متن درس

کاوش در معیت، تقدم و تأخر، و حدوث و قدم در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۸۵)

دیباچه

فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف، مفاهیمی را در خود جای داده که کاوش در آن‌ها، ذهن را به سوی حقیقت وجود رهنمون می‌سازد. مفاهیم معیت، تقدم و تأخر، و حدوث و قدم، از جمله گوهرهای نفیس این دریا هستند که در تحلیل روابط وجودی میان موجودات و نسبت آن‌ها با مبدأ هستی، نقشی بنیادین ایفا می‌کنند. این مفاهیم، چونان رشته‌هایی ظریف، تار و پود هستی را به هم می‌پیوندند و پرسش‌های عمیق انسان درباره آغاز و انجام عالم را پاسخ می‌دهند. در این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۵۸۵ است، این موضوعات با نگاهی دقیق و عمیق بررسی شده‌اند.

بخش یکم: معیت، تقدم و تأخر؛ پیوندی وجودی در فلسفه

پیوستگی معیت با تقدم و تأخر

معیت، چونان نگینی در میان مفاهیم فلسفی، در کنار تقدم و تأخر جای دارد و از اهمیتی ویژه برخوردار است. این مفهوم، که به هم‌رتبه بودن دو شیء در یک حیث خاص اشاره دارد، در تحلیل روابط وجودی میان موجودات نقشی کلیدی ایفا می‌کند. استاد فرزانه، معیت را چونان آینه‌ای می‌داند که در آن، دو موجود در یک صفت یا حیث مشترک، بازتاب یکدیگر می‌یابند. این پیوستگی، به گونه‌ای است که هرگاه سخن از تقدم و تأخر به میان آید، معیت نیز ناگزیر در کانون توجه قرار می‌گیرد. برای نمونه، دو برادر که در لحظه‌ای واحد زاده شده‌اند، در حیث زمان تولد معیت دارند، اما اگر یکی پیش‌تر زاده شده باشد، تقدم و تأخر جایگزین معیت می‌گردد. این پیوند، چونان رشته‌ای نامرئی، این مفاهیم را به هم متصل می‌سازد و تحلیل جامع روابط وجودی را ممکن می‌کند.

تمایز معیت از تقدم و تأخر، در نوع رابطه‌ای است که میان موجودات برقرار می‌شود. تقدم و تأخر، به مراتب طولی و ترتیب وجودی اشاره دارند، در حالی که معیت، چونان دو بال پرنده‌ای که در یک افق پرواز می‌کنند، به هم‌رتبه بودن دلالت دارد. این تمایز، ساختار منظم تحلیل‌های فلسفی را نشان می‌دهد که در آن، هر مفهوم جایگاه خاص خود را دارد و نمی‌توان معیت را از بحث تقدم و تأخر جدا ساخت. استاد فرزانه تأکید دارند که معیت، در کنار تقدم و تأخر، چونان سه ضلع یک مثلث، روابط وجودی را تکمیل می‌کنند.

معیت در ظرف تقدم و تأخر

معیت، در اموری ظهور می‌یابد که امکان لحاظ تقدم و تأخر در آن‌ها وجود دارد، مانند ظرف زمان یا مکان. برای مثال، دو شیء که در یک لحظه زمانی پدید آمده‌اند، در حیث زمان معیت دارند، اما اگر یکی پیش‌تر باشد، تقدم و تأخر جایگزین آن می‌شود. این وابستگی، چونان رودی است که در بستر تقدم و تأخر جریان می‌یابد و معیت را به‌عنوان حالتی خاص از رابطه وجودی نمایان می‌سازد. استاد فرزانه با اشاره به این نکته، معیت را در اموری می‌دانند که امکان سنجش مراتب وجودی در آن‌ها فراهم است، مانند دو برادر که در یک سال زاده شده‌اند و در حیث سن، معیت دارند.

