متن درس

تبیین فلسفی خلقت، حدوث و توحید در حکمت اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۹۶)

مقدمه: بازاندیشی در مفاهیم بنیادین حکمت اسلامی

حکمت اسلامی، به‌ویژه در قلمرو مفاهیم خلقت، حدوث و توحید، عرصه‌ای است که تأملات عمیق فلسفی و عرفانی را طلب می‌کند. این نوشتار، با تمرکز بر بازسازی مفهومی این سه مقوله، می‌کوشد با نگاهی نوین به رابطه میان حق و خلق، تصورات ایستا و ناصحیح از خدا و عالم را نقد کند. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۵۹۶، با رویکردی فلسفی و عرفانی، خلقت را به‌مثابه حقیقتی سیال و پویا معرفی کرده و بر ضرورت بازنگری در تصور توحید تأکید ورزیده‌اند.

بخش اول: بازخوانی مفهوم خلقت و حدوث

مشکل تصوری در فهم خلقت و توحید

یکی از بنیادی‌ترین چالش‌ها در فهم خلقت و توحید، نه در حوزه تصدیق (کاربرد مفاهیم)، بلکه در ساحت تصور (فهم مفهومی) نهفته است. تصور نادرست از خدا و عالم، مانعی است که ذهن را از درک حقیقت بازمی‌دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مشکل اصلی، ندانستن چیستی مفاهیم است، نه ناتوانی در به‌کارگیری آن‌ها. برای نمونه، همان‌گونه که ندانستن مفهوم عدد، پیش از فهم عملکرد آن، مانع درک ریاضی است، تصور ناصحیح از خدا و خلقت نیز مانع معرفت توحیدی می‌شود.

هدف از بررسی خلقت و ظرف هستی

بررسی خلقت و ظرف هستی، به بازشناسی پروردگار در وجود انسان می‌انجامد. خلقت، آیینه‌ای است که در آن، جلوه‌های حق متجلی می‌شود. این دیدگاه، خلقت را نه صرفاً مجموعه‌ای از موجودات، بلکه محملی برای معرفت توحیدی می‌داند. همان‌گونه که آیینه، چهره را آشکار می‌سازد، خلقت نیز راهی به سوی شناخت حقیقت الهی می‌گشاید.

حدوث: وصفی مرتبه‌ای و انتزاعی

حدوث، وصفی است که به مرتبه و ترتیب میان موجودات اشاره دارد، نه به ذات یا حقیقت آن‌ها. استاد فرزانه قدس‌سره، حدوث را امری انتزاعی و ذهنی می‌دانند که در نسبت میان سابق و مسبوق معنا می‌یابد. برای مثال، رابطه زید و عمر، به‌سان پدر و پسر، نشان‌دهنده تقدم و تأخر مرتبه‌ای است، نه تفاوت در ذات آن‌ها. این تمثیل، حدوث را به‌عنوان رابطه‌ای نسبی و غیرذاتی تبیین می‌کند.

ذهنی بودن حدوث و نقد تعریف عالم از طریق آن

حدوث، به‌عنوان امری ذهنی، فاقد واقعیت خارجی ذاتی است. وقتی گفته می‌شود عالم حادث است، صرفاً به غیراولی بودن آن اشاره می‌شود، نه به ماهیت آن. این تعریف، اگرچه دقیق است، اما ناکافی است، زیرا ماهیت عالم را تبیین نمی‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که گفتن «عالم اولی نیست»، تنها وصفی مرتبه‌ای را بیان می‌کند، نه حقیقت عالم را.

مراتب خلقت در عوالم مختلف

خلقت، سلسله‌مراتبی از عوالم را دربرمی‌گیرد: عالم ماده مسبوق به عالم مثال است، عالم مثال مسبوق به عالم ملائکه، و عالم ملائکه مسبوق به عالم عالین. این سلسله‌مراتب، نشان‌دهنده ترتیب نزولی ظهورات الهی است که از عالم عالین تا ماده امتداد می‌یابد. هر عالم، مظهر مرتبه‌ای از حقیقت الهی است.

