جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، با تأکید بر کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، «خلق بغیر رویه»، خلقت الهی را از تصور صور و انفعال مبرا می‌داند. نفی تبعض، انفعال و غیریت، همراه با تبیین علم تعینی و ظهوری، ذات الهی را از محدودیت‌های انسانی جدا می‌سازد. این اصول، با آیات قرآن کریم، مانند إِنَّا لِلَّهِ، هماهنگ بوده و وحدت وجود را به‌عنوان مبنای هستی‌شناختی تأیید می‌کنند.

بخش ششم: نقد حوزه‌های علمیه و ضرورت اندیشه مستقل

فقدان فیلسوف در حوزه‌های علمیه

استاد، با نگاهی انتقادی، حوزه‌های علمیه را به دلیل فقدان فیلسوف و اندیشه مستقل نقد می‌کنند. این حوزه‌ها، مانند باغی که از گل‌های نو محروم است، در تقلید و حفظ محفوظات گرفتار شده‌اند. استاد می‌فرمایند: «حوزه‌های ما فیلسوف ندارند؛ همش فلسفه فلسفه می‌کنند، اما اندیشه‌ای نیست.» این نقد، بر ضرورت احیای حکمت اسلامی با تکیه بر تفکر مستقل تأکید دارد.

ممنوعیت تعلیم فلسفه

استاد به دیدگاه‌هایی اشاره دارند که فلسفه را جایز می‌دانند، اما تعلیم آن را به دلیل خطر گمراهی حرام می‌شمارند. این دیدگاه، مانند قفلی بر درهای حکمت، مانع ترویج فلسفه در حوزه‌ها شده است. استاد، با اشاره به خاطره مرحوم آقا ضیاء آملی، می‌فرمایند: «ایشان از نشر آثارشان جلوگیری کردند، چون معتقد بودند فلسفه گمراه‌کننده است.» این مسئله، به محدودیت‌های فرهنگی و دینی در حوزه‌ها اشاره دارد.

مشکل حدوث ذاتی

استاد، به تجربه مرحوم آقا ضیاء در مواجهه با حدوث ذاتی اشاره دارند که به دلیل پیچیدگی، فلسفه را ترک کردند. این تجربه، مانند راهرویی تاریک که پایانش نامعلوم است، نشان‌دهنده دشواری مفاهیم فلسفی و خطر گمراهی است. استاد می‌فرمایند: «وقتی به حدوث ذاتی رسیدند، مشکل پیدا کردند و گفتند دیگر جایز نیست بخوانم.»

ارتجاع در حوزه‌ها

استاد، حوزه‌ها را به دلیل محو شدن در نقل و تقلید، دچار ارتجاع می‌دانند. این ارتجاع، مانند زنجیری که پای اندیشه را می‌بندد، مانع نوآوری و تفکر مستقل شده است. استاد می‌فرمایند: «حوزه‌ها محو گذشتگان و مردگان‌اند؛ این ارتجاع است.» این نقد، بر ضرورت رهایی از تقلید و بازگشت به اندیشه خلاق تأکید دارد.

روان‌شناسی حوزه‌ها و فقدان اندیشه

استاد، با نگاهی روان‌شناختی، علمای حوزه را به دلیل اشتغال دائم به حفظ و تکرار، فاقد فرصت اندیشه می‌دانند. این اشتغال، مانند باری سنگین بر دوش ذهن، مانع از پرواز اندیشه می‌شود. استاد پیشنهاد می‌دهند: «هر شب ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بیکاری کنید؛ برق‌ها را خاموش کنید، مطالعه نکنید، فقط فکر کنید.» این پیشنهاد، به اهمیت فراغت ذهنی برای خلاقیت فکری اشاره دارد.

مشکل تخلیه ذهن

استاد، به ناکامی طلاب در تخلیه ذهن اشاره دارند، زیرا ذهنشان پر از محفوظات است. این مشکل، مانند ظرفی که از آب لبریز است، جایی برای اندیشه نو باقی نمی‌گذارد. استاد می‌فرمایند: «طلاب نمی‌توانند ذهنشان را خالی کنند؛ همش محفوظات است.» این مسئله، به عادت ذهنی به تقلید و فقدان استقلال فکری اشاره دارد.

حکمت و اندیشه صفر کیلومتر

استاد، حکمت را اندیشه صفر کیلومتر می‌دانند که از تقلید و محفوظات آزاد است. این اندیشه، مانند نسیمی که از کوهستان می‌وزد، تازه و بی‌آلایش است. استاد می‌فرمایند: «حکمت، اندیشه صفر کیلومتر است؛ نه تقلید از دیگران.» این اصل، تفکر مستقل را جوهره حکمت می‌داند.

