متن درس

اقتدار علمی و عملی در تبلیغ دین و رشد جامعه: تأملی فلسفی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۱)

مقدمه: اقتدار، کلید تبلیغ دین و اعتلای جامعه

در سپهر معرفت دینی، تبلیغ و هدایت، چونان دو بال پرواز، بر پایه علم و قدرت استوارند. درس‌گفتار شماره ۶۹۱ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی ژرف و نقادانه، به تبیین نقش بنیادین اقتدار علمی و عملی در تبلیغ دین و رشد جامعه می‌پردازد. این گفتار، با نگرشی فلسفی، کاستی‌های حوزه‌های علمیه را در کسب اقتدار معرفتی و عملی به چالش می‌کشد و با تمایز میان قدرت و زور، بر ضرورت پرورش اقتداری مشروع و الهی تأکید می‌ورزد. افزون بر این، درس‌گفتار با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و نمونه‌های تاریخی، چون مواجهه موسی علیه‌السلام با فرعون، نشان می‌دهد که اقتدار دینی، نه تنها در تربیت پیروان، بلکه در برانگیختن دشمنان به سوی تعالی نیز مؤثر است.

بخش نخست: اقتدار علمی و عملی، رکن تبلیغ دین

علم و قدرت: زیربنای هدایت دینی

تبلیغ دین، اعم از اسلام یا سایر ادیان الهی، بدون اقتدار علمی و عملی، چونان کاخی بی‌بنیاد است که در برابر طوفان‌های شبهه و تردید فرو می‌ریزد. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که هر نظام دینی، مرام یا حوزه‌ای، به میزان علم و قدرتش رشد می‌یابد و به همان نسبت که در این دو ساحت ناتوان است، از کارآمدی بازمی‌ماند. این اصل، ریشه در رابطه وجودشناختی میان اقتدار و تأثیرگذاری دارد. علم، چونان نوری است که راه حقیقت را روشن می‌سازد، و قدرت، چونان نیرویی است که این حقیقت را در عالم عینیت به منصه ظهور می‌رساند.

نقد حقانیت بدون اقتدار

حقانیت، هرچند گوهری گران‌بهاست، بدون پشتوانه علم و قدرت، ناکارآمد است. استاد فرزانه با نقدی صریح، خاطرنشان می‌سازد که حق، بدون اقتدار، قادر به استیفای خود نیست. ضعف، ناتوانی و فقر معرفتی، چونان زنجیرهایی بر پای حقیقت، مانع از تحقق رسالت دینی می‌شوند. این نقد، حوزه‌های علمیه را به بازنگری در نظام‌های آموزشی و تربیتی خود دعوت می‌کند تا با کسب اقتدار، حقانیت دین را در جهان امروز به نمایش گذارند.

تمایز قدرت و زور

قدرت، در نگاه استاد فرزانه، نه زورگویی است و نه سلطه‌جویی، بلکه اقتداری مشروع و الهی است که در خدمت استیفای حق قرار می‌گیرد. این تمایز، به ماهیت اخلاقی و معرفتی قدرت دینی اشاره دارد. زور، نیرویی است که با ستم و تجاوز همراه است، حال آنکه قدرت، چونان جریانی زلال، در مسیر هدایت و تعالی جریان می‌یابد.

نمونه موسی و فرعون: اقتدار در برابر زور

مواجهه موسی علیه‌السلام با فرعون، مثالی بدیع از غلبه اقتدار دینی بر زور مادی است. استاد فرزانه، با اشاره به آیات قرآن کریم، نشان می‌دهد که فرعون، با همه قدرت ظاهری‌اش، در برابر اقتدار علمی و عملی موسی علیه‌السلام، که با ید بیضا، کرامت و اعجاز همراه بود، به تسلیم واداشته شد. آیه شریفه در سوره یونس، این حقیقت را بازمی‌نمایاند: وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا [مطلب حذف شد] می‌کند: «و بنی‌اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال کردند تا چون غرقش فرا گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که بنی‌اسرائیل به او ایمان آورده‌اند نیست و من از تسلیم‌شدگانم.» این آیه، گواهی است بر اینکه اقتدار دینی، حتی دشمنان را به تسلیم در برابر حقیقت وامی‌دارد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تأکید بر نقش بنیادین علم و قدرت در تبلیغ دین، ضرورت اقتدار را به عنوان رکن هدایت و ارشاد دینی تبیین می‌کند. نقد حقانیت بدون پشتوانه اقتدار، تمایز قدرت و زور، و نمونه موسی علیه‌السلام، همگی بر این حقیقت صحه می‌گذارند که حوزه‌های علمیه باید با پرورش اقتدار علمی و عملی، رسالت دینی خود را در جهان معاصر به انجام رسانند.

