متن درس
فلسفه نیت، اراده و اقتدار در تحقق بهترین اعمال
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۳)
دیباچه
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتار شماره ۶۹۳ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوشی عمیق در فلسفه نیت، اراده و اقتدار در تحقق بهترین اعمال می‌پردازد. محور این بررسی، تمایز میان انسان‌های عادی و خواص، نقش نیت قربی در ارتقای اعمال، و ضرورت بازتعریف جایگاه حوزه‌های علمیه در پرورش خواصی است که با اراده‌ای استوار و نیتی خالص، جامعه را به سوی تعالی هدایت کنند. این درس‌گفتار، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و دیدگاه‌های فاخر فقهی و فلسفی، به‌ویژه آرای مرحوم شهید اول در کتاب «قواعد و فواید»، چارچوبی معرفتی ارائه می‌دهد که اعمال را از سطح عادی به مرتبه عبادت متعالی ارتقا می‌بخشد.
بخش نخست: فلسفه بهترین اعمال و تمایز خواص
مفهوم بهترین اعمال
استاد فرزانه، با تأکید بر تمایز میان کار خوب و بهترین کارها، به این اصل بنیادین اشاره دارند که انسان‌های برجسته، نوابغ و اولیای الهی، به دنبال تحقق بهترین اعمال‌اند. کار خوب، هرچند ارزشمند، در برابر بهترین‌ها که با نیت قربی و تأثیر اجتماعی عمیق همراه‌اند، از مرتبه‌ای فروتر برخوردار است. این دیدگاه، به‌سان مشعلی فروزان، مسیر تعالی‌جویی را برای خواص روشن می‌سازد و از سطحی‌نگری در اعمال پرهیز می‌دهد. بهترین اعمال، آنهایی هستند که نه تنها به خیر فردی، بلکه به سعادت جمعی منجر می‌شوند.
| درنگ: بهترین اعمال، با نیت قربی و تأثیر اجتماعی، هدف اولیای الهی و خواص است. |
چالش‌های اجتماعی بهترین‌ها
پرسشی بنیادین در این درس‌گفتار مطرح می‌شود: بهترین کارها چیستند و آیا جامعه‌ای که همه به دنبال بهترین‌ها باشند، قابل تحقق است؟ استاد فرزانه، با طرح این پرسش، به چالش توزیع مسئولیت‌ها در جامعه اشاره دارند. اگر همه به دنبال بهترین اعمال باشند، کارهای عادی و روزمره توسط چه کسانی انجام خواهد شد؟ این پرسش، به ضرورت تعادل میان نقشهای اجتماعی و جایگاه ویژه خواص در هدایت جامعه تأکید دارد. جامعه، به‌سان بدنی زنده، نیازمند اعضای گوناگون است که هر یک وظیفه‌ای خاص را ایفا کنند، اما خواص، چونان قلب این بدن، باید با بهترین اعمال، حیات معنوی و اجتماعی آن را تضمین کنند.
تمایز انسان‌های عادی و خواص
انسان‌ها در این درس‌گفتار به دو دسته عادی (عوام) و خواص (علما، دانشمندان، اولیای الهی) تقسیم می‌شوند. عوام، که عموماً درگیر اعمال روزمره‌اند، ممکن است در طول روز حتی یک یا دو کار خوب انجام ندهند و گاه به کارهای ناپسند روی آورند. اما خواص، با نیت و اراده‌ای متعالی، به دنبال بهترین اعمال‌اند. این تمایز، نه در ظاهر اعمال، بلکه در عمق نیت و تأثیر اجتماعی آنهاست. استاد فرزانه، با نقدی صریح، تأکید دارند که اگر علما و دانشمندان مانند عوام عمل کنند، حتی شق‌القمر نیز کافی نیست. خواص، به‌سان ستارگان در آسمان هدایت، باید با اعمال متعالی خود، جامعه را به سوی حقیقت رهنمون شوند.