خاطره میرزا هاشم آملی

استاد، به نمونه‌ای از تفکر مستقل در مرحوم میرزا هاشم آملی اشاره دارند که عروه را شش سال بازنگری کرد تا تحت تأثیر استاد نباشد. این تلاش، مانند کاوشگری که گنجی را از دل سنگ بیرون می‌کشد، نشان‌دهنده ارزش استقلال فکری است. استاد می‌فرمایند: «ایشان عروه را شش سال بازنگری کردند تا فتوایشان مستقل باشد.»

نقد سرعت در فتوا

استاد، فتوای سریع (۲۵ روزه) را نشانه فقدان تأمل می‌دانند. این سرعت، مانند رودی که بی‌تأمل به دریا می‌ریزد، از عمق و دقت بی‌بهره است. استاد می‌فرمایند: «فتوای ۲۵ روزه، نشان می‌دهد که روی سر فکر نیست.» این نقد، بر ضرورت تأمل عمیق در اجتهاد تأکید دارد.

اندیشه مرحوم مرتضی حائری

استاد، به مرحوم مرتضی حائری به‌عنوان نمونه‌ای از تفکر مستقل اشاره دارند که به دلیل اندیشه غیرمتعارف، از عرف حوزه‌ها متمایز بود. این اندیشه، مانند ستاره‌ای در آسمان حکمت، درخششی نو داشت. استاد می‌فرمایند: «ایشان فکر می‌کردند؛ حرف‌هایشان غیرمتعارف بود، چون متعارف نبود.»

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، با نقد حوزه‌های علمیه به دلیل تقلید و فقدان اندیشه مستقل، بر ضرورت احیای حکمت اسلامی تأکید دارد. پیشنهاد فراغت ذهنی و اندیشه صفر کیلومتر، راهی برای رهایی از ارتجاع و بازگشت به تفکر خلاق است. خاطره میرزا هاشم آملی و مرحوم حائری، نمونه‌هایی از ارزش استقلال فکری در حوزه‌ها هستند.

بخش هفتم: آفت‌های علوم اسلامی و نقش ائمه در هدایت

آفت بزرگی کتاب و سنت

استاد، بزرگی کتاب و سنت و ائمه را آفتی برای تفکر مستقل می‌دانند. این بزرگی، مانند نوری که چشم را خیره می‌کند، علما را نقل‌گرا و انفعالی کرده است. استاد می‌فرمایند: «کتاب و سنت، چون خیلی بزرگ‌اند، ما را خراب کردند؛ باعث شدند فکر نکنیم.» این نقد، به ضرورت بهره‌گیری از کتاب و سنت بدون تقلید کورکورانه تأکید دارد.

نقش ائمه به‌عنوان سفینه نجات

استاد، ائمه را سفینه نجات و مصباح هدایت می‌دانند که راه به سوی حق تعالی می‌گشایند، نه حاجب خدا. این نقش، مانند فانوسی در شب طوفانی، هدایتگر است، اما نباید به بت تبدیل شود. استاد، با اشاره به کلام امام رضا علیه‌السلام، «کلمه لا اله الا الله حصنی» (ترجمه: کلمه لا اله الا الله دژ من است)، می‌فرمایند: «ائمه واسطه‌اند، نه غایت. بدون آن‌ها نمی‌توان به خدا رسید، اما خودشان غایت نیستند.»

نقد نصاری و بت‌سازی از عیسی

استاد، با اشاره به نصاری، بت‌سازی از عیسی علیه‌السلام را نقد می‌کنند که به دلیل بزرگی کارهایش، او را خدا پنداشتند. این خطا، مانند گمراهی در برابر نور خیره‌کننده، از کوچکی فهم بشر سرچشمه می‌گیرد. استاد می‌فرمایند: «نصاری، به دلیل بزرگی عیسی، او را خدا دانستند؛ این کوچکی ما است که بزرگی ائمه را سد راه می‌کند.»

عصمت الهی و معصومین

استاد، عصمت الهی را ذاتی و عصمت معصومین را ظهوری می‌دانند. این تمایز، مانند تفاوت میان خورشید و آینه، ذات الهی را از محدودیت‌های ظهوری مبرا می‌سازد. استاد می‌فرمایند: «عصمت خدا ذاتی است، اما عصمت معصومین ظهوری است؛ این دو با هم فرق دارند.»