نقد تصور ابتدا برای خلقت

تصور اینکه خلقت دارای نقطه آغاز است، نادرست است. گرچه مخلوقات خاص ممکن است ابتدا داشته باشند، خلقت به‌عنوان حقیقتی کلی، ازلی و ابدی است. استاد فرزانه قدس‌سره، خلقت را فیضی دائمی می‌دانند که هم‌وزن عمر الهی است و فاقد نقطه شروع یا پایان است.

وحدت عمر عوالم در ظرف خلقت

عمر عالم ماده، مثال، و ملائکه در ظرف خلقت واحد است، با این تفاوت که هر عالم، مرتبه‌ای خاص از ظهور الهی را نمایندگی می‌کند. تقدم و تأخر در این عوالم، نه زمانی یا مکانی، بلکه علّی و قوامی است. این وحدت، به هم‌ارز بودن عوالم در ظرف وجودی خلقت اشاره دارد.

جمع‌بندی بخش اول

این بخش، با تبیین مفهوم حدوث به‌مثابه وصفی مرتبه‌ای و انتزاعی، و نقد تصورات نادرست از خلقت، چارچوبی برای فهم پویایی خلقت ارائه داد. تأکید بر ازلی و ابدی بودن خلقت، وحدت عمر عوالم، و رابطه علّی میان مراتب، نشان‌دهنده سیالیت و پیوستگی خلقت است. این دیدگاه، خلقت را نه به‌مثابه پدیده‌ای محدود، بلکه جلوه‌ای از فیض دائمی الهی می‌داند.

بخش دوم: خدا و خلقت: پویایی و سیالیت

پویایی خلقت و خدا

خلقت، مانند حرکت یا زمان، فاقد انقطاع، انفصال یا سکون است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل حرکت، خلقت را حقیقتی پویا معرفی می‌کنند که در ذات خود سیال است. همان‌گونه که حرکت، در متن خود جریان دارد و توقف نمی‌پذیرد، خلقت نیز در سیر دائمی خود جاری است.

ثبات و حرکت در خدا

خدا، گرچه ثابت است، اما ثباتش به حرکت و فیض دائمی است، نه به سکون. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تصور خدا به‌مثابه موجودی ساکن، نادرست است. خدا، موجودی پویاست که ثبات و حرکت در او متحدند. این دیدگاه، خدا را حقیقتی زنده و فعال معرفی می‌کند که خلقت، مظهر فیض بی‌انقطاع اوست.

محال بودن فرض خدا بدون خلقت

فرض خدا بدون خلقت، مانند فرض خدا بدون ذاتش، محال است. خلقت، لازمه ذاتی خداست، همان‌گونه که علم و قدرت اوست. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که خدا و خلقت، در ظرف وجودی، جدایی‌ناپذیرند و هرگونه تصور انفصال میان آن‌ها، به محال می‌انجامد.

خدا به‌مثابه سیستمی پویا

در عرفان اسلامی، خدا به‌مثابه سیستمی خودپویا، خودتوان و خودفعل معرفی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، خدا را موجودی فعال و پویا می‌دانند که خلقت، ظهور بی‌انقطاع اوست. این تعریف، خدا را از محدودیت و سکون مبرا کرده و او را حقیقتی بی‌کران و سیال معرفی می‌کند.

نقد تصور محدود از خدا

تصور خدا به‌مثابه موجودی محدود یا متوقف، نادرست است. خدا، محیط به همه چیز است، اما غیرقابل احاطه. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» (حدید: ۳)، تأکید دارند که خدا، اولی و آخری است که فاقد پیشینی [مطلب حذف شد] : اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چیزی داناست.

وحدت وزان خلقت و خدا

در ظرف وزان وجودی، خدا و خلقت هم‌ارزند. تقدم خدا بر خلق، علّی و شرفی است، نه زمانی. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که فرض جدایی زمانی میان خدا و خلق، به انقطاع خلقت منجر می‌شود که محال است. این دیدگاه، به پیوستگی دائمی خدا و خلقت تأکید دارد.