بخش دوم: اقتدار انبیا و ضرورت الگوبرداری

اعجاز و اقتدار انبیا

انبیای الهی، با تکیه بر اعجاز، علم و قدرت، امت‌هایی را تربیت کردند و هرگز طعم شکست را نچشیدند. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که این اقتدار، نه تنها در ساحت غیب و کرامت، بلکه در ادراکات، اراده و تجربیات انسانی نیز متجلی بود. موسی علیه‌السلام، با ید بیضا و اعجاز، نمونه‌ای برجسته از این اقتدار است که فرعون را در برابر حقیقت به زانو درآورد.

اقتدار غیرانحصاری

اقتدار علمی و عملی، مختص انبیا و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیست. استاد فرزانه خاطرنشان می‌سازد که در عصر غیبت، علما و مسلمین نیز موظفند این اقتدار را کسب کنند. حوزه‌های علمیه، به عنوان پرچمداران معرفت دینی، باید با اهتمام به علم و قدرت، مرجعیت علمی و معنوی خود را در جهان بازیابند.

نقد ضعف حوزه‌ها و جوامع اسلامی

استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، ضعف حوزه‌ها و جوامع اسلامی را ریشه‌یابی می‌کند. مشکلات کنونی مسلمین، از فقدان علم و قدرت سرچشمه می‌گیرد. بدون اهتمام به این دو رکن، حوزه‌ها و مسلمین در برابر چالش‌های جهانی شکست می‌خورند. این نقد، دعوتی است به رهایی از ضعف، فقر و سستی، که چونان ویروس‌هایی، پیکره جوامع اسلامی را ناتوان ساخته‌اند.

ضرورت تولید علوم قرآنی

علم صرف و نحو، هرچند لازم، برای استیفای حق در جهان امروز کافی نیست. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که حوزه‌ها باید با استخراج پروژه‌های عظیم علمی از قرآن کریم، به تولید علوم کارآمد و متناسب با نیازهای روز بپردازند. این علوم، چونان چشمه‌هایی زلال، می‌توانند تشنگی معرفتی جهان معاصر را سیراب کنند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تبیین اقتدار انبیا و ضرورت الگوبرداری از آن، بر نقش حوزه‌ها در کسب علم و قدرت تأکید دارد. نقد ضعف‌های کنونی و دعوت به تولید علوم قرآنی، راه را برای احیای مرجعیت علمی و دینی حوزه‌ها هموار می‌سازد. این اقتدار، نه تنها برای تبلیغ دین، بلکه برای رشد جامعه اسلامی ضروری است.

بخش سوم: آزادی و نقد، کلید رشد جامعه

آزادی، نشانه اقتدار

استاد فرزانه، با الهام از قرآن کریم، آزادی را نشانه‌ای از اقتدار جامعه می‌داند. جامعه‌ای که از قوت علمی و عملی برخوردار است، دشمنان خود را آزاد می‌گذارد تا سخن گویند و نقد کنند. این آزادی، نه تنها به رشد دشمنان، بلکه به تعالی جامعه اسلامی نیز منجر می‌شود. آیه شریفه در سوره غافر، این حقیقت را بازمی‌نمایاند: وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ * أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي [مطلب حذف شد] ای هامان، برایم کوشکی بساز، شاید به وسایل [رسیدن به آسمان‌ها] دست یابم * وسایل آسمان‌ها، تا به خدای موسی بنگرم، و من او را دروغگو می‌پندارم.» این آیه، نشان‌دهنده تأثیر اقتدار موسی علیه‌السلام در برانگیختن فرعون به جست‌وجوی حقیقت است.

تأثیر دشمن قوی

دشمن قوی، چونان آیینه‌ای است که کاستی‌های جامعه را بازمی‌نمایاند و آن را به سوی رشد سوق می‌دهد. استاد فرزانه تأکید می‌ورزد که قوت دشمن، به نفع اسلام است، زیرا جامعه را به پویایی وامی‌دارد. این دیدگاه، به تعامل پویا میان جامعه اسلامی و دشمنانش اشاره دارد، که در آن هر دو طرف از نقد و گفت‌وگو بهره می‌برند.

نقد استبداد و خفقان

استبداد، چه در قالب دینی و چه در شکل غربی آن، مانع رشد جامعه است. استاد فرزانه، با اشاره به آیه شریفه وَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ [مطلب حذف شد] را سبک شمرد، پس از او اطاعت کردند»، نشان می‌دهد که فرعون با استبداد، مردم را از خداپرستی دور ساخت. همچنین، نقد جوامع غربی، که با ضعف به استبداد روی آورده‌اند، درس‌آموزی برای جوامع اسلامی است تا با حفظ اقتدار، آزادی را تضمین کنند.

