متن درس
کارایی عملی و اقتدار انسانی در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۲)
مقدمه: درآمدی بر کارایی عملی و اقتدار
کارایی عملی، چونان جریانی حیات‌بخش در رودخانه وجود انسانی، نقشی محوری در ارتقای اقتدار و موفقیت آدمی ایفا می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوشی عمیق در مفهوم کارایی عملی و پیوند آن با اقتدار انسانی در چارچوب فلسفه اسلامی می‌پردازد. پرسش بنیادین این است که چگونه می‌توان با تمرکز بر بهترین عمل‌ها و نیت‌های خالص، انسانی قدرتمند و عالم پرورش داد؟ این بررسی، با تأکید بر ضرورت آگاهی، علم و قدرت، و با بهره‌گیری از سخنان اولیای الهی و اندیشمندانی چون شهید اول، به تحلیل کیفیت عمل و نقش نیت در تحقق اقتدار وجودی می‌رسد. این نوشتار، چونان مشعلی فروزان، راه را برای بازسازی نظام عملی انسان در راستای دستیابی به اقتدار الهی هموار می‌سازد.
بخش نخست: مبانی کارایی عملی و اقتدار
ضرورت کارایی عملی
کارایی عملی، چونان کلیدی است که درهای موفقیت و اقتدار انسانی را می‌گشاید. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون آگاهی از مسیر صحیح عمل و بدون اقتدار، انسان چونان مسافری است که بی‌آدرس در راهی ناشناخته گام برمی‌دارد و محکوم به ناکامی است. این اصل، کارایی عملی را شرطی اجتناب‌ناپذیر برای تحقق اهداف وجودی انسان معرفی می‌کند.
درنگ: کارایی عملی، چونان رودی خروشان، انسان را به سوی اقتدار و موفقیت هدایت می‌کند، مشروط بر آنکه با آگاهی و قدرت همراه باشد.
علم و قدرت: ارکان موفقیت
موفقیت انسانی، چونان بنایی است که بر دو ستون علم و قدرت استوار است. بدون علم، عمل به بیراهه می‌رود، و بدون قدرت، توانایی تحقق آن فراهم نمی‌آید. استاد فرزانه، با تأکید بر این دو رکن، اقتدار را نتیجه پیوند آگاهی و توانمندی می‌دانند.
اهتمام به مفاهیم اقتدار
اقتدار، چونان گوهری است که باید در وجود انسان نهادینه شود. استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که انسان باید با اهتمام به واژگان و مفاهیم اقتدار، آن‌ها را در خویشتن تعبیه و کارساز کند. این نهادینه‌سازی، چونان کاشتن بذری است که میوه اقتدار و موفقیت را به بار می‌آورد.
بخش دوم: نقد بی‌عملی و کار خوب
نقد بی‌عملی
بی‌عملی، چونان سمی مهلک، وجود انسان را فسیل می‌کند و او را از اقتدار و رشد معنوی بازمی‌دارد. استاد فرزانه، با نقد بی‌حوصلگی و بی‌عملی، آن را مغایر با شأن انسانی و مانع تحقق اهداف وجودی می‌دانند.
نقد کار خوب
صرف انجام کار یا حتی کار خوب، چونان گام‌هایی است که به مقصد نمی‌رسد. استاد فرزانه تأکید دارند که کار خوب، هرچند ناپسند نیست، اما به‌تنهایی نمی‌تواند اقتدار ایجاد کند. انسان باید از کار خوب فراتر رود و به سوی بهترین عمل‌ها گام بردارد.
بهترین عمل: تکلیف انسانی
تکلیف انسان، چونان فرمانی الهی، انجام بهترین عمل‌هاست. بهترین عمل، چونان قله‌ای رفیع، معیار اقتدار و موفقیت است. استاد فرزانه، با الهام از سیره اولیای الهی، انسان‌های موفق را کسانی می‌دانند که جز به بهترین‌ها تن نمی‌دهند.