نفی تزاید میان معیت و تقدم و تأخر

استاد فرزانه تأکید دارند که معیت، به‌صورت تزایدی با تقدم و تأخر همراه نیست. به این معنا که نبود تقدم و تأخر، لزوماً به وجود معیت منجر نمی‌شود. برای نمونه، در عالم مجردات، که از قید زمان و مکان آزادند، نه تقدم و تأخر لحاظ می‌شود و نه معیت. این استقلال نسبی معیت، چونان ستاره‌ای است که در آسمان فلسفه می‌درخشد و نشان می‌دهد که معیت، تنها در ظرفی خاص و با حیثیتی معین ظهور می‌یابد. این نکته، بر تمایز عالم مادی و عالم مجرد تأکید دارد و نشان می‌دهد که مفاهیم معیت، تقدم و تأخر، در عالم مجردات کاربردی ندارند露

این دیدگاه، بر محدودیت معیت در ظرف‌های مادی تأکید دارد. برای مثال، در عالم مجردات، که زمان و مکان غایبند، معیت به معنای فلسفی آن جایگاهی ندارد، زیرا معیت نیازمند دو شیء مستقل و هم‌رتبه است که در یک حیث خاص مشترک باشند.

تعریف معیت و تقدم و تأخر

استاد فرزانه، تقدم و تأخر را به تفاضل و مراتب وجودی میان دو شیء تعریف می‌کنند، در حالی که معیت، به عدم تفاضل و هم‌رتبه بودن در یک حیث خاص اشاره دارد. برای مثال، اگر زید پیش از بکر زاده شده باشد، تقدم دارد، اما اگر هر دو در یک لحظه زاده شده باشند، معیت دارند. این تعریف، چونان کلیدی است که قفل روابط وجودی را می‌گشاید و تمایز میان این مفاهیم را روشن می‌سازد. تقدم و تأخر، به مراتب طولی وجود اشاره دارند، در حالی که معیت، چونان دو خط موازی، به هم‌رتبه بودن دلالت می‌کند.

معیت قیومی و تمایز آن از معیت فلسفی

معیت قیومی، که در «هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ» (قرآن کریم، [مطلب حذف شد] : او با شماست هر کجا که باشید) متجلی است، با معیت فلسفی متفاوت است. معیت قیومی، به همراهی وجودی حق تعالی با موجودات اشاره دارد، نه به هم‌رتبه بودن دو وجود مستقل. استاد فرزانه، این معیت را چونان سایه‌ای می‌دانند که حق تعالی بر همه موجودات افکنده و آن‌ها را مظهر خود ساخته است. این تمایز، چونان خطی است که آسمان را از زمین جدا می‌کند و معیت قیومی را در مرتبه‌ای متعالی‌تر قرار می‌دهد.

طولیت در تقدم و تأخر، عرضیت در معیت

تقدم و تأخر، چونان پله‌های نردبانی هستند که مراتب وجودی را به ترتیب نشان می‌دهند، در حالی که معیت، چونان دو ستون هم‌تراز، به روابط عرضی اشاره دارد. برای نمونه، پدر بر پسر تقدم وجودی دارد، اما دو برادر در حیث فرزند بودن، معیت دارند. این تمایز، ساختار منظم روابط وجودی را نشان می‌دهد و معیت را به‌عنوان رابطه‌ای هم‌رتبه تبیین می‌کند.

معیت به‌عنوان رابطه متقابل

معیت، رابطه‌ای متقابل است که در آن، دو شیء در یک حیث خاص مشترکند، مانند دو پسر که هر دو فرزند یک پدرند. این رابطه، چونان دو آینه روبه‌رو، بازتاب تساوی در یک صفت خاص را نشان می‌دهد. استاد فرزانه تأکید دارند که معیت، وجودی است و در ظرف حیثیتی خاص ظهور می‌یابد، برخلاف تقدم و تأخر که یکی بر دیگری برتری دارد.

وجودی بودن معیت

معیت، مانند تقدم و تأخر، وجودی است، اما به‌صورت عرضی و نه طولی. صرف نبود تقدم و تأخر، به معنای معیت نیست، بلکه معیت خود صفتی وجودی است که به دو شیء متصف می‌شود. این دیدگاه، چونان نوری است که زوایای پنهان روابط وجودی را روشن می‌سازد و معیت را به‌عنوان صفتی مستقل معرفی می‌کند.

امکان یا امتناع معیت در عالم

آیا در عالم می‌توان دو شیء هم‌رتبه یافت؟ استاد فرزانه با تکیه بر اصل تشکیک وجود، تأکید دارند که هیچ دو موجودی کاملاً مماثل نیستند. معیت، تنها به‌صورت حیثی و عرضی ممکن است، مانند دو برادر که در حیث سن معیت دارند، اما در سایر خصوصیات وجودی متفاوتند. این دیدگاه، چونان شاخه‌ای است که از درخت تشکیک وجود روییده و بر محدودیت معیت تأکید دارد.