علم خدا و وزان واحد خلقت

در علم الهی، خلقت گذشته و آینده، وزان واحدی دارد. هیچ چیز در علم خدا ناخوانا نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم خدا، محدودیتی نمی‌پذیرد و خلقت، در تمامی مراتب خود، در علم او حاضر است.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تأکید بر پویایی خدا و خلقت، تصورات ایستا و محدود از حق را نقد کرد. خدا، به‌مثابه سیستمی خودپویا و خلقت، به‌عنوان ظهور بی‌انقطاع او، در وزان وجودی هم‌ارزند. آیات قرآن کریم، مانند آیه «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ»، این سیالیت و بی‌کرانگی را تأیید می‌کنند. این دیدگاه، چارچوبی نوین برای فهم توحید ارائه می‌دهد که از محدودیت‌های زمانی و مکانی فراتر می‌رود.

بخش سوم: نقد تصورات نادرست و تبیین توحید پویا

نقد عبادت خدای مرده

عبادت خدایی که به‌مثابه موجودی ایستا و مرده تصور شود، فاقد اثر است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این تصور، تأکید دارند که توحید حقیقی، مستلزم تصور خدا به‌مثابه حقیقتی زنده و پویاست. عبادت بی‌تأثیر، نتیجه تصور نادرست از خداست که به غلبه دنیا و هوس می‌انجامد.

حیرت اولیاء در برابر حقیقت الهی

اولیاء خدا، مانند امیرمؤمنان و امام سجاد علیهماالسلام، در مواجهه با عظمت حق، دچار حیرت و مدهوشی می‌شدند. این حالت، به ناتوانی ذهن بشر از احاطه به حقیقت الهی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این تجربه عرفانی، خدا را حقیقتی غیرقابل محدود معرفی می‌کنند.

نقد تصورات کتابی از خدا

تصورات نظری و کتابی از خدا، مانند آنچه در برخی متون فلسفی چون اسفار و شفا آمده، گاه به خدایی محدود و فاقد حیات منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این رویکرد، بر ضرورت تجربه عرفانی و تصور زنده از خدا تأکید دارند.

خدا به‌مثابه حقیقت سیال

خدا، حقیقتی سیال است که از همه عوالم فراتر است و قابل محدودیت نیست. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» (الرحمن: ۲۹)، پویایی دائمی خدا [مطلب حذف شد] : هر روز او در کاری است.

نزولات الهی و مراتب عوالم

همه عوالم، از عالین تا ماده، نزولات الهی‌اند که به‌تدریج تلطیف یا ته‌نشین می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل فاضلاب و حوضچه‌های تصفیه، عوالم را مراتب ظهورات الهی می‌دانند که از عالم عالین تا ماده، به‌صورت سلسله‌مراتبی ظاهر می‌شوند.

تمثیل دود، آتش و نور

دود، آتش و نور، یک حقیقت‌اند که در مراتب مختلف ظهور می‌یابند. استاد فرزانه قدس‌سره، با این تمثیل، وحدت حقیقت خلقت را در عین کثرت مراتب تبیین می‌کنند. همان‌گونه که دود، سایه‌ای از آتش است، عوالم نیز ظهورات مراتب بالاترند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با نقد تصورات نادرست از خدا و تأکید بر سیالیت و پویایی حقیقت الهی، چارچوبی برای فهم توحید پویا ارائه داد. آیات قرآن کریم، مانند «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ»، پویایی خدا را تأیید می‌کنند. تجربه عرفانی اولیاء و نقد متون نظری، بر ضرورت تصور زنده و سیال از خدا تأکید دارند.

بخش چهارم: توحید و عبادت: از تصور تا تجربه

نقش عبادات در تصحیح تصور توحید

عبادات، مناجات و طهارت، ابزارهایی برای نزدیک شدن به تصور صحیح توحیدند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عبادت، با اصلاح تصور از خدا، به معرفت توحیدی می‌انجامد. بی‌توجهی در عبادت، نتیجه تصور خدای مرده است که فاقد حیات و پاسخگویی است.

دعا برای فهم توحید

انسان باید در نماز و دعا، از خدا بخواهد که او را بشناسد و ببیند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این دعا، تجربه مستقیم حق را راهی برای فهم توحید می‌دانند. این دعا، به توفیق الهی در باز شدن قلب به سوی حقیقت اشاره دارد.

ناتوانی بشر در احاطه به خدا

خدا، غیرقابل احاطه است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به حیرت اولیاء در برابر عظمت الهی، تأکید دارند که هرچه انسان خدا را باز کند، باز از دسترس ذهن او می‌گریزد. این ناتوانی، به عظمت بی‌کران حق اشاره دارد.

