متن درس
درآمدی بر فلسفه علم قدرتی در چارچوب علوم اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۸۴)
مقدمه: جستاری در چیستی علم و رسالت حوزه‌های علمیه
در سپهر معرفت بشری، علم به مثابه نوری است که مسیر زیست انسانی را روشن می‌سازد و او را به سوی کمال و تعالی رهنمون می‌شود. اما این نور، هنگامی به حقیقت خود دست می‌یابد که در راستای اهداف الهی و با اقتدار وجودی به فعلیت برسد. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۶۸۴، با تأمل در چیستی علم، مسار آن و هدف غایی‌اش، به تبیین ضرورت بازشناسی ماهیت علم قدرتی در چارچوب علوم اسلامی پرداخته‌اند.
بخش نخست: تبیین ماهیت علم و ضرورت ساختارشناسی آن
چیستی علم: فراتر از تعاریف کلی
سخن از چیستی علم، پرسشی است بنیادین که فراتر از تعاریف کلی و انتزاعی چون «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء» می‌رود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم، حقیقتی است وجودی که باید با دقتی فلسفی شناسایی و تعریف شود. این تعریف، نه تنها باید ماهیت علم را روشن سازد، بلکه باید تمایز میان علم قدرتی و غیرقدرتی را نیز آشکار کند. علم قدرتی، به مثابه جریانی زلال و پویا، توانایی تأثیرگذاری در هستی و جامعه را داراست، در حالی که معلومات غیرقدرتی، چونان انباشتی از داده‌های بی‌روح، فاقد این اقتدار وجودی است.
درنگ: علم، حقیقتی وجودی است که نیازمند تعریف دقیق و ساختارمند است تا از غیرعلم و خیالات متمایز گردد. این تبیین، سنگ‌بنای تولید علم قدرتی در حوزه‌های علمیه است.
ضرورت ساختارشناسی علوم
برای آنکه حوزه‌های علمیه به خاستگاه تولید علم قدرتی بدل شوند، لازم است ساختاری نظام‌مند برای شناسایی علوم و مباحث علمی ایجاد گردد. استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که بخشی از حوزه، به سان نهادی پویا و تخصصی، وظیفه تبیین مرزهای علم و غیرعلم را بر عهده گیرد. این ساختار، باید مشخص سازد چه امری علم است، چه امری علم قدرتی است و چه امری صرفاً خیال و توهم. بدون این ساختار، حوزه‌ها به انباشت معلومات پراکنده گرفتار می‌شوند که فاقد اقتدار و تأثیرگذاری است.
نقد وضعیت کنونی حوزه‌ها
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه را به چالش می‌کشند. فقدان برنامه‌ریزی دقیق و تعریف روشن از علم، حوزه‌ها را به سوی تولید معلومات صوری و غیرقدرتی سوق داده است. این پراکندگی، چونان کشتی‌ای بی‌سکان در دریای طوفانی، حوزه‌ها را از رسالت اصلی خود دور ساخته و به فرسایش علمی انجامیده است.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این نوشتار، بر ضرورت تبیین چیستی علم و ساختارشناسی آن تأکید دارد. علم، به مثابه گوهری گران‌بها، نیازمند شناسایی دقیق و نظام‌مند است تا از غیرعلم متمایز گردد. حوزه‌های علمیه، به عنوان وارثان انبیا، باید با ایجاد ساختاری تخصصی، مرزهای علم قدرتی را ترسیم کنند و از پراکندگی و اقدامات سلیقه‌ای بپرهیزند.
بخش دوم: علم قدرتی و تمایز علوم حوزوی و دانشگاهی
علم قدرتی: حقیقت وجودی و تأثیرگذار
علم قدرتی، به تعبیر استاد فرزانه قدس‌سره، علمی است که با اقتدار وجودی و تأثیرگذاری اجتماعی همراه است. این علم، نه تنها معرفتی نظری است، بلکه چونان شعله‌ای فروزان، توانایی تغییر و تحول در جامعه را داراست. برای دستیابی به این علم، حوزه‌ها باید از اقدامات صوری و بی‌هدف دوری جویند و به سوی تولید دانشی هدفمند و الهی گام بردارند.
درنگ: علم قدرتی، علمی است که با قوت وجودی و تأثیر اجتماعی، در راستای اهداف الهی عمل می‌کند و از معلومات صوری و غیرتأثیرگذار متمایز است.