معیت در مکان

برای نمونه، زید و بکر که هر دو یک متر از امام فاصله دارند، در حیث تأخر نسبت به امام معیت دارند. این معیت، چونان دو خط هم‌فاصله از یک نقطه، عرضی و ارضی است و به ذات وجودی آن‌ها وابسته نیست. این مثال، معیت را به‌عنوان صفتی عرضی نشان می‌دهد که در حیثی خاص ظهور می‌یابد.

عدم ذاتی بودن معیت

معیت، برخلاف تقدم و تأخر که می‌توانند ذاتی باشند، همواره حیثی، عرضی و خارجی است. برای مثال، تقدم پدر بر پسر، ذاتی و وجودی است، اما معیت دو برادر در حیث فرزند بودن، عرضی است. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان ذات و عرض را مشخص می‌کند.

دور معی

دور معی، چونان دو خشت که به یکدیگر تکیه دارند، نمونه‌ای از معیت عرضی است که در آن، تقدم شیء بر نفسش مطرح نیست. این مثال، چونان دو بال پرنده‌ای که یکدیگر را نگه می‌دارند، نشان‌دهنده رابطه‌ای متقابل و عرضی است که در آن، دو شیء در یک حیث خاص به هم وابسته‌اند.

نوآوری در تبیین معیت

استاد فرزانه، برخلاف متون سنتی مانند اسفار و شفا، معیت را با عمق و دقت بیشتری تبیین کرده‌اند. این نوآوری، چونان گوهری است که در معدن فلسفه کنده شده و با نگاهی نو، روابط وجودی را روشن می‌سازد.

اشکال حیثی بودن معیت و تقدم و تأخر

اگر تقدم، تأخر و معیت هر سه حیثی‌اند، چه تفاوتی میان آن‌ها وجود دارد؟ استاد فرزانه پاسخ می‌دهند که تقدم و تأخر می‌توانند اطلاقی و ذاتی باشند، مانند تقدم پیامبر اکرم بر موجودات، اما معیت تنها حیثی است. این پاسخ، چونان کلیدی است که قفل این اشکال را می‌گشاید و تمایز میان این مفاهیم را روشن می‌سازد.

تقدم ذاتی زمان

حقیقت زمان، بر انسان‌ها تقدم دارد، نه از حیث زمان، بلکه از حیث وجودی و قبلویت. این تقدم، چونان خورشیدی است که بر زمین می‌تابد و ظرف وجود انسان‌ها را روشن می‌سازد.

نفی تساوی کامل در معیت

احراز تساوی کامل میان دو شیء، حتی در حیثی مانند شجاعت یا علم، ممکن نیست، زیرا ذات‌ها متفاوتند و معیت، ظهور ذات است. این دیدگاه، چونان آینه‌ای است که تفاوت‌های ظریف وجودی را بازتاب می‌دهد.

نقل قول از ملاصدرا

استاد فرزانه به نقل از ملاصدرا در جلد سوم اسفار (صفحه ۲۶۸، فصل هشتم) می‌فرمایند: «وَاعْلَمْ أَنَّ أَقْسَامَ الْمَعِيَّةِ بِإِزَاءِ أَقْسَامِ التَّقَدُّمِ وَالتَّأَخُّرِ بِحَسَبِ الْمَفْهُومِ وَالْمَعْنَى، لاَ بِحَسَبِ الْوُجُودِ» (اقسام معیت در برابر اقسام تقدم و تأخر از حیث مفهوم و معنا هستند، نه از حیث وجود). این نقل، چونان گوهری است که تمایز مفهومی میان این مفاهیم را روشن می‌سازد.

نفی تضاید میان معیت و تقدم و تأخر

معیت با تقدم و تأخر تقابل تضایدی ندارد، یعنی نبود تقدم و تأخر لزوماً به معنای وجود معیت نیست. این استقلال، چونان شاخه‌ای است که از تنه فلسفه جدا شده و جایگاه خاص خود را دارد.

تمایز وسط از معیت

وسط، مانند وسط یک چوب، با معیت متفاوت است، زیرا وسط وجودی فرضی است و تعدد ندارد، در حالی که معیت به دو شیء مستقل نیاز دارد. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان مفاهیم فرضی و وجودی را مشخص می‌کند.