نقد بی‌کارایی توحید

بی‌کارایی توحید، نتیجه تصور نادرست از خداست. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که غلبه دنیا و هوس بر انسان، از تصور خدایی محدود و راکد ناشی می‌شود. توحید حقیقی، با تصور صحیح از خدا، به اثرگذاری در زندگی منجر می‌شود.

سیر پویای هستی

هستی، سیری پویا و لایتناهی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه «كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ» (انبیاء: ۳۳)، تأکید دارند که همه عوالم در [مطلب حذف شد] : همه در مداری شناورند.

ازلی و ابدی بودن خلقت

خلقت، مانند خدا، ازلی و ابدی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مخلوقات ممکن است جابه‌جا شوند، اما خلقت به‌عنوان حقیقتی کلی، پایان نمی‌یابد. این دیدگاه، خلقت را لازمه ذاتی خدا می‌داند.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تأکید بر نقش عبادات در تصحیح تصور توحید و نقد بی‌کارایی توحید ناشی از تصورات نادرست، به تبیین توحید به‌مثابه تجربه‌ای زنده و پویا پرداخت. آیات قرآن کریم، مانند «كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ»، سیالیت هستی را تأیید می‌کنند. دعا و مناجات، راهی برای نزدیک شدن به حقیقت الهی است.

بخش پنجم: وسعت خلقت و جایگاه انسان

وسعت خلقت الهی

خلقت، چنان وسیع است که هجده هزار عالم، تنها بخشی از آن را نمایندگی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل زمین به‌سان دانه خشخاش در دریای بی‌کران، به ناچیز بودن عالم ناسوت در برابر وسعت خلقت اشاره دارند.

نقد غرور بشر

بشر، با درک ناچیز بودن سهم خود از خلقت، باید از غرور دست بکشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فهم وسعت خلقت، انسان را به تواضع در برابر عظمت الهی دعوت می‌کند.

زهد اولیاء خدا

اولیاء خدا، با درک ناچیز بودن دنیا، آن را رها کرده و به حفظ عزت خود پرداختند. استاد فرزانه قدس‌سره، زهد را نتیجه فهم صحیح از خلقت و جایگاه ناچیز دنیا در برابر عظمت الهی می‌دانند.

نقد شعر در تبیین عالم

شعر «زمین در جنب افلاک مینا»، با نادیده گرفتن عالم ماده، ناقص است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم ماده، بخشی از سلسله مراتب خلقت است و باید در تحلیل‌ها مورد توجه قرار گیرد.

خودکفایی ظرف عوالم

عوالم، مانند آب که خود ظرف خود را می‌سازد، خودکفا هستند و نیازی به ظرف خارجی ندارند. استاد فرزانه قدس‌سره، با این تمثیل، استقلال وجودی عوالم را در مراتب خود تبیین می‌کنند.

ربوبیت الهی و حمد

آیه شریفه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» (فاتحه: ۲)، ربوبیت خدا بر همه عوالم را تأیید می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، این آیه را نشانه‌ای از حمد الهی به‌عنوان حقیقت [مطلب حذف شد] : ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تأکید بر وسعت خلقت و ناچیز بودن جایگاه بشر در برابر آن، به نقد غرور و دعوت به تواضع پرداخت. زهد اولیاء، نتیجه فهم صحیح از خلقت است. آیات قرآن کریم، مانند «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»، ربوبیت الهی را تأیید می‌کنند.

نتیجه‌گیری: بازسازی توحید در پرتو پویایی خلقت

این کتاب، با بازخوانی مفاهیم خلقت، حدوث و توحید، چارچوبی نوین برای فهم حکمت اسلامی ارائه داد. تأکید بر سیالیت و پویایی خلقت، نقد تصورات ایستا از خدا، و دعوت به تجربه عرفانی توحید، از مهم‌ترین دستاوردهای این اثر است. آیات قرآن کریم، مانند «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» و «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»، پویایی و ربوبیت الهی را تأیید می‌کنند. عبادات و مناجات، راهی برای نزدیک شدن به حقیقت توحیدند. این تحلیل، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار استاد فرزانه قدس‌سره، زمینه‌ساز تأملات جدیدی در حوزه حکمت اسلامی است.