متن درس
علم قدرتی و تصرف در تکوین در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۸۱)
دیباچه
قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راهنمای بشریت در تمامی اعصار است و نه‌تنها کتابی برای هدایت نظری، بلکه منبعی سرشار از دستورالعمل‌های عملی برای تصرف در عالم تکوین و طبیعت به شمار می‌رود. این کتاب الهی، با آیات روشن و حجت‌های استوار، ظرفیت‌های بی‌کران علم قدرتی را در اختیار مؤمنان قرار داده است تا با استمداد از آن، اقتدار دینی را در جهان امروز به منصه ظهور رسانند. درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی عمیق و نقادانه به جایگاه حوزه‌های علمیه و مسئولیت علما در قبال این ظرفیت قرآنی، چارچوبی نوین برای بازتعریف شأن علمی و عملی حوزه‌ها ارائه می‌دهد. این نوشتار، مخاطبان را به تأمل در ضرورت احیای اقتدار دینی از طریق بهره‌گیری از آیات قرآنی دعوت می‌کند.
بخش نخست: جایگاه قرآن کریم به‌مثابه کتابی عملی و هدایتی
۱.۱. ظرفیت‌های قرآنی برای علم قدرتی
قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی، سرشار از آیاتی است که به قدرت عملی و اجرایی در عالم تکوین و طبیعت اشاره دارند. این آیات، نه‌تنها روایت‌گر معجزات انبیای الهی‌اند، بلکه دستورالعمل‌هایی برای تصرف در عالم خلقت ارائه می‌دهند. آیات قرآنی، مانند گوهری درخشان، راه‌هایی عملی برای تأثیرگذاری در طبیعت و هدایت جامعه به سوی سعادت ابدی را پیش‌روی مؤمنان قرار می‌دهند.
| درنگ: قرآن کریم، کتابی عملی و هدایتی است که ظرفیت‌های بی‌کران علم قدرتی را در خود نهفته دارد و حوزه‌های علمیه را به بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها برای احیای اقتدار دینی ملزم می‌کند. |
۱.۲. حجیت بی‌چون‌وچرای آیات قرآنی
حجیت آیات قرآن کریم، مورد اجماع همه مسلمین است و هیچ کس در اعتبار و صحت آن شبهه‌ای ندارد. این حجیت، مبنای استواری برای استخراج علوم عملی و قدرتی است که می‌تواند حوزه‌های علمیه را به سوی تحقق اقتدار دینی رهنمون سازد. حجیت قرآنی، چونان بنیانی استوار، امکان بهره‌گیری از آیات برای تولید علم قدرتی را فراهم می‌آورد.
۱.۳. قرآن کریم: کتابی برای همه اعصار
پرسشی بنیادین که در این درس‌گفتار مطرح می‌شود، این است که آیا قرآن کریم، که امروز در اختیار ماست، صرفاً کتابی تاریخی است که از گذشته انبیا سخن می‌گوید، یا کتابی زنده و عملی برای هدایت در همه اعصار؟ پاسخ این پرسش، چونان نوری روشنگر، آشکار می‌سازد که قرآن کریم، کتابی اجرایی و هدایتی است که دستورالعمل‌های آن برای امروز نیز کارآمد و تأثیرگذار است.
| درنگ: قرآن کریم، نه‌تنها کتابی تاریخی، بلکه منبعی زنده و عملی برای هدایت و تصرف در تکوین در عصر حاضر است. |
۱.۴. جمع‌بندی
بخش نخست این نوشتار، بر جایگاه والای قرآن کریم به‌عنوان کتابی عملی و هدایتی تأکید دارد. آیات قرآنی، با حجیت بی‌نظیر خود، ظرفیت‌هایی بی‌کران برای تولید علم قدرتی ارائه می‌دهند که حوزه‌های علمیه را به بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها برای احیای اقتدار دینی ملزم می‌سازد. این بخش، چونان آیینه‌ای روشن، ضرورت بازنگری در رویکردهای سنتی حوزه‌ها را نمایان می‌سازد.