جمع‌بندی بخش هفتم

بخش هفتم، با نقد آفت‌های علوم اسلامی، به‌ویژه تقلید از کتاب و سنت، بر ضرورت تفکر مستقل تأکید دارد. ائمه، سفینه نجات و مصباح هدایت‌اند، اما نباید حاجب خدا شوند. تمایز میان عصمت الهی و معصومین، ذات الهی را از محدودیت‌های ظهوری جدا می‌سازد و راه را برای تبیین دقیق‌تر حکمت اسلامی هموار می‌کند.

بخش هشتم: نقد تقلید در فلسفه اسلامی و ضرورت مطالعه گسترده

نقد تقلید از ارسطو و افلاطون

استاد، فلسفه اسلامی را به دلیل تقلید از ارسطو و افلاطون نقد می‌کنند که به رواج نیافتن آن منجر شده است. این تقلید، مانند سایه‌ای که بر نور حکمت می‌افتد، نوآوری را در فلسفه اسلامی خفه کرده است. استاد می‌فرمایند: «فلسفه ما، ارسطو است، افلاطون است، صدرا است، فارابی است؛ حرف خودمان نیست.» این نقد، بر ضرورت نوآوری و رهایی از تقلید تأکید دارد.

نقد عادات ذهنی در حوزه‌ها

استاد، عادت به تقلید را مانند عصایی می‌دانند که پس از بهبودی پا، همچنان مانع راه رفتن مستقل است. این عادت، مانند بیماری مزمنی که ذهن را فلج می‌کند، طلاب را از اندیشه مستقل محروم ساخته است. استاد می‌فرمایند: «ما عادت کرده‌ایم با عصا راه برویم؛ حالا که پایمان خوب شده، باز هم نمی‌توانیم بدون عصا راه برویم.»

ضرورت مطالعه گسترده

استاد، علمای حوزه را به دلیل مطالعه محدود، از علوم دیگر، مانند جغرافیا، تاریخ و رمان، بی‌بهره می‌دانند. این محدودیت، مانند زندانی که دیوارهایش ذهن را محصور کرده، مانع از رشد فکری است. استاد می‌فرمایند: «مجتهدی پیدا کنید که چند کتاب فارسی، رمان یا سیاسی خوانده باشد؟ جغرافیا نمی‌داند، تاریخ نمی‌داند.» این نقد، بر ضرورت مطالعه گسترده برای تفکر عمیق تأکید دارد.

اندیشه به‌مثابه چالش نفس

استاد، اندیشه را به چالش کشیدن نفس خویش می‌دانند. این چالش، مانند نبردی درونی برای رهایی از بندهای تقلید، جوهره حکمت است. استاد می‌فرمایند: «اندیشه، فارغ شدن از دیگران است؛ چالش نفس خویش است.» این تعریف، تفکر را فعالیتی درونی و مستقل معرفی می‌کند.

جمع‌بندی بخش هشتم

بخش هشتم، با نقد تقلید در فلسفه اسلامی و عادات ذهنی در حوزه‌ها، بر ضرورت نوآوری و مطالعه گسترده تأکید دارد. اندیشه، به‌مثابه چالش نفس، راهی برای رهایی از تقلید و احیای حکمت اسلامی است. این نقدها، حوزه‌ها را به سوی تفکر مستقل و مطالعه علوم گوناگون هدایت می‌کنند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با بازنمایی درس‌گفتار شماره ۶۶۱ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تبیینی جامع از وحدت وجود و نقد مفاهیم لوازم ذاتی و صور الهی در فلسفه اسلامی ارائه داد. همه هستی، ظهورات ذاتی حق تعالی‌اند و تمایز میان لازم و غیرلازم، صور مترسمه یا مثل افلاطونی، فاقد پشتوانه عقلی است. آیات قرآن کریم، مانند لَا فَرْقَ فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ و أَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ، این وحدت را تأیید می‌کنند و معیت قیومیه الهی را به‌عنوان مبنای هستی‌شناختی معرفی می‌سازند.
کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، «خلق بغیر رویه»، خلقت الهی را از انفعال و تصور صور مبرا می‌داند و دیدگاه‌های فارابی و صدرا را به چالش می‌کشد. حوزه‌های علمیه، به دلیل تقلید و فقدان اندیشه مستقل، از فلسفه قوی محروم‌اند. پیشنهاد فراغت ذهنی و اندیشه صفر کیلومتر، راهی برای احیای حکمت اسلامی است. ائمه، سفینه نجات و مصباح هدایت‌اند، اما نباید حاجب خدا شوند.
این نوشتار، با ساختاری منسجم و زبانی فاخر، دعوتی است به بازاندیشی در فلسفه اسلامی و بازگشت به تفکر مستقل و استدلال عقلی. امید است که این تبیین، راه را برای حکمت اسلامی نوین هموار سازد.