پیشنهاد آزادی شش‌ماهه

استاد فرزانه، با پیشنهادی بدیع، دعوت می‌کند که به مدت شش ماه، فضای آزادی کامل در جامعه برقرار شود تا مردم، بدون ترس از اتهام شرک یا ارتداد، نقدها و اشکالات خود را بیان کنند. این آزادی، چونان جریانی زلال، اشکالات ذهنی مردم را آشکار می‌سازد و به علما انگیزه می‌دهد تا با پاسخ‌گویی، علم دینی را تولید کنند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر نقش آزادی و نقد در رشد جامعه، ضرورت ایجاد فضای باز برای گفت‌وگو را تبیین می‌کند. دشمن قوی، با تحریک جامعه به سوی تعالی، به رشد متقابل کمک می‌کند. نقد استبداد و پیشنهاد آزادی شش‌ماهه، راهکارهایی برای احیای اقتدار و پویایی جامعه اسلامی ارائه می‌دهند.

بخش چهارم: تربیت اقتداری، الگوی انبیا و ائمه

موسی و فرعون: تربیت دشمن با اقتدار

موسی علیه‌السلام، با اقتدار علمی و عملی، فرعون را به سوی جست‌وجوی حقیقت سوق داد. آیه شریفه فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ [مطلب حذف شد] من پروردگار برتر شمایم»، نشان‌دهنده تأثیر تربیتی موسی بر فرعون است. فرعون، هرچند بی‌اعتقاد، تحت تأثیر اقتدار موسی به ادعای ربوبیت رسید، که نشانه‌ای از عظمت تربیتی اوست.

امام صادق علیه‌السلام و تربیت شاگردان

امام صادق علیه‌السلام، با اقتدار علمی و معنوی، شاگردانی چون مفضل بن عمر و ابن ابی‌العوجا را تربیت کرد. مفضل، با اقتدار، شبهات ابن ابی‌العوجا را رد کرد، حال آنکه انکار ابن ابی‌العوجا، عظمت امام را آشکار ساخت. این الگو، ضرورت تربیت اقتداری در حوزه‌ها را نشان می‌دهد.

نقد شاگردان ضعیف

استاد فرزانه، با نقد شاگردان امام صادق علیه‌السلام، که نتوانستند شبهات ابن ابی‌العوجا را پاسخ دهند، بر ضرورت تقویت علمی حوزه‌ها تأکید می‌ورزد. شاگردان ضعیف، از پاسخ‌گویی به شبهات بازمی‌مانند و این ضعف، مانع رشد علمی جامعه می‌شود.

مثال عروه: خلاقیت در تولید علم

کتاب عروه، با جمع‌آوری سؤالات مردم توسط صاحب عروه، نمونه‌ای از خلاقیت در تولید علم دینی است. این روش، که با تشویق طلاب به جمع‌آوری سؤالات همراه بود، نشان‌دهنده اهمیت مشارکت عمومی در تولید معرفت دینی است.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تبیین الگوی تربیت اقتداری انبیا و ائمه، بر ضرورت پرورش شاگردان قوی و پاسخ‌گو در حوزه‌ها تأکید دارد. مثال عروه، به اهمیت مشارکت عمومی در تولید علم اشاره می‌کند، که راهگشای احیای مرجعیت علمی حوزه‌هاست.

نتیجه‌گیری: نقشه راه اقتدار و آزادی

درس‌گفتار شماره ۶۹۱ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چونان منشوری تابناک، راه اقتدار علمی و عملی را برای تبلیغ دین و رشد جامعه روشن می‌ کند. نقد ضعف‌های حوزه‌ها، تمایز قدرت و زور، و تأکید بر آزادی و نقد، این گفتار را به نقشه‌راهی برای احیای مرجعیت دینی بدل ساخته است. آیات قرآن کریم، چون وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ… (یونس: ۹۰) و وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ… (غافر: ۳۶-۳۷)، نشان‌دهنده تأثیر اقتدار دینی در تربیت دشمنان و رشد جامعه‌اند. پیشنهاد آزادی شش‌ماهه و جمع‌آوری نقدها، به ضرورت گفت‌وگوی باز برای تولید علم و رفع اشکالات اشاره دارد. حوزه‌ها، با الگوبرداری از انبیا و ائمه علیهم‌السلام، باید اقتدار علمی و عملی را در خود پرورش دهند تا با ایجاد فضای آزاد، جامعه را به سوی تعالی هدایت کنند. این نوشتار، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار، می‌کوشد این پیام را در قالبی علمی و فاخر به مخاطبان عرضه کند.