بخش دوم: قدرت‌مندی تاریخی اسلام و انبیای الهی
۲.۱. اقتدار انبیا در تصرف در تکوین
تاریخ انبیای الهی، به‌ویژه در آیات قرآن کریم، گواهی است بر توانایی بی‌نظیر آنان در تصرف در عالم تکوین و انجام کارهای خارق‌العاده. این اقتدار، چونان مشعلی فروزان، الگویی برای حوزه‌های علمیه در تولید علم قدرتی ارائه می‌دهد. انبیا، با استمداد از قدرت الهی، طبیعت را به تسخیر خویش درآوردند و معجزاتی را به ظهور رساندند که نشان از اقتدار بی‌بدیل آنان دارد.
۲.۲. تداوم اقتدار دینی در عصر غیبت
در زمان غیبت حضرت حجت (عج)، حضور معنوی ائمه معصومین، تفاوتی با زمان حضور ندارد. این حضور، چونان ستونی استوار، مبنای تکلیف حوزه‌ها برای تولید علم قدرتی و دفاع از دین است. ائمه معصومین، به‌ویژه حضرت حجت (عج)، چونان نگهبانانی والامقام، حامی حوزه‌ها و علما در مسیر تحقق اقتدار دینی‌اند.
| درنگ: حضور معنوی ائمه معصومین در زمان غیبت، اقتدار دینی را تضمین می‌کند و حوزه‌ها را به تولید علم قدرتی ملزم می‌سازد. |
۲.۳. حیات معنوی انبیا و اولیا
قرآن کریم، در آیاتی چون ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ (آل‌عمران: ۱۶۹)، به حیات معنوی شهدا و انبیا اشاره دارد. این حیات، امکان استمداد از آنان را فراهم می‌سازد و حوزه‌ها را به بهره‌گیری از این اقتدار برای تولید علم قدرتی ملزم می‌کند.
۲.۴. جمع‌بندی
این بخش، با تکیه بر تاریخ انبیا و حضور معنوی ائمه معصومین، بر ضرورت استمداد از اقتدار الهی برای تولید علم قدرتی تأکید دارد. حیات معنوی انبیا و اولیا، چونان چشمه‌ای زلال، منبعی برای تقویت اقتدار دینی حوزه‌هاست.
بخش سوم: نقد وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه
۳.۱. فقدان الفبای علم قدرتی
حوزه‌های علمیه، به دلیل تمرکز بر علوم نظری و لفظی، فاقد الفبا و مبانی اولیه برای تحقق علم قدرتی‌اند. این کمبود، چونان سدی بلند، مانع از بهره‌گیری از آیات قرآنی برای تصرف در تکوین شده است.
۳.۲. نقد انسداد باب علم
برخی دیدگاه‌ها، باب علم را مسدود می‌دانند و معرفت دینی را به ظن محدود می‌کنند. این دیدگاه، چونان غباری تیره، اعتبار علم دینی را کاهش داده و مانع از تولید علم قدرتی می‌شود. فقهای شیعه، با تأکید بر باز بودن باب علمی، امکان بهره‌گیری از قرآن و روایات برای تولید علم قدرتی را فراهم ساخته‌اند.
| درنگ: باز بودن باب علمی، امکان تولید علم قدرتی را فراهم می‌آورد و حوزه‌ها را به بهره‌گیری از قرآن کریم برای تحقق این مهم ملزم می‌سازد. |
۳.۳. نقد ظن‌گرایی
ظن‌گرایی، که معرفت دینی را به گمان محدود می‌کند، مانع از تحقق اقتدار علمی و تبلیغ مؤثر دین می‌شود. این دیدگاه، چونان زنجیری سنگین، حوزه‌ها را از حرکت به سوی علم قدرتی بازمی‌دارد.
۳.۴. ضعف جوامع اسلامی
ضعف جوامع اسلامی، مانند فلسطین، افغانستان، و عراق، نتیجه فقدان علم قدرتی در حوزه‌هاست. این ضعف، چونان زخمی عمیق، به ذلت و کشتار منجر شده و ضرورت حرکت به سوی اقتدار علمی را آشکار می‌سازد.
۳.۵. نقد تسلیم در برابر دشمنان
تسلیم در برابر دشمنان، مانند بالا بردن پاها به نشانه تسلیم، نتیجه فقدان اقتدار علمی است. این تسلیم، چونان پرچمی فروافتاده، با شأن اسلامی ناسازگار است و حوزه‌ها را به کسب علم قدرتی ملزم می‌کند.
