متن درس
تحلیل فلسفی ادراک، معرفت، قدرت و اراده در چارچوب فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۴)
مقدمه: جستاری در توانمندسازی وجودی انسان
در سپهر معرفت اسلامی، مفاهیم ادراک، معرفت، قدرت و اراده چونان ستارگانی درخشان، محور تأملات فلسفی و عملی‌اند که انسان را به سوی تعالی وجودی رهنمون می‌شوند. این مفاهیم، نه‌تنها در مقام نظر، بلکه در ساحت عمل، نقشی بنیادین در توانمندسازی انسان ایفا می‌کنند. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۶۹۴، با نگاهی عمیق و نقادانه، به تحلیل این مفاهیم پرداخته و بر ضرورت گذر از آگاهی صرف به سوی تحقق عملی و قدرتی آن‌ها تأکید ورزیده‌اند.
بخش نخست: تبیین چیستی ادراک، معرفت، قدرت و اراده
حیثیات ادراک و معرفت
ادراک و معرفت، چونان دو بال پرواز روح انسانی، نیازمند تحلیل چندجانبه و دقیق‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که فهم این مفاهیم، تنها با در نظر گرفتن حیثیات و جنبه‌های گوناگون آن‌ها ممکن است. ادراک، به مثابه دروازه‌ای به سوی معرفت، و معرفت، به سان گوهری که از ادراک زاده می‌شود، باید در چارچوبی نظام‌مند شناسایی شوند. این تبیین، سنگ‌بنای فهم فلسفی و عملی این مفاهیم است که بدون آن، هرگونه تلاش برای توانمندسازی انسان ناکام می‌ماند.
درنگ: ادراک و معرفت، به مثابه دو رکن معرفتی، نیازمند تحلیل چندجانبه و نظام‌مند‌اند تا از مفاهیم صوری و غیرکاربردی متمایز گردند.
ضرورت توانمندسازی انسان
پرسش بنیادین فلسفه عملی، چگونگی توانمندسازی انسان برای دستیابی به ادراک، معرفت، قدرت و اراده است. این پرسش، چونان مشعلی فروزان، مسیر بحث را به سوی تحقق عملی این مفاهیم هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که توانمندسازی، نه‌تنها در کسب آگاهی، بلکه در تبدیل آن به قوت و اقتدار وجودی نهفته است. این هدف، نیازمند فراتر رفتن از معلومات نظری و حرکت به سوی عملیاتی‌سازی معرفت است.
نقد آگاهی صرف و علم طوطی‌وار
آگاهی صرف، چونان انباشتی از داده‌های بی‌روح، نمی‌تواند انسان را به قله‌های معرفت و قدرت برساند. استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی صریح، علم طوطی‌وار را که صرفاً به حفظ مفاهیم محدود می‌شود، فاقد اقتدار و تأثیرگذاری می‌دانند. این علم، مانند کتابی که تنها خوانده شود و به کار بسته نشود، از تحقق وجودی بازمی‌ماند. برای نمونه، ورزشکاری که کتب ورزشی را حفظ کند، اما تمرین عملی نداشته باشد، هرگز به قوت بدنی دست نمی‌یابد. این تمثیل، چونان آینه‌ای، کاستی علم نظری را در برابر ضرورت عمل آشکار می‌سازد.
درنگ: علم طوطی‌وار، که صرفاً به حفظ مفاهیم محدود است، فاقد اقتدار وجودی و توانایی ایجاد تحول در انسان است.