| درنگ: خواص، با نیت قربی و اعمال متعالی، از عوام متمایزند و مسئولیت هدایت جامعه را بر عهده دارند. |
نقد عملکرد عوام‌گونه خواص
استاد فرزانه، با نگاهی نقادانه، به خطر عملکرد عوام‌گونه خواص هشدار می‌دهند. اگر علما، اساتید حوزه و دانشگاه، یا نوابغ به کارهای عادی، تکراری و زائد مشغول شوند، جامعه به سوی فلاکت سوق می‌یابد. این نقد، به‌سان زنگ بیداری، حوزه‌های علمیه را به بازنگری در نقش و مسئولیت‌های خود فرا می‌خواند. خواص، نباید در دام روزمرگی و سطحی‌نگری گرفتار شوند، بلکه باید با اراده‌ای استوار، به دنبال اعمال تأثیرگذار و متعالی باشند.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تبیین مفهوم بهترین اعمال و تمایز میان خواص و عوام، چارچوبی فلسفی برای درک نقش خواص در جامعه ارائه داد. بهترین اعمال، که با نیت قربی و تأثیر اجتماعی همراه‌اند، هدف اولیای الهی و خواص است. چالش توزیع مسئولیت‌ها، ضرورت تعادل میان نقشهای اجتماعی را نشان می‌دهد، در حالی که نقد عملکرد عوام‌گونه خواص، حوزه‌ها را به سوی تحول و تعالی‌جویی سوق می‌دهد. این مباحث، به‌سان نقشهای روشن، مسیر پرورش خواصی مقتدر و هدایتگر را ترسیم می‌کنند.
بخش دوم: نیت قربی و اخلاص در اعمال خواص
نقش نیت در ارزش اعمال
استاد فرزانه، با استناد به کتاب «قواعد و فواید» مرحوم شهید اول، نیت را ماده اصلی عمل و معیار ارزش آن معرفی می‌کنند. نیت قربی، که با اخلاص و تقرب به خدا همراه است، اعمال را از سطح عادی به مرتبه عبادت متعالی ارتقا می‌دهد. مرحوم شهید اول، اخلاص را فعل طاعتی برای خدا و بدون معصیت تعریف می‌کند. این تعریف، به‌سان کلیدی طلایی، درهای معرفت را به سوی فهم عمیق ارزش اعمال می‌گشاید. هر عملی، از جارو کردن تا خوردن، با نیت قربی می‌تواند عبادت شود.
| درنگ: نیت قربی، با اخلاص و تقرب به خدا، اعمال روزمره را به عبادت تبدیل می‌کند. |
اخلاص در آیات قرآن کریم
قرآن کریم، به‌عنوان مرجع اصلی هدایت، اخلاص را شرط اساسی عبادت معرفی می‌کند. آیه‌ای از سوره بینه این حقیقت را متجلی می‌سازد:
«وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ [مطلب حذف شد] : «و به آنها فرمان داده نشده بود جز اینکه خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند، یکتاپرست باشند، و نماز را برپا دارند و زکات را بدهند، و این است دین استوار.»
این آیه، به‌سان مشعلی درخشان، بر ضرورت اخلاص در عبادت و تمرکز خواص بر دین قیّم تأکید دارد. همچنین، آیه‌ای از سوره انعام جامعیت عبادت را نشان می‌دهد:
«قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ [مطلب حذف شد] : «بگو: همانا نماز من و آیین من و زندگی من و مرگ من برای خدا، پروردگار جهانیان است.»
این آیه، به‌سان جریانی زلال، جامعیت عبادت در زندگی اولیای الهی را نشان می‌دهد و خواص را به الگوبرداری از این الگو فرا می‌خواند.
مبدل وجودی خواص
استاد فرزانه، با مفهوم «مبدل وجودی»، به توانایی خواص در تبدیل اعمال روزمره (خوردن، خوابیدن، جارو کردن) به عبادت اشاره دارند. این مبدل، که ریشه در نیت قربی دارد، اعمال عادی را به مرتبه‌ای متعالی ارتقا می‌دهد. عوام، فاقد این مبدل‌اند و اعمالشان در سطح عادی باقی می‌ماند. این تمایز، به‌سان خطی روشن میان خواص و عوام، نقش نیت را در ارزش‌گذاری اعمال برجسته می‌سازد. استاد، با مثالی از جزیره کیش، نشان می‌دهند که حتی آب‌تنی در ماه رمضان، با نیت قربی، به عبادت تبدیل می‌شود.
| درنگ: مبدل وجودی خواص، با نیت قربی، اعمال روزمره را به عبادت متعالی تبدیل می‌کند. |
نقد تصور محدود از عبادت
استاد فرزانه، با نقدی صریح، تصور محدود از عبادت به‌عنوان صرف نماز یا درس را رد می‌کنند. اولیای الهی، همه اعمالشان، از خوردن تا خوابیدن، عبادت است، زیرا با نیت قربی انجام می‌شود. این دیدگاه، به‌سان بادی خروشان، تصورات صوری و محدود از عبادت را در هم می‌شکند و خواص را به سوی جامعیت در عبادت فرا می‌خواند. مثال شستن توالت با نیت قربی، که با طواف کعبه برابر است، این حقیقت را متجلی می‌سازد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تبیین نقش نیت قربی و اخلاص در اعمال خواص، چارچوبی معرفتی برای ارتقای اعمال ارائه داد. آیات قرآن کریم و دیدگاه مرحوم شهید اول، اخلاص را معیار اصلی عبادت معرفی می‌کنند. مبدل وجودی، به‌عنوان ابزار خواص، اعمال روزمره را به عبادت تبدیل می‌کند. نقد تصور محدود از عبادت، ضرورت بازتعریف آن را نشان می‌دهد. این مباحث، به‌سان پلی استوار، خواص را به سوی تحقق اعمال متعالی هدایت می‌کنند.
بخش سوم: مراتب نیت و آسیب‌های اخلاص
مراتب نیت در عبادت
استاد فرزانه، با استناد به مرحوم شهید اول، مراتب نیت در عبادت را به شکر، حیا، حب، تعظیم و وجودی تقسیم می‌کنند. نیت وجودی، که در آن خدا فاعل عبادت شناخته می‌شود، بالاترین مرتبه است. نیت حبی، هرچند ارزشمند، به دلیل نفسانی بودن، به این مرتبه نمی‌رسد. نیت‌های شکر و حیا، اگرچه مجزی‌اند، قربی نیستند. این تمایز، به‌سان نوری درخشان، مراتب کمال در نیت را روشن می‌سازد و خواص را به سوی نیت وجودی فرا می‌خواند.
| درنگ: نیت وجودی، که خدا را فاعل عبادت می‌داند، بالاترین مرتبه نیت است. |
نقد آسیب‌های اخلاص
مرحوم شهید اول، در «قواعد و فواید»، ریا را مبطل اخلاص معرفی می‌کند. کسی که برای مدح دیگران یا دفع ضرر (مانند پنهان کردن گذشته) عمل می‌کند، ریاکار است و اخلاصش باطل می‌شود. استاد فرزانه، با مثالی از انقلابی‌های ظاهری که برای دفع ضرر ریاکاری می‌کنند، به این آسیب اشاره دارند. اما تقیه، که برای حفظ دین یا دفع ضرر انجام می‌شود، با اخلاص منافاتی ندارد. این تمایز، به‌سان خطی روشن، مرز میان ریا و تقیه را مشخص می‌کند.
عبادت استیجاری و نیت
استاد، با استناد به مرحوم کمپانی، به عبادت استیجاری (مانند نماز برای پول) اشاره دارند. در این عبادات، داعی (پول) با قصد قربت منافاتی ندارد، زیرا نیت قربی اصل عبادت را حفظ می‌کند. این دیدگاه، به پیچیدگی نیت در عبادات استیجاری و امکان حفظ اخلاص در آنها اشاره دارد.
نقد نیت‌های ثواب‌طلبانه
استاد فرزانه، با نقدی عمیق، عبادت برای ثواب یا فرار از عقاب را ناقص می‌دانند. چنین نیتی، خدا را وسیله بهشت قرار می‌دهد و قربی نیست. مرحوم شهید اول نیز این اعمال را باطل یا ناقص می‌شمارد. این نقد، به‌سان آیینه‌ای صاف، آسیب‌های نیت ابزاری را نشان می‌دهد و خواص را به سوی نیت وجودی فرا می‌خواند.
| درنگ: عبادت برای ثواب یا فرار از عقاب، خدا را وسیله قرار می‌دهد و قربی نیست. |
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تبیین مراتب نیت و نقد آسیب‌های اخلاص، به پیچیدگی فلسفه نیت در عبادت پرداخت. نیت وجودی، که در سیره امیرالمؤمنین (ع) متجلی است، کمال عبادت را نشان می‌دهد. نقد ریا، ثواب‌طلبی و عقاب‌گریزی، ضرورت اخلاص محض را نشان می‌دهد. تقیه و عبادت استیجاری، با حفظ نیت قربی، از این آسیب‌ها مصون‌اند. این مباحث، به‌سان جریانی زلال، مسیر نیل به اخلاص را برای خواص روشن می‌سازند.
بخش چهارم: سیره اولیای الهی و اقتدار خواص
سیره اولیای الهی
اولیای الهی، به‌ویژه امیرالمؤمنین (ع)، الگویی بی‌بدیل برای خواص ارائه می‌دهند. شجاعت ایشان، نه در کندن در خیبر، بلکه در بی‌طمعی به بهشت و بی‌خوفی از جهنم است. این شجاعت وجودی، به‌سان کوهی استوار، از رهایی کامل از انگیزه‌های مادی حکایت دارد. استاد فرزانه، با نقل کلام ایشان که «لا خوف من نارك و لا طمع لجنتك»، به این مرتبه متعالی اشاره دارند. این سیره، خواص را به سوی عبادت وجودی و اخلاص محض فرا می‌خواند.
| درنگ: شجاعت وجودی امیرالمؤمنین، در بی‌طمعی به بهشت و بی‌خوفی از جهنم، الگویی برای خواص است. |
جامعیت عبادت در اولیای الهی
اولیای الهی، در ظاهر مانند عوام عمل می‌کنند (خوردن، خوابیدن)، اما نیت قربی آنها اعمال را به عبادت تبدیل می‌کند. آنها از انجام کارهای به‌ظاهر پست (حمالی، کارگری) ابایی ندارند، زیرا با مبدل وجودی، هر عملی را قربی می‌کنند. این جامعیت، به‌سان دریایی ژرف، نشان‌دهنده عمق اخلاص در زندگی اولیای الهی است.
نقد خودبرتربینی و منت‌گذاری
استاد فرزانه، با نقدی صریح، کسانی را که از کارهای ساده (مانند جارو کردن) به دلیل خودبرتربینی امتناع می‌کنند، از خواص نمی‌دانند. همچنین، منت‌گذاری در اعمال، ارزش آنها را از بین می‌برد. این نقد، به‌سان بادی خروشان، غرور و خودمحوری را در هم می‌شکند و خواص را به سوی تواضع و اخلاص هدایت می‌کند.
اقتدار خواص و تحول حوزه‌ها
استاد، با تأکید بر ضرورت اقتدار خواص، حوزه‌ها را به تقویت قوت، اراده و نیت قربی فرا می‌خوانند. خواصی که مانند عوام عمل کنند، فاقد اقتدارند و نمی‌توانند جامعه را هدایت کنند. مثال کارگر و کت‌شلوار نو، به ناهماهنگی اعمال خیر با نیت ضعیف اشاره دارد. حوزه‌ها باید با تربیت خواصی مقتدر، که اعمالشان با نیت قربی هماهنگ است، اقتدار دینی و اجتماعی را احیا کنند.
| درنگ: حوزه‌ها باید با تقویت قوت و اراده، خواصی مقتدر تربیت کنند که با نیت قربی، جامعه را هدایت کنند. |
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تبیین سیره اولیای الهی و نقش آنها در الگوسازی برای خواص، به ضرورت اقتدار در حوزه‌ها پرداخت. شجاعت وجودی، جامعیت عبادت و تواضع اولیای الهی، الگویی برای خواص است. نقد خودبرتربینی و منت‌گذاری، ضرورت اخلاص را نشان می‌دهد. حوزه‌ها، با تقویت نیت قربی و اراده، می‌توانند خواصی تربیت کنند که جامعه را به سوی تعالی هدایت کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
درس‌گفتار شماره ۶۹۳ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به‌سان مشعلی فروزان، فلسفه نیت، اراده و اقتدار در تحقق بهترین اعمال را روشن می‌سازد. تمایز میان خواص و عوام، در نیت قربی و مبدل وجودی نهفته است. آیات قرآن کریم و دیدگاه مرحوم شهید اول، اخلاص را معیار اصلی عبادت معرفی می‌کنند. نیت وجودی، که در سیره امیرالمؤمنین (ع) متجلی است، کمال عبادت را نشان می‌دهد. نقد سستی اراده، خودبرتربینی و اعمال صوری، ضرورت تحول در نظام تربیتی حوزه‌ها را آشکار می‌سازد. حوزه‌ها باید با پرورش خواصی مقتدر، که با نیت قربی و اراده‌ای استوار عمل می‌کنند، اقتدار دینی و اجتماعی را احیا کنند. این نوشتار، دعوتی است به سوی تحولی عمیق در حوزه‌های علمیه، تا با تربیت خواصی هدایتگر، جامعه اسلامی به سوی سعادت و تعالی رهنمون شود.
| با نظارت صادق خادمی |