۳.۶. نقد سوءاستفاده از مقدسات
سوءاستفاده از نام مقدسات، مانند ایجاد ضریح در مسجد جمکران، به کاهش اعتبار دینی منجر می‌شود. این اقدامات، چونان سایه‌ای تاریک، اعتماد عمومی به نهادهای دینی را تضعیف می‌کنند.
۳.۷. نقد گدایی دینی
گدایی به نام دین، مانند جمع‌آوری پول برای ضریح، شأن حوزه‌ها را تنزل می‌دهد. حوزه‌ها، چونان باغبانی که باید به خودکفایی دست یابد، باید با تولید علم قدرتی از وابستگی مالی رهایی یابند.
۳.۸. جمع‌بندی
این بخش، با نقدی عمیق بر وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه، ضرورت بازنگری در نظام آموزشی و حرکت به سوی تولید علم قدرتی را آشکار می‌سازد. فقدان الفبای علم قدرتی، ظن‌گرایی، و ضعف در برابر دشمنان، حوزه‌ها را به اصلاح ساختار و تقویت اقتدار علمی ملزم می‌کند.
بخش چهارم: ضرورت تصرف در تکوین و اقتدار علمی
۴.۱. تکلیف و قدرت در فقه اسلامی
در فقه اسلامی، تکلیف فرع بر قدرت است. اگر حوزه‌ها فاقد قدرت برای اجرای آیات قرآنی باشند، تکلیفی برای دفاع و تبلیغ دین ندارند. این اصل، چونان کلیدی زرین، حوزه‌ها را به کسب اقتدار علمی ملزم می‌سازد.
۴.۲. ضرورت تصرف در طبیعت
برای تحقق تکلیف دینی، حوزه‌ها باید توانایی تصرف در طبیعت و تکوین را کسب کنند. این توانایی، چونان بال‌هایی استوار، پیش‌نیاز اقتدار در برابر چالش‌های جهانی است.
| درنگ: تصرف در طبیعت، نشانه اقتدار علمی است و حوزه‌ها را به بهره‌گیری از قرآن کریم برای کسب این توانایی ملزم می‌سازد. |
۴.۳. غلبیت آیات قدرتی در قرآن کریم
آیات قدرتی قرآن کریم، که به معجزات و تصرفات انبیا اشاره دارند، به مراتب بیش از احکام و اخلاقیات‌اند. این غلبیت، چونان نگینی درخشان، اهمیت علم قدرتی را در هدایت جامعه نشان می‌دهد.
۴.۴. امکان تصرف در تکوین
تصرف در تکوین، نه‌تنها برای غیرمؤمنان ممکن است، بلکه برای علمای ربانی نیز با تکیه بر قرآن کریم قابل تحقق است. این امکان، چونان دری گشوده، حوزه‌ها را به کسب اقتدار علمی فرا می‌خواند.
۴.۵. ضرورت نظام‌مندی علم قدرتی
علم قدرتی باید به‌صورت سیستمی و قانون‌مند تولید شود تا از سوءاستفاده و اقدامات فردی جلوگیری گردد. این نظام‌مندی، چونان ساختمانی استوار، پیش‌نیاز تولید علم پایدار است.
۴.۶. نقد فعالیت‌های تکراری
تمرکز حوزه‌ها بر فعالیت‌های تکراری و غیرقدرتی، آن‌ها را از تولید علم مؤثر بازداشته است. این فعالیت‌ها، چونان چرخه‌ای بی‌ثمر، نتیجه بی‌عملی در برابر آیات قرآنی‌اند.
۴.۷. نقد فقدان ولایت در عمل
بدون ولایت، اعمال دینی، مانند نماز بدون طهارت، فاقد اثر است. ولایت، چونان جریانی زلال، اقتدار الهی را به حوزه‌ها منتقل می‌کند.
۴.۸. ضرورت رابطه با آیات و اولیا
رابطه با آیات قرآنی و اولیای الهی، به تجسم آیات و ظهور اقتدار الهی در حوزه‌ها منجر می‌شود. این رابطه، چونان پلی استوار، مبنای تولید علم قدرتی است.
| درنگ: رابطه با آیات قرآنی و اولیای الهی، مبنای تولید علم قدرتی و احیای اقتدار دینی در حوزه‌هاست. |
۴.۹. جمع‌بندی
این بخش، با تأکید بر ضرورت تصرف در تکوین و تولید علم قدرتی، حوزه‌ها را به کسب اقتدار علمی و نظام‌مندی این علم فرا می‌خواند. ولایت و رابطه با آیات و اولیا، چونان چشمه‌ای جوشان، مبنای این اقتدار است.
