متن درس
کاوشی در مفهوم قدرت و قوت در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۸۰)
دیباچه
مفهوم قدرت و قوت، چونان چشمه‌ای زلال از ژرفای حکمت اسلامی جوشیده و در مسیر تفکر فلسفی، جریانی پربار پدید آورده است. این مفاهیم، که ریشه در تعینات وجودی و اسما و صفات الهی دارند، در اندیشه اسلامی نه‌تنها به‌عنوان ویژگی‌های ذاتی حق تعالی، بلکه به‌مثابه جلوه‌هایی از فیض ربوبی در عالم خلق نیز مورد تأمل قرار گرفته‌اند. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در جلسه‌ای که در تاریخ ۱۱ اسفند ۱۳۸۴ ایراد شده، به کاوشی عمیق در این مفاهیم پرداخته و با نگاهی تحلیلی، نسبت قدرت و قوت را با اراده، اختیار، حیات، و میول ذاتی انسان بررسی می‌کند.
بخش نخست: تبیین مفهوم قدرت و قوت
تعریف قدرت و قوت
قدرت، در حکمت اسلامی، چونان شعله‌ای است که از بطن قوت زبانه می‌کشد و با اراده و اختیار به فعلیت می‌رسد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، قدرت را «توان فعلی اراده در انجام یا ترک یک فعل» تعریف کرده‌اند. این تعریف، قدرت را به‌عنوان حقیقتی وجودی معرفی می‌کند که قوت، چونان ماده خام آن، در ظرف اراده به ظهور می‌رسد.
درنگ: قدرت، تجلی فعلی قوت است که با اراده و اختیار به فعلیت می‌رسد و ظرف ظهور فیض الهی در موجودات است.
قوت، در این منظومه فکری، به‌سان بذری است که در زمین اراده کاشته شده و با آبیاری اختیار، به نهالی از قدرت تبدیل می‌شود. این تعین، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان قوت بالقوه و قدرت بالفعل است که در ساحت وجودی موجودات جلوه‌گر می‌شود.
ظهور قوت در قالب قدرت
قوت، هنگامی که با اراده و اختیار هم‌نشین شود، چونان گوهری در صدف، تعین یافته و به‌صورت قدرت ظهور می‌کند. این ظهور، نه‌تنها در ساحت خلقی، بلکه در مرتبه حق تعالی نیز قابل تأمل است. قدرت، به‌مثابه جلوه خارجی قوت، ظرف تحقق فیض الهی در موجودات است.
استاد فرزانه تأکید دارند که قوت، چونان جریانی نهفته در بطن وجود است که با اراده، به فعلیت رسیده و در قالب قدرت، در عالم خارج متجلی می‌شود. این فرایند، مانند رودخانه‌ای است که از سرچشمه قوت سرچشمه گرفته و در بستر اراده، به دریای قدرت می‌ریزد.
پیوند قدرت با فیض الهی
قدرت، چونان آیینه‌ای است که فیض الهی را در عالم خلق بازمی‌تاباند. این فیض، که از ذات حق تعالی ساطع می‌شود، در قالب قوت و قدرت در موجودات ظهور می‌یابد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، قدرت را ظرف قوت و فیض الهی دانسته‌اند که از طریق ظهورات وجودی، در مراتب مختلف عالم تحقق می‌یابد.
این دیدگاه، قدرت را نه‌تنها صفتی الهی، بلکه جریانی ربوبی می‌داند که در تمامی موجودات، از جماد تا انسان، جاری است. همان‌گونه که خورشید، نور خود را بر همه چیز می‌تاباند، فیض الهی نیز از طریق قوت و قدرت، عالم را روشن می‌سازد.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این اثر، به تبیین مفهوم قدرت و قوت در فلسفه اسلامی پرداخت. قدرت، به‌عنوان توان فعلی اراده، ظهور قوت است که در ظرف فیض الهی متجلی می‌شود. این مفاهیم، نه‌تنها در ساحت الهی، بلکه در عالم خلقی نیز نقشی بنیادین دارند و چونان پلی میان ذات و مخلوق، نظام وجود را به هم پیوند می‌دهند.
بخش دوم: اراده و تعینات اسمائی
اراده به‌مثابه ظرف تعینات
اراده در ساحت حق تعالی، چونان ظرفی است که تعینات اسما و صفات الهی را در خود جای می‌دهد. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، اراده را مبنای ظهور اسما و صفات دانسته‌اند که خود، جلوه‌های ذات الهی‌اند. این تعینات، مانند رنگ‌های گوناگون در یک منشور، ذات الهی را در قالب صفاتی چون علم، قدرت، و اختیار متجلی می‌سازند.