تمایز علوم حوزوی و دانشگاهی
یکی از محورهای اصلی درس‌گفتار، ضرورت تفکیک مرزهای علوم حوزوی و دانشگاهی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون تعیین این مرزها، تداخل وظایف و کاستی پدید می‌آید. حوزه‌ها باید هویت علمی خود را بازشناسند و مشخص کنند کدام علوم به آن‌ها مربوط است و کدام به دانشگاه‌ها. این تفکیک، چونان خط‌کشی دقیق در نقشه‌ای پیچیده، از سردرگمی و کم‌کاری جلوگیری می‌کند.
نقد تداخل وظایف
تداخل وظایف میان حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، به سان دو رودخانه‌ای که درهم آمیزند و گل‌آلود شوند، به کاستی علمی انجامیده است. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثالی از عالمی که همزمان به دندان‌پزشکی می‌پرداخت، بر نادرستی ورود حوزه‌ها به حوزه‌های غیرتخصصی تأکید دارند. این تداخل، حوزه‌ها را از رسالت اصلی خود، یعنی تولید علم قدرتی، بازمی‌دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
علم قدرتی، به مثابه ستاره‌ای درخشان در آسمان معرفت، نیازمند تعریف دقیق و تفکیک از علوم غیرقدرتی است. حوزه‌های علمیه باید با شناسایی مسئولیت‌های خود و پرهیز از تداخل با دانشگاه‌ها، به تولید دانشی هدفمند و تأثیرگذار بپردازند.
بخش سوم: شواهد قرآنی و الگوهای علم قدرتی
مثال قرآنی خواب ملک
استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به سوره یوسف، به نمونه‌ای برجسته از علم قدرتی اشاره می‌کنند. در این سوره، خواب ملک، که در آیه ۴۳ چنین آمده است:
وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَىٰ سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ ۖ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ [مطلب حذف شد] : و پادشاه گفت: من در خواب دیدم که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده دیگر؛ ای بزرگان، اگر خواب را تعبیر می‌کنید، خواب مرا تعبیر کنید)
این آیه، نمونه‌ای از مسئله‌ای علمی است که نیازمند تعبیری دقیق و قدرتی است. معبرین نادان، به دلیل فقدان علم، این خواب را اضغاث احلام (خواب‌های پریشان) خواندند، چنان‌که در آیه ۴۴ آمده است:
قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ ۖ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ [مطلب حذف شد] : گفتند: این خواب‌ها پریشان است و ما به تعبیر خواب‌های پریشان دانا نیستیم)
اما حضرت یوسف علیه‌السلام، با علم قدرتی خود، این خواب را به درستی تعبیر کرد و راهکارهایی عملی ارائه داد، چنان‌که در آیات ۴۷-۴۹ می‌خوانیم:
قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا ۖ فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ * ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ * ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ عَامٌ فِيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَفِيهِ يَعْصِرُونَ [مطلب حذف شد] : گفت: هفت سال پی‌درپی می‌کارید و آنچه را درو کردید، جز اندکی که می‌خورید، در خوشه‌هایش بگذارید * سپس پس از آن، هفت سال سخت می‌آید که آنچه را برای آن‌ها آماده کرده‌اید، جز اندکی که نگه می‌دارید، می‌خورند * سپس پس از آن، سالی می‌آید که در آن مردم باران داده شوند و در آن آب‌میوه گیرند)
درنگ: تعبیر خواب ملک توسط حضرت یوسف علیه‌السلام، نمونه‌ای برجسته از علم قدرتی است که با ریتم‌شناسی و هماهنگی با آیات قرآنی، راهکارهایی عملی و تأثیرگذار ارائه می‌دهد.
مثال قرآنی ذوالقرنین
استاد فرزانه قدس‌سره همچنین به نمونه‌ای دیگر از علم قدرتی در سوره کهف اشاره می‌کنند، جایی که ذوالقرنین با ساخت سدی از آهن و مس، توانایی فنی و علمی خود را نشان داد:
آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا سَاوَىٰ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا ۖ حَتَّىٰ إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا [مطلب حذف شد] : قطعات آهن برایم بیاورید تا آن‌گاه که میان دو کوه برابر شد، گفت: بدمید تا آن‌گاه که آن را آتش کرد، گفت: مس گداخته برایم بیاورید تا بر آن بریزم)
این آیه، نمونه‌ای از علم فنی است که در خدمت اهداف الهی قرار گرفته و نشان‌دهنده اقتدار علمی ذوالقرنین است.