بخش پنجم: الگوی قرآنی اقتدار علمی: داستان حضرت موسی علیه‌السلام
۵.۱. چالش ساحران با حضرت موسی
در قرآن کریم، آیه ﴿قَالُوا يَا مُوسَىٰ إِمَّا أَن تُلْقِيَ وَإِمَّا أَن نَّكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَىٰ﴾ (طه: ۶۵) به چالش ساحران با حضرت موسی علیه‌السلام و اقتدار بی‌نظیر او اشاره دارد. این آیه، چونان مشعلی روشنگر، الگویی برای تولید علم قدرتی در حوزه‌ها ارائه می‌دهد.
۵.۲. تمایز معجزه و سحر
معجزه انبیا، برخلاف سحر که در حوزه تخیل است، واقعی و قدرتی است. این تمایز، چونان خطی روشن، برتری علم قدرتی دینی را بر علوم غیرالهی آشکار می‌سازد.
۵.۳. ترس اولیه حضرت موسی و عنایت الهی
در آیه ﴿فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُّوسَىٰ﴾ (طه: ۶۷)، حضرت موسی علیه‌السلام ابتدا ترسید، اما با عنایت الهی، اقتدار یافت. این روند، چونان راهی تدریجی، مراحل اعطای قدرت به محبین را نشان می‌دهد.
۵.۴. عرفان محبین و محبوبین
عرفان حوزه‌ها، عمدتاً عرفان محبین بوده که ضعیف است، در حالی که عرفان محبوبین، با عنایت مستقیم الهی، اقتدار بیشتری دارد. این تمایز، حوزه‌ها را به حرکت به سوی عرفان محبوبین فرا می‌خواند.
۵.۵. اقتدار ساحران در تشخیص معجزه
در آیه ﴿فَأَلْقَى السَّحَرَةُ سُجَّدًا﴾ (طه: ۷۰)، ساحران معجزه حضرت موسی را تشخیص داده و ایمان آوردند. این آیه، چونان آیینه‌ای روشن، توانایی تشخیص حقیقت از باطل را نشان می‌دهد.
۵.۶. نقد اقدامات سامری
سامری، با سوءاستفاده از قدرت الهی، گوساله‌پرستی را ترویج کرد. این اقدام، چونان هشداری جدی، خطر سوءاستفاده از علم قدرتی بدون نظارت دینی را آشکار می‌سازد.
۵.۷. جمع‌بندی
این بخش، با استناد به داستان حضرت موسی علیه‌السلام، الگویی قرآنی برای تولید علم قدرتی ارائه می‌دهد. تمایز معجزه و سحر، مراحل اعطای قدرت، و ضرورت نظارت دینی، حوزه‌ها را به تولید علم نظام‌مند فرا می‌خواند.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چارچوبی جامع برای بازتعریف نقش حوزه‌های علمیه در تولید علم قدرتی و تصرف در تکوین ارائه داد. قرآن کریم، به‌عنوان منبعی زنده و عملی، با آیات قدرتی خود، حوزه‌ها را به احیای اقتدار دینی ملزم می‌سازد. نقد ضعف‌های کنونی حوزه‌ها، از جمله تمرکز بر علوم غیرکاربردی، ظن‌گرایی، و فقدان الفبای علم قدرتی، ضرورت بازنگری در نظام آموزشی را آشکار می‌کند. ولایت، حیات معنوی انبیا و اولیا، و رابطه با آیات قرآنی، چونان چشمه‌های زلال، مبنای تولید علم قدرتی‌اند. حوزه‌ها، به‌عنوان ورثه انبیا، باید با استمداد از این منابع، اقتدار علمی خود را تقویت کرده و از تسلیم در برابر چالش‌های جهانی پرهیز کنند. این کتاب، چونان راهنمایی استوار، حوزه‌ها را به تدوین نظام علمی و قانون‌مندی علم قدرتی دعوت می‌کند تا نقش خود را در هدایت جامعه و دفاع از دین به شایستگی ایفا کنند.
| با نظارت صادق خادمی |