درنگ: اراده در حق تعالی، ظرف تعینات اسما و صفات است که ظهورات ذات الهی را در مراتب گوناگون نشان می‌دهد.
این دیدگاه، اراده را نه‌تنها صفتی الهی، بلکه بستری وجودی می‌داند که تمام صفات را در خود متحد کرده و به ظهور می‌رساند. همان‌گونه که رودخانه، شاخه‌های متعدد را در خود جمع می‌کند، اراده نیز اسما و صفات را در بر می‌گیرد.
تعینات ذاتی و صفات الهی
تمام صفات الهی، از علم و قدرت تا اراده و اختیار، تعینات ذات حق‌اند که در قالب اسما ظهور می‌یابند. استاد فرزانه تأکید دارند که این صفات، چونان شعاع‌های نور از خورشید ذات، ساطع شده و عالم را روشن می‌سازند.
این تعینات، مانند گل‌های یک باغ، هر یک جلوه‌ای خاص از ذات الهی‌اند که در هماهنگی با یکدیگر، نظام وجود را شکل می‌دهند. صفاتی چون قوّی، قویم، مقوّم، و قائم، معینات قدرت الهی‌اند که در تعین قوت، نقشی بنیادین ایفا می‌کنند.
وحدت تعینات در حق و خلق
استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، بر این باورند که تمام تعینات، از قوّی تا مختار، در حق و خلق، حیاتی‌اند و از حیات جدا نیستند. این حیات، مانند روحی است که در کالبد وجود دمیده شده و تمام صفات را زنده می‌سازد.
حیات، مساوی با تمام کمالات است. هنگامی که گفته می‌شود «حی»، گویی تمام اسما و صفات در آن جمع شده‌اند. این دیدگاه، مانند آن است که بگوییم یک قطره آب، تمامی اقیانوس را در خود نهفته دارد.
درنگ: حیات، اصل‌الکمال است که تمام صفات وجودی را در بر گرفته و بدون آن، هیچ تعینی ممکن نیست.
اصل‌الحیات و فروعات
اصل‌الحیات، بدون فروعات حیات ممکن نیست. ظهور صفات حیات، غیر از وجود آن‌هاست و تعینات متفاوتی را طلب می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که وجود صفات در حیات، مانند بذرهایی است که در خاک وجود کاشته شده‌اند، اما ظهور آن‌ها، نیازمند شرایط و مراتب خاص است.
این تمایز میان وجود و ظهور، مانند تفاوت میان جوهر یک گوهر و درخشش آن در نور است. ظهور، به تعینات خاص وابسته است که در مراتب گوناگون عالم محقق می‌شود.
تفاوت حق و خلق
تفاوت میان حق و خلق، در ذات است. صفات الهی، تعینات ذات‌اند، اما وجودات خلقی، تعینات تعینات ذات، یعنی اسما و صفات الهی‌اند. استاد فرزانه این تفاوت را به‌سان تفاوت میان خورشید و پرتوهای آن توصیف کرده‌اند.
خلق، اسم‌الاسم اسما و صفات الهی‌اند. این اسم‌الاسم، به معنای ظهورات اسمائی است، نه مفهوم فلسفی آن. مانند سایه‌ای است که از نور اصلی بر زمین افتاده و جلوه‌ای ثانویه از حقیقت را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، به بررسی اراده و تعینات اسمائی در فلسفه اسلامی پرداخت. اراده، ظرف ظهور اسما و صفات است که در حق تعالی، جلوه‌های ذات را متجلی می‌سازد. حیات، به‌عنوان اصل‌الکمال، مبنای تمام تعینات است و تفاوت حق و خلق، در مراتب ذاتی و ظهوری آن‌ها نهفته است. این تحلیل، نظامی منسجم از ارتباط میان ذات، صفات، و خلق ارائه می‌دهد.
بخش سوم: انسان و میول ذاتی
مشکل انسان در شناخت قوت
استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مشکل اصلی در فهم قوت و قدرت را خود انسان می‌دانند. انسان، چونان مسافری است که در راه شناخت خویشتن خویش گام برمی‌دارد و تنها با کشف میول ذاتی‌اش می‌تواند به حقیقت قوت دست یابد.
این خودشناسی، مانند یافتن کلیدی است که درهای گنجینه قدرت را می‌گشاید. بدون شناخت خویش، انسان در تاریکی غفلت سرگردان خواهد ماند.
