوم الهی در حوزه‌هاست.
درس‌هایی برای امروز
انبیا، نه برای شگفتی‌سازی، بلکه برای هدایت و تسلط بر نظام خلقت آمدند. آیاتی چون «سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي [مطلب حذف شد] : آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای شما رام کرد) و «إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ [مطلب حذف شد] : اگر می‌توانید از کرانه‌های آسمان‌ها و زمین بگریزید) انسان را به تسلط بر هستی فرامی‌خوانند. این دعوت، مستلزم یادگیری الفبای تکوینی است که حوزه‌ها باید متولی آن باشند.
جمع‌بندی بخش چهارم
انبیا، با تکیه بر الفبای تصرف در تکوین، راهی نو در فهم و هدایت هستی گشودند. این بخش، با بررسی نقش انبیا و تفاوت‌هایشان، ضرورت الگوگیری از ایشان را برای احیای علوم قرآنی در حوزه‌ها تأکید کرد. در بخش پایانی، به جمع‌بندی کلی و چشم‌انداز آینده پرداخته خواهد شد.
بخش پنجم: جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده
بازاندیشی در نقش حوزه‌ها
درس‌گفتار شماره ۵۸۰، به‌سان آیینه‌ای روشن، کاستی علوم کنونی در تبیین آیات قرآنی را نشان داد و ضرورت کشف الفبای تصرف در تکوین را برجسته ساخت. حوزه‌های علمیه، که زمانی چون ستارگان در آسمان معرفت می‌درخشیدند، باید با بازگشت به حکمت قرآنی، نقش تاریخی خود را احیا کنند. این احیا، به‌سان جویباری است که پس از سال‌ها خشکی، دوباره جاری می‌شود و زمین‌های تشنه معرفت را سیراب می‌کند.
چشم‌انداز آینده
آینده علوم حوزوی، در گرو پذیرش این حقیقت است که قرآن کریم، نه‌تنها کتاب هدایت، بلکه منبعی برای علم تکوینی است. حوزه‌ها باید، به‌سان کاوشگرانی شجاع، به جست‌وجوی قواعد این علم بپردازند و از انفعال و خرافه‌پرستی دوری گزینند. این تحول، نیازمند خلاقیت و ابتکاری است که در گذشته، در چهره‌هایی چون شیخ انصاری تجلی یافت. آینده، متعلق به حوزه‌هایی است که الفبای تصرف در تکوین را در آغوش کشیده و علوم الهی را به اوج برسانند.
جمع‌بندی نهایی
این کتاب، با بازنمایی درس‌گفتار شماره ۵۸۰ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاشی است برای گشودن دریچه‌ای به سوی حکمت قرآنی. با نقد پیش‌فرض‌های محدودکننده، تأکید بر استقلال علم تصرف در تکوین، و دعوت به احیای علوم لدنی در حوزه‌ها، این اثر راهی نو پیش روی پژوهشگران و طالبان علم می‌گشاید. قرآن کریم، به‌سان اقیانوسی بی‌کران، منتظر کاوشگرانی است که با شجاعت و معرفت، به عمق آن فرو روند و گنج‌های نهفته‌اش را به جهان عرضه کنند.