تقابل معیت با تقدم و تأخر

تقابل معیت با تقدم و تأخر، از نوع عدم و ملکه است، نه تضاد. معیت می‌تواند در غیاب تقدم و تأخر ظهور کند، اما این ظهور الزامی نیست. این تقابل، چونان بازی نور و سایه است که در شرایطی خاص، معیت را نمایان می‌سازد.

بخش دوم: حدوث و قدم؛ پرسشی بنیادین در فلسفه و کلام

اهمیت حیثیات در تحلیل حدوث و قدم

حیثیات، چونان ستون‌های بنای فلسفه، در تحلیل تقدم، تأخر و معیت، و ورود به بحث حدوث و قدم نقشی اساسی دارند. بدون روشن شدن این حیثیات، چون زمان، مکان و وجود، بحث حدوث و قدم چونان معمایی حل‌ناشدنی باقی می‌ماند. استاد فرزانه تأکید دارند که تبیین دقیق این حیثیات، چونان کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید.

پیچیدگی مفهومی حدوث و قدم

بحث حدوث و قدم، چونان گردابی ژرف، ذهن فیلسوف را به خود می‌کشد. این بحث، به دلیل پیچیدگی مفهومی و پیوند عمیق با پرسش‌های وجودشناختی، از مباحث سنگین فلسفی و کلامی است. استاد فرزانه، این موضوع را چونان کوهی می‌دانند که فتح آن، نیازمند صبر و دقت است.

سؤالات بنیادین حدوث و قدم

آیا عالم حادث است یا قدیم؟ آیا پیش از این عالم چیزی بوده یا خیر؟ این پرسش‌ها، چونان ستارگانی در آسمان فلسفه، ذهن را به سوی حقیقت هدایت می‌کنند. پاسخ به این سؤالات، نیازمند تحلیل عمیق مفاهیم حادث و قدیم است و هر پاسخ، دریچه‌ای نو به سوی معرفت می‌گشاید.

پارادوکس‌های حدوث و قدم

اگر پیش از عالم چیزی نبوده، عالم قدیم است؛ اگر چیزی بوده، باز هم قدیم است. این پارادوکس، چونان گرهی است که گشودن آن، ذهن را به چالش می‌کشد. استاد فرزانه تأکید دارند که تعریف حادث به معنای پیدایش پس از عدم، و قدیم به معنای نبود قبل، هر دو به تناقض‌های ظاهری منجر می‌شوند.

ابعاد مختلف حدوث و قدم

حدوث و قدم، چونان شاخه‌های درختی تنومند، ابعاد گوناگونی دارند: ذاتی، زمانی، دهری و سرمدی. هر یک از این ابعاد، چونان دریچه‌ای است که به منظری خاص از هستی می‌نگرد. حدوث ذاتی، به وابستگی وجودی عالم به حق تعالی اشاره دارد، در حالی که حدوث زمانی، به آغاز زمانی عالم دلالت می‌کند.

جذابیت بحث حدوث و قدم

بحث حدوث و قدم، چونان شرابی گوارا، ذهن را سرمست حقیقت می‌سازد. این جذابیت، از کنجکاوی ذاتی انسان نسبت به مبدأ و مقصد هستی ناشی می‌شود. استاد فرزانه، این بحث را چونان سفری می‌دانند که انسان را به سوی فهم آغاز و انجام عالم رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی

معیت، تقدم و تأخر، و حدوث و قدم، چونان گوهرهایی در گنجینه فلسفه اسلامی، روابط وجودی میان موجودات و نسبت آن‌ها با مبدأ هستی را تبیین می‌کنند. معیت، به‌عنوان رابطه‌ای عرضی و حیثی، مکمل تقدم و تأخر است و در تحلیل‌هایی مانند هم‌رتبه بودن دو شیء در زمان یا مکان کاربرد دارد. معیت قیومی، که در قرآن کریم متجلی است، به مظهر بودن موجودات برای حق تعالی اشاره دارد و از معیت فلسفی متمایز است. بحث حدوث و قدم، با پرسش‌های بنیادین درباره آغاز و پایان عالم، یکی از پیچیده‌ترین مباحث فلسفی و کلامی است که نیازمند تبیین دقیق حیثیات وجودی است. این نوشتار، با نگاهی عمیق و دقیق، تلاش کرد تا این مفاهیم را چونان چراغی در مسیر حقیقت روشن سازد.