واردات و صادرات وجودی
هر موجودی، از جمله انسان، دارای دو ظرف است: ظرف ورود (جذب و انجذاب) و ظرف خروج (صدور و اقتدار). استاد فرزانه این دو ظرف را به‌سان دو بال پرنده‌ای توصیف کرده‌اند که انسان را به سوی کمال پرواز می‌دهند.
جذب و انجذاب، مانند ریشه‌های درختی است که از خاک هستی تغذیه می‌کند، و صدور و اقتدار، مانند شاخه‌هایی است که میوه قدرت را به بار می‌آورد.
درنگ: وجود انسان، با دو ظرف ورود و خروج، به سوی کمال سیر می‌کند. جذب و انجذاب، ظرف استکمال و اقتدار، ظرف ظهور قدرت است.
مراتب جذب و انجذاب
جذب و انجذاب، در مراتب صوری، معنوی، حقیقی، عقلی، روحی، و ربوبی تحقق می‌یابد. استاد فرزانه این مراتب را به‌سان نردبانی توصیف کرده‌اند که انسان را از خاک به افلاک می‌رساند.
مرتبه ربوبی، پس از روحی، و روحی پس از عقلی است. مراتب نازل‌تر، مانند نفسی و طبیعی، در این سلسله‌مراتب جای دارند. این مراتب، مانند لایه‌های یک گوهر، هر یک جلوه‌ای از حقیقت وجود را نشان می‌دهند.
ظرف استکمال و سلوک
جذب و انجذاب، ظرف استکمال و سلوک است، اما قوت و قدرت در ظرف خروج، یعنی صدور، تمکّن، و اقتدار، ظهور می‌یابد. استاد فرزانه این تمایز را مانند تفاوت میان آموختن و به‌کار بستن دانش توصیف کرده‌اند.
سلوک، مانند پر کردن حوضی از آب است، اما اقتدار، مانند جاری ساختن این آب در جویبارهای عمل است. قدرت، در این ظرف خروج است که به ظهور می‌رسد.
ظهورات قدرت
قدرت، در ظرف خروج، با ظهوراتی چون تصرف، ارتباط، و توانایی در علم و عمل متجلی می‌شود. این ظهورات، مانند شاخه‌های درختی است که هر یک میوه‌ای خاص از قدرت را به بار می‌آورد.
استاد فرزانه تأکید دارند که این ظهورات، در مراتب مختلف، از ذهن تا رویت، و از علم تا عمل، تجلی می‌یابد. مانند نوری است که در آینه‌های گوناگون، به رنگ‌های متفاوت بازتاب می‌یابد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، به کاوش در نقش انسان و میول ذاتی‌اش در وصول به قدرت پرداخت. انسان، با شناخت خویشتن و سیر در مراتب جذب و انجذاب، به ظرف اقتدار می‌رسد. این سیر، مانند سفری است که از خاک وجود آغاز شده و به افلاک کمال می‌رسد.
بخش چهارم: تفضیل انبیا و نقد نظام‌های تربیتی
تفضیل انبیا
استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تفضیل انبیا را بر اساس ظرف مخارج و مصارف آن‌ها، و نه صرفاً تحصیلاتشان، تبیین کرده‌اند. این تفضیل، در میزان انرژی مصرفی و آزادشده سنجیده می‌شود.
قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ [مطلب حذف شد] : «برخی از آنان را بر برخی دیگر برتری دادیم»). این آیه، مانند نوری است که بر حقیقت تفضیل انبیا پرتو می‌افکند.
درنگ: تفضیل انبیا، بر اساس اقتدار و ظهورات وجودی آن‌ها در ظرف خروج است، نه صرفاً دانش ظاهری.
نقد تنزیه انبیا
استاد فرزانه تأکید دارند که تنزیه انبیا، به معنای تخریب آن‌هاست. تفضیل، بر اساس قرآن کریم و سنت، معیار صحیح سنجش است. این نقد، مانند باد تندی است که پرده‌های غفلت را کنار می‌زند تا حقیقت نمایان شود.
تنزیه، مانند زندانی است که انبیا را در قفس تصورات صوری محبوس می‌کند. تفضیل، اما، آن‌ها را در میدان عمل و اقتدار به سنجش می‌گیرد.
نقد نظام‌های حوزوی و خانقاهی
استاد فرزانه، نظام‌های حوزوی و خانقاهی را مورد نقد قرار داده‌اند. حوزه‌ها، سیستمی منظم دارند اما فاقد نفوذند؛ خانقاه‌ها، در پی نفوذند اما فاقد سیستم. این نقد، مانند آینه‌ای است که کاستی‌های هر دو نظام را بازمی‌تاباند.
حوزه‌ها، مانند کتابخانه‌ای عظیم‌اند که دانش را انباشته‌اند، اما تمرین عملی را فروگذاشته‌اند. خانقاه‌ها، مانند جویبارهایی‌اند که در پی جاری شدن‌اند، اما بستری استوار ندارند.
درنگ: حوزه‌ها نیازمند نفوذ و خانقاه‌ها نیازمند سیستم‌اند تا به اقتدار حقیقی دست یابند.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، به بررسی تفضیل انبیا و نقد نظام‌های تربیتی پرداخت. تفضیل انبیا، معیاری وجودی است که بر اساس اقتدار و ظهورات آن‌ها سنجیده می‌شود. نظام‌های حوزوی و خانقاهی، هرچند ارزشمند، نیازمند اصلاح ساختاری‌اند تا بتوانند انسان را به سوی اقتدار حقیقی هدایت کنند.
بخش پنجم: سلوک و اقتدار وجودی
شناخت میول و ربّ
استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تأکید دارند که شناخت میول ذاتی و ربّ، شرط وصول به اقتدار وجودی است. میول، مانند رگ‌هایی است که خون حیات را در وجود انسان جاری می‌سازد.
بدون شناخت ربّ، انسان مانند کشتی‌ای است که بدون سکان در دریای وجود سرگردان است. این شناخت، مانند یافتن ستاره قطبی است که راه را در شب تاریک نشان می‌دهد.
ریاضت و اعتکاف
اعتکاف و ریاضت، برای گشایش میول و وصول به ربّ طراحی شده‌اند، اما امروزه به‌صورت صوری برگزار می‌شوند. استاد فرزانه این انحراف را مانند جویباری می‌دانند که از مسیر اصلی خود منحرف شده است.
اعتکاف حقیقی، مانند غواصی در اعماق وجود است که انسان را به گنجینه‌های نهفته میول می‌رساند. اما اعتکاف صوری، مانند مهمانی‌ای است که تنها ظاهر شرعی دارد.
درنگ: اعتکاف و ریاضت، برای کشف میول و ربّ است، نه صرفاً پرهیز از گناه یا عمل صوری.
خلوت و قوت فکر
خلوت، نشانه قوت فکر است. انسان‌های قوی، توانایی خلوت دارند، برخلاف ضعفا که از تنهایی می‌گریزند. استاد فرزانه این را مانند توانایی ایستادن در برابر طوفان توصیف کرده‌اند.
خلوت، مانند آینه‌ای است که انسان را با خویشتن خویش روبه‌رو می‌سازد و قوت فکر را نمایان می‌کند.
نقد بیداری نادرست
بیداری ناگهانی و بدون تأمل، به جسم و روح آسیب می‌رساند. استاد فرزانه، با استناد به سیره پیامبر اکرم (ص)، تأکید دارند که بیداری باید با تأمل و آرامش همراه باشد.
این تأمل، مانند آبی است که خاک خشک وجود را تر می‌کند و آن را برای پذیرش حقیقت آماده می‌سازد.
کسب انرژی وجودی
انسان باید با ریاضت، خلوت، و ارتباط با عالم وجود، انرژی وجودی کسب کند، نه صرفاً معلومات. استاد فرزانه این فرایند را مانند کاشت بذری در خاک حاصلخیز توصیف کرده‌اند.
کسب انرژی وجودی، مانند شارژ شدن باطری روح است که انسان را برای سیر در مراتب کمال آماده می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، به بررسی سلوک و اقتدار وجودی پرداخت. شناخت میول و ربّ، ریاضت و خلوت، و کسب انرژی وجودی، راه‌های وصول به قدرت‌اند. این فرایند، مانند سفری است که از خودشناسی آغاز شده و به اقتدار وجودی ختم می‌شود.
سخن پایانی
این اثر، با کاوش در مفاهیم قدرت و قوت در فلسفه اسلامی، کوشید تا نوری بر ژرفای این مفاهیم بیفکند. قدرت، به‌عنوان ظهور قوت در ظرف خروج، با اراده، اختیار، و حیات پیوندی عمیق دارد. شناخت میول ذاتی، سلوک در مراتب وجودی، و اصلاح نظام‌های تربیتی، راه‌های وصول به اقتدار وجودی‌اند. این تحلیل، دعوتی است به تأمل در حقیقت ربوبی و بازسازی نظام‌های فلسفی و عرفانی برای هماهنگی با این حقیقت.
استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیینی عمیق و بصیرتی ژرف، راه را برای طالبان حکمت روشن ساخته‌اند. امید است این اثر، گامی در مسیر فهم حقیقت و وصول به کمال باشد.
با نظارت صادق خادمی