مثال‌های کاربردی: ورزشکار و گواهینامه فنی
استاد فرزانه قدس‌سره با بهره‌گیری از تمثیل‌هایی روشن، ضرورت عمل را تبیین می‌کنند. مثال ورزشکار، که با وجود حفظ کتب ورزشی، بدون تمرین به قوت نمی‌رسد، نشان‌دهنده شکاف میان آگاهی و توانمندی است. همچنین، فردی که مبانی فنی خودرو را حفظ کرده، اما در عمل نمی‌تواند اجزای آن را تشخیص دهد، نمونه‌ای از علم غیرکاربردی است. این مثال‌ها، چونان مشعل‌هایی، راه را برای فهم تمایز میان علم نظری و علم قدرتی روشن می‌سازند.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این نوشتار، به تبیین چیستی ادراک، معرفت، قدرت و اراده و نقد آگاهی صرف پرداخت. ادراک و معرفت، چونان دو رکن بنیادین، نیازمند تحلیل چندجانبه و عملیاتی‌سازی‌اند. علم طوطی‌وار، که فاقد تمرین و کاربرد است، نمی‌تواند انسان را به قله‌های توانمندی برساند. این بخش، دعوتی است به بازشناسی علم قدرتی و حرکت به سوی تحقق عملی آن.
بخش دوم: نقد نظام آموزشی حوزه‌های علمیه
مشکل جامعه حوزوی: غلبه رویکرد تئوریک
استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه، وضعیت کنونی حوزه‌های علمیه را مورد بررسی قرار می‌دهند. جامعه حوزوی، با تمرکز بر درس‌خواندن صرف و اکتفا به آگاهی مفهومی، از تحقق توانمندی عملی بازمانده است. این رویکرد، چونان کشتی‌ای بی‌سکان در دریای معرفت، حوزه‌ها را از رسالت اصلی خود، یعنی تولید علم قدرتی، دور ساخته است.
درنگ: تمرکز حوزه‌های علمیه بر آگاهی مفهومی، بدون تمرین عملی، مانع از تحقق علم قدرتی و توانمندسازی طلاب شده است.
نقد آموزش صرف و نحو
آموزش صرف و نحو در حوزه‌ها، که به حفظ متون و قواعد محدود شده، فاقد کارایی عملی است. طلابی که سال‌ها صرف و نحو خوانده‌اند، اغلب نمی‌توانند عبارتی عربی را به‌درستی بخوانند یا مکالمه‌ای ساده انجام دهند. این کاستی، چونان بادی سرد، انگیزه طلاب را خاموش کرده و حوزه‌ها را از تولید علم کاربردی بازمی‌دارد.
نقد فقه نظری و فقدان علم قدرتی
فقه نظری، که به حفظ متون فقهی و مکاسب محدود شده، بدون توانایی اجرای احکام عملی، فاقد اقتدار است. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثال‌هایی چون فقیهی که نمی‌تواند کفن را به‌درستی ببرد یا احکام حرام گوشت گوسفند را در عمل تشخیص دهد، بر کاستی این رویکرد تأکید دارند. این نقد، چونان تلنگری است برای بیداری حوزه‌ها از خواب غفلت و حرکت به سوی فقه عملی.
دلیل ضعف توانمندی
ریشه ضعف توانمندی در جامعه حوزوی، در غلبه رویکرد تئوریک و فقدان تمرین عملی نهفته است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون تمرین و زحمت، علم به قوت تبدیل نمی‌شود. این ضعف، مانند درختی که ریشه در خاک نداشته باشد، حوزه‌ها را از باروری علمی محروم ساخته است.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم این نوشتار، به نقد نظام آموزشی حوزه‌های علمیه و محدودیت‌های آن در تولید علم قدرتی پرداخت. آموزش‌های نظری، بدون تمرین عملی، نمی‌توانند طلاب را به توانمندی وجودی برسانند. حوزه‌ها نیازمند بازسازی نظام آموزشی خود و حرکت به سوی تولید علم کاربردی و قدرتی‌اند.
بخش سوم: ضرورت تمرین عملی و استضحار نیت
تمرین عملی: شرط تحقق علم قدرتی
استاد فرزانه قدس‌سره با بهره‌گیری از تمثیل ورزشکار، که با زحمت و عرق‌ریزی به قوت می‌رسد، بر ضرورت تمرین عملی تأکید دارند. علم، بدون تمرین، چونان سی‌دی‌ای است که در گوشه‌ای خاک می‌خورد و بی‌انرژی می‌ماند. علمای گذشته، با تمرین و زحمت، علم خود را به قدرت تبدیل کرده‌اند، اما حذف تمرین از نظام آموزشی حوزه‌ها، آن‌ها را ناکارآمد ساخته است.