جمع‌بندی بخش سوم
شواهد قرآنی، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه تولید علم قدرتی را روشن می‌سازند. تعبیر خواب ملک توسط حضرت یوسف علیه‌السلام و ساخت سد توسط ذوالقرنین، نمونه‌هایی از علم قدرتی هستند که با تأثیرگذاری عملی و الهی، الگویی برای حوزه‌های علمیه ارائه می‌دهند.
بخش چهارم: نقد نظام آموزشی حوزه‌ها و پیشنهادهای اصلاحی
نقد آموزش سنتی
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه به نظام آموزشی سنتی حوزه‌ها می‌نگرند. کتاب‌هایی چون «جامع المقدمات» و «نصاب الصبيان»، که زمانی ستون‌های آموزش حوزوی بودند، اکنون به دلیل فقدان برنامه‌ریزی و عدم انطباق با نیازهای روز، ناکارآمد شده‌اند. این نظام، که صرف، نحو، منطق و اخلاق را در بر می‌گرفت، به دلیل فقدان انگیزه در طلاب و نبود هدف‌گذاری دقیق، به تکرار مکررات و کاهش کیفیت آموزش انجامیده است.
نقد فقدان انگیزه
فقدان انگیزه در طلاب، چونان بادی سرد که شعله‌های معرفت را خاموش کند، به کاهش کیفیت آموزش در حوزه‌ها منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون تعریف دقیق علم و برنامه‌ریزی هدفمند، طلاب از انگیزه لازم برای تحصیل محروم می‌مانند.
پیشنهاد تعطیلی موقت
در پیشنهادی تأمل‌برانگیز، استاد فرزانه قدس‌سره مطرح می‌کنند که حوزه‌ها برای بازسازی نظام آموزشی و تبیین ماهیت علم، حتی می‌توانند به مدت ده سال تعطیل شوند. این پیشنهاد، چونان تلنگری است برای بیداری حوزه‌ها از خواب غفلت و حرکت به سوی تولید علم قدرتی.
درنگ: تعطیلی موقت حوزه‌ها، پیشنهادی اغراق‌آمیز برای تأکید بر ضرورت بازسازی نظام آموزشی و تبیین ماهیت علم قدرتی است.
جمع‌بندی بخش چهارم
نظام آموزشی حوزه‌ها، نیازمند بازسازی بنیادین است تا از فرسایش علمی رهایی یابد. این بازسازی، با تبیین دقیق ماهیت علم، ایجاد انگیزه در طلاب و برنامه‌ریزی هدفمند، حوزه‌ها را به خاستگاه علم قدرتی بدل خواهد ساخت.
بخش پنجم: وراثت انبیا و مسئولیت‌های حوزه‌ها
حوزه‌ها به مثابه وارثان انبیا
حوزه‌های علمیه، به عنوان وارثان انبیا، موظفند مسئولیت‌های علمی ایشان را شناسایی و دنبال کنند. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیاتی چون سوره کهف و یوسف، تأکید دارند که علوم فنی و قدرتی، که در تاریخ انبیا نمونه‌های فراوانی دارند، باید توسط حوزه‌ها یا دانشگاه‌ها متولی مشخصی داشته باشند.
نقد تداخل نهادها
تداخل وظایف میان نهادها، چونان دیواری است که راه پیشرفت علمی را سد می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثالی از تداخل میان سپاه و ارتش، بر ضرورت هماهنگی و تفکیک وظایف میان حوزه‌ها و دانشگاه‌ها تأکید دارند.
جمع‌بندی بخش پنجم
حوزه‌های علمیه، به عنوان وارثان انبیا، باید با شناسایی مسئولیت‌های علمی خود و پرهیز از تداخل با دیگر نهادها، به تولید علم قدرتی بپردازند. این رسالت، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی با دیگر مراکز علمی است.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین فلسفه علم قدرتی در چارچوب علوم اسلامی پرداخت. علم، به مثابه گوهری گران‌بها، نیازمند تعریف دقیق، ساختارشناسی و برنامه‌ریزی هدفمند است تا به اقتدار وجودی خود دست یابد. شواهد قرآنی، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه تولید علم قدرتی را نشان می‌دهند، و حوزه‌های علمیه، به عنوان وارثان انبیا، موظفند این راه را با جدیت و تخصص بپیمایند. بازسازی نظام آموزشی، تفکیک وظایف علمی و ایجاد انگیزه در طلاب، گام‌هایی است که حوزه‌ها را به سوی تولید علم قدرتی رهنمون خواهد ساخت.
با نظارت صادق خادمی