درنگ: بهترین عمل‌ها، چونان ستارگانی در آسمان وجود، انسان را به سوی اقتدار و کمال رهنمون می‌سازند.
بخش سوم: نیت و کیفیت عمل
روح عمل: نیت خالص
نیت خالص، چونان روحی است که به کالبد عمل جان می‌بخشد. استاد فرزانه تأکید دارند که ارتقای عمل به کیفیت نیت، صفا و جمعيت آن وابسته است. عملی که با نیت خالص انجام شود، قربی، جمعی و حقی می‌گردد و کارایی آن به اوج می‌رسد.
نقد نماز استیجاری
نماز استیجاری، چونان پوسته‌ای بی‌مغز، به دلیل فقدان نیت خالص و شتابزدگی، ارزشی کمتر از دو رکعت نماز مخلصانه دارد. استاد فرزانه، با این نقد، کیفیت نیت را محور ارزش‌گذاری عمل معرفی می‌کنند.
مثال ضربت علی علیه‌السلام
ضربت علی علیه‌السلام در خندق، چونان مشعلی فروزان، به دلیل نیت خالص و خصوصیات معنوی، ارزشی بی‌نظیر یافت. این مثال، نشان‌دهنده آن است که نیت خالص، عمل را از دیگر اعمال متمایز می‌سازد.
بخش چهارم: بهترین عمل‌ها و اخلاص
سخن امیرالمؤمنین علیه‌السلام
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه فرمودند: «نمی‌توانی همه‌چیز را بدانی، اما از هر چیز بهترین آن را برگزین». این کلام، چونان چراغی راهنما، انتخاب بهترین را معیار عقلانیت و اقتدار معرفی می‌کند.
آیه قرآنی و اخلاص
قرآن کریم می‌فرماید:
إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ [مطلب حذف شد] : «بی‌گمان، نمازم و قربانی‌ام و زندگی‌ام و مرگم برای خداوند، پروردگار جهانیان است»)
این آیه، اخلاص در عمل را معیار بهترین بودن معرفی می‌کند و نشان می‌دهد که عمل خالصانه، چونان گوهری است که به درگاه الهی تقدیم می‌شود.
حدیث قدسی و اخلاص
حدیث قدسی می‌فرماید: «اگر کسی در عمل خود برای من شریکی قرار دهد، آن را نمی‌پذیرم و به شریکش واگذار می‌کنم». این کلام، اخلاص را شرط پذیرش عمل در نزد خداوند می‌داند و هرگونه شرک در نیت را مغایر با شأن عمل الهی معرفی می‌کند.
درنگ: اخلاص در نیت، چونان کلیدی است که درهای پذیرش الهی را می‌گشاید و عمل را به مرتبه قربی و حقی ارتقا می‌دهد.
بخش پنجم: نقد کمی‌گرایی و شکل‌گرایی
نقد کمی‌گرایی
کمی‌گرایی، چونان زنجیری، جامعه و حوزه‌ها را از رشد کیفی باز داشته است. استاد فرزانه، با نقد نظام حقوقی مبتنی بر پایه و درجه، تأکید دارند که حقوق باید بر اساس کیفیت کار پرداخت شود، نه کمیت آن. این نقد، کمی‌گرایی را مانع اقتدار و توسعه کیفی می‌داند.
مثال پسته و کیفیت
کیفیت پسته، چونان عیاری است که ارزش آن را تعیین می‌کند، نه وزن آن. استاد فرزانه، با این استعاره، کیفیت عمل را معیار ارزش‌گذاری آن معرفی می‌کنند و بر ضرورت تمرکز بر عیار و انس عمل تأکید می‌ورزند.
نقد شکل‌گرایی
شکل‌گرایی در عمل، چونان نقابی است که حقیقت عمل را می‌پوشاند. استاد فرزانه، با نقد اعمال صوری مانند نمازخواندن بدون نیت، آن را مغایر با اقتدار و موفقیت می‌دانند.