درنگ: علم بدون تمرین، مفهومی بی‌روح است که نمی‌تواند به قوت و اقتدار وجودی منجر شود.
استضحار نیت: محور تحقق عمل
استضحار نیت، به معنای تحقق عملی نیت در تمام اجزای عمل، شرط لازم برای توانمندی است. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به سخن شهید اول در کتاب «قواعد و فواید» (صفحه ۳۶)، تأکید دارند که نیت، به مثابه مبدأ فاعلی، باید در تمام اجزای عبادت حضور داشته باشد. اما ایشان با تحلیلی فلسفی، تمایز میان جزء و شرط را روشن می‌سازند: نیت، برخلاف رکوع و سجود که اجزای نمازند، شرطی خارجی است که بر عمل مترتب می‌شود.
إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
(قرآن کریم، [مطلب حذف شد] : «بی‌گمان، نمازم و قربانی‌ام و زندگی‌ام و مرگم برای خداوند، پروردگار جهانیان است»)
این آیه، چونان مشعلی فروزان، نیت را محور ارزش عمل معرفی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در امور معنوی، استضحار حکمی کافی نیست و استضحار حقیقی، که نیت را در تمام اجزای عمل جاری می‌سازد، ضروری است.
تمایز شرط و جزء در اصول فقه
در اصول فقه، جزء به چیزی گفته می‌شود که داخل در ماهیت شیء است، مانند رکوع در نماز، اما شرط، حکمی خارجی است که بر شیء مترتب می‌شود، مانند نیت. استاد فرزانه قدس‌سره با این تحلیل، خطای برخی فقها در خلط میان جزء و شرط را نقد می‌کنند. این تمایز، چونان خط‌کشی دقیق در نقشه‌ای پیچیده، از سردرگمی در فهم احکام جلوگیری می‌کند.
درنگ: نیت، به مثابه شرطی خارجی، از اجزای عمل متمایز است و استضحار حقیقی آن، شرط تحقق عمل قدرتی است.
نقش نظام‌مندی در تحقق قدرت
برای تحقق قوت و معرفت، نظام‌مندی در مبدأ، غایت، نیت و فعل ضروری است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون نظام، توانمندی ممکن نیست. نیت، به مثابه مبدأ فاعلی، و غایت، به سان مقصد نهایی، باید در سیستمی هماهنگ عمل کنند تا انسان به اقتدار وجودی دست یابد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم این نوشتار، بر ضرورت تمرین عملی و استضحار نیت تأکید دارد. علم بدون تمرین، مفهومی بی‌روح است که نمی‌تواند به قوت منجر شود. استضحار نیت، به مثابه محور تحقق عمل، و نظام‌مندی در اجزای عمل، راه را برای توانمندسازی انسان هموار می‌سازد.
بخش چهارم: نقد عرفان نظری و ضرورت مربی و برنامه
نقد عرفان نظری و ذکر بی‌هدف
استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی صریح، عرفان نظری را که به خواندن کتب عرفانی بدون تمرین و مربی محدود شده، بی‌ارزش و حتی زیان‌بار می‌دانند. ذکر بدون حضور قلب، مانند دارویی بی‌اثر، نه‌تنها سودمند نیست، بلکه فساد و غرور می‌آورد. عرفان، چونان درختی است که بدون ریشه‌های تمرین و مربی، به بار نمی‌نشیند.
درنگ: عرفان بدون تمرین و مربی، مانند درختی بی‌ریشه، فاقد اعتبار و تأثیرگذاری است.
حلال‌درمانی و تخلیه موانع
حلال‌درمانی در عرفان، شامل تخلیه موانع مزاجی و فکری است. عارف باید با نظام تخلیه و تهذیب، موانع معرفتی را از میان بردارد تا به قله‌های معرفت دست یابد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که بدون این تخلیه، عرفان به نتیجه نمی‌رسد.
تفاوت محبوبین و محبین
محبوبین، که نظام خودکار دارند، از محبین، که نیازمند برنامه و تمرین‌اند، متمایزند. محبین باید با تلاش و تمرین، خود را به سوی توانمندی سوق دهند. این تمایز، چونان خطی روشن میان دو مسیر، راه سلوک را برای محبین مشخص می‌سازد.
نقد سوءاستفاده از عرفان
استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی تند، سوفی‌های سودجو را که با ذکر و فال، مردم را از دین مأیوس می‌کنند، نکوهش می‌کنند. عرفانی که به تملق اهل دنیا منجر شود، نه عرفان، بلکه نکبت است و با سیره اولیا سازگار نیست.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم این نوشتار، به نقد عرفان نظری و تأکید بر ضرورت مربی و برنامه پرداخت. عرفان بدون تمرین و تخلیه موانع، فاقد اعتبار است. محبین باید با نظام‌مندی و تلاش، به سوی توانمندی گام بردارند، و از سوءاستفاده‌های عرفانی که به انحراف می‌انجامد، پرهیز کنند.
بخش پنجم: اراده، اقتدار و انس با قرآن کریم
اراده و اختیار: محور توانمندی
اراده، به مثابه ستون فقرات نظام عملی انسان، باید از سر اختیار و تمکین باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خواب، بیداری و خوردن باید تحت اراده قرار گیرند. انسانی که با تغییرات کوچک مختل می‌شود، فاقد اراده و قدرت است. این نقد، چونان آینه‌ای، ضعف اراده را در برابر اقتدار وجودی آشکار می‌سازد.
درنگ: اراده، به مثابه محور نظام عملی، باید از سر اختیار و تمکین باشد تا انسان به اقتدار وجودی دست یابد.
نقد کارهای غیرارادی و مطالعه بی‌نظم
کارهای غیرارادی، مانند خواب و بیداری بدون اختیار، فاقد ارزش‌اند و مانع قدرت می‌شوند. مطالعه بی‌نظم، مانند بازی با تسبیح یا خوردن تنقلات حین مطالعه، تمرکز و استجماع را مختل می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مطالعه باید در سیستمی منظم انجام شود تا به فهم و قدرت منجر گردد.
تست اراده در شب
انسان باید شب‌ها اراده خود را تست کند تا ببیند تحت اختیار اوست یا خیر. استاد فرزانه قدس‌سره پیشنهاد می‌کنند که انسان به شب‌های خود بخیل باشد و با برنامه‌ریزی و تست، قوت و معرفت را ارتقا دهد. این تست، مانند تمرینی شبانه، اراده را تقویت می‌کند.
مثال خواجه نصیر و عالم در سجاده
استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به سخن خواجه نصیر در «اخلاق ناصری»، بر ضرورت خودتربیتی و تنبیه نفس تأکید دارند. همچنین، با ذکر مثالی از عالمی که می‌گفت با غل و زنجیر هم نمی‌تواند در سجاده بماند، ضعف اراده را به تصویر می‌کشند. این مثال‌ها، چونان مشعل‌هایی، راه خودسازی و تقویت اراده را روشن می‌سازند.
انس با قرآن کریم
انس با قرآن کریم، استشمام صداها و ارتباط با سموات، راه ارتقای معرفت و قدرت است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان باید با قرآن کریم انس گیرد و از آن برای تقویت ادراک و اراده بهره جوید. این انس، مانند نسیمی روح‌بخش، انسان را به سوی تعالی هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم این نوشتار، بر نقش اراده، اختیار و انس با قرآن کریم در توانمندسازی انسان تأکید دارد. اراده، به مثابه محور نظام عملی، باید با تمرین و تست تقویت شود. انس با قرآن کریم، راهی است برای ارتقای معرفت و قدرت که انسان را به اقتدار وجودی می‌رساند.
بخش ششم: ضرورت بازسازی حوزه‌ها و تولید علم قدرتی
نقد انفعال حوزه‌ها
استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی صریح، انفعال حوزه‌های علمیه را نکوهش می‌کنند. حوزه‌ها با محدود کردن علم به مفاهیم و فقدان تحقیق و تمرین، از تولید علم قدرتی بازمانده‌اند. این انفعال، مانند دیواری بلند، راه پیشرفت علمی را سد کرده است.
درنگ: انفعال حوزه‌های علمیه در تولید علم قدرتی، مانع از ایفای نقش رهبری معنوی و علمی آن‌ها شده است.
کتابخانه به مثابه باشگاه
کتابخانه باید مانند باشگاهی برای تست قوت، ادراک و اراده باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مطالعه باید با تمرین و زحمت همراه باشد تا به قوت منجر شود. این تمثیل، کتابخانه را از مکانی صرفاً برای حفظ مفاهیم به فضایی برای خودسازی و توانمندسازی تبدیل می‌کند.
مبارزه با شیطان و اقتدار عارف
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که شیطان، بزرگ‌تر از آن است که به هر کسی سر بزند. تنها انسان‌هایی که با تمرین و قدرت به اقتدار می‌رسند، مورد توجه شیطان قرار می‌گیرند. عارف و عالم باید چنان اراده‌ای داشته باشند که سموات بر آن‌ها حساب کنند.
صلاحیت رهبری حوزه‌ها
حوزه‌های علمیه، بدون ادراک، معرفت و قدرت، صلاحیت رهبری انسان‌ها را از دست می‌دهند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حوزه‌ها باید با تولید علم قدرتی، به خاستگاه رهبری معنوی و علمی تبدیل شوند.
جمع‌بندی بخش ششم
بخش ششم این نوشتار، بر ضرورت بازسازی حوزه‌های علمیه و حرکت به سوی تولید علم قدرتی تأکید دارد. انفعال حوزه‌ها، مانع از ایفای نقش رهبری آن‌هاست. کتابخانه‌ها باید به باشگاه‌هایی برای تمرین علمی تبدیل شوند، و عارف و عالم باید با اقتدار وجودی، به رقابت جهانی بپردازند.
بخش هفتم: سلامت جسم و روح در مسیر توانمندی
بدن و عرق‌ریزی: شرط حیات
استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، بدن را به موجودی زنده تشبیه می‌کنند که بدون عرق‌ریزی در ۲۴ ساعت، فسیل می‌شود. علم نیز، مانند بدن، بدون تمرین و زحمت، به فسیلی بی‌روح تبدیل می‌گردد. این تمثیل، ضرورت تحرک و تمرین را در هر دو ساحت جسم و روح برجسته می‌سازد.
درنگ: جسم و روح، بدون تمرین و عرق‌ریزی، به فسیلی بی‌روح تبدیل می‌شوند که از حیات علمی و معنوی محروم است.
نقد بدن و روح فسیل
بدن فسیل، پر از میکروب و ویروس است و دیگران را از خود می‌راند. روح نیز، اگر از تمرین محروم بماند، آلوده و ناکارآمد می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان باید با ورزش و تحرک، جسم و روح خود را از آلودگی‌ها پاک کند.
جمع‌بندی بخش هفتم
بخش هفتم این نوشتار، بر ضرورت تحرک و تمرین در ساحت جسم و روح تأکید دارد. جسم و روح، مانند دو بال پرواز، نیازمند عرق‌ریزی و تمرین‌اند تا از فسیل‌شدن و آلودگی رهایی یابند. این اصل، انسان را به سوی سلامت وجودی و توانمندی هدایت می‌کند.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تحلیل فلسفی ادراک، معرفت، قدرت و اراده در چارچوب فلسفه اسلامی پرداخت. ادراک و معرفت، به مثابه دروازه‌های ورود به توانمندی، نیازمند تمرین و استضحار نیت‌اند. نقد علم طوطی‌وار، عرفان نظری و انفعال حوزه‌ها، دعوتی است به بازسازی نظام آموزشی و حرکت به سوی تولید علم قدرتی. انس با قرآن کریم، تست اراده و نظام‌مندی در عمل، انسان را به اقتدار وجودی می‌رساند. حوزه‌های علمیه، به عنوان خاستگاه معرفت اسلامی، باید با تمرین و زحمت، به تولید دانشی هدفمند و تأثیرگذار بپردازند تا صلاحیت رهبری معنوی و علمی را بازیابند.
با نظارت صادق خادمی