بخش ششم: الگوهای اقتدار: شهید اول
شهید اول و کیفیت عمل
شهید اول، چونان ستاره‌ای در آسمان فقه و فلسفه، به دلیل کیفیت عمل و نیت خالص، الگویی جاودان برای اقتدار است. استاد فرزانه، با اشاره به کتاب «لمعه» و «قواعد و فواید»، او را نمونه‌ای از علم کیفی و قدرتمند معرفی می‌کنند.
نیت و تبعیت عمل
شهید اول در «قواعد و فواید» (صفحه ۲۵) می‌فرماید: «عمل تابع نیت است و بدون نیت، عمل بی‌ارزش است». این اصل، نیت را حقیقت عمل و شرط ارزش آن معرفی می‌کند.
مثال ورود به مسجد
شهید اول می‌فرماید: ورود به مسجد می‌تواند با بیست نیت انجام شود، از طاعت و زیارت خدا تا دوری از معصیت. این مثال، تنوع نیت‌ها را در ارتقای کیفیت عمل نشان می‌دهد و ورود به مسجد را چونان سفری معنوی با مقاصد متعدد تصویر می‌کند.
بخش هفتم: نقد نظام‌های کنونی و پیشنهاد بازسازی
نقد مساجد امروزی
مساجد امروزی، چونان باغ‌هایی که از طراوت معنوی تهی شده‌اند، فاقد کیفیت معنوی و نیت‌های متعدد هستند. استاد فرزانه، با اشاره به تجربه شخصی، تضاد مساجد گذشته و حال را برجسته می‌کنند و مساجد کنونی را از منظر معنوی ناکافی می‌دانند.
نقد جمکران‌گرایی
عالم، چونان باغبانی که باید به پرورش علم و اقتدار بپردازد، نباید به جمکران‌گرایی بسنده کند. استاد فرزانه، مباحثه و بهترین عمل‌ها را اولویت عالم می‌دانند و جمکران‌گرایی را برای او ناکافی معرفی می‌کنند.
ضرورت کیفیت در حوزه‌ها
حوزه‌ها و جامعه، چونان زمینی تشنه، نیازمند کیفیت عمل هستند. استاد فرزانه، با دعوت به نظام‌مندی و تمرکز بر بهترین عمل‌ها، کیفیت را معیار بازسازی حوزه‌ها و جامعه معرفی می‌کنند.
بخش هشتم: نمونه‌های عینی کیفیت عمل
مثال شارژر بی‌سیم
جوانی از آبادان، با اختراع شارژر بی‌سیم، چونان گوهری درخشید که اروپا و ژاپن را تحت تأثیر قرار داد. این مثال، کیفیت عمل را عامل اقتدار علمی و جهانی معرفی می‌کند.
ضرورت نظام‌مندی
کیفیت عمل، چونان گلی است که در بستر نظام‌مندی می‌روید. استاد فرزانه تأکید دارند که بدون سیستم، حتی نیم‌ساعت کار کیفی ممکن نیست.
درنگ: کیفیت عمل، چونان بذری است که در زمین نظام‌مندی به بار می‌نشیند و اقتدار انسانی را به ارمغان می‌آورد.
بخش نهم: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این نوشتار، با کاوش در مفهوم کارایی عملی و اقتدار انسانی در فلسفه اسلامی، نشان داد که بهترین عمل‌ها، با نیت خالص، چونان مشعل‌هایی فروزان، انسان را به سوی اقتدار و کمال هدایت می‌کنند. آیه «إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» (انعام: ۱۶۲) و سخنان شهید اول، اخلاص و کیفیت را معیار ارزش عمل معرفی کردند. نقد کمی‌گرایی، شکل‌گرایی و نظام‌های کنونی، دعوتی است به بازسازی حوزه‌ها و جامعه در راستای کیفیت و نظام‌مندی. انسان موفق، با تمرکز بر بهترین عمل‌ها و نیت‌های خالص، به اقتداری می‌رسد که او را در رقابت جهانی و احیای شأن دینی سرافراز می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی