متن درس
تحلیل فلسفی اطلاق‌گرایی و نسبیت در اندیشه و قدرت
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۸)
دیباچه
انسان، چونان موجودی در جست‌وجوی بی‌کرانگی، همواره در پی تصرف مطلق در حوزه‌های اندیشه و قدرت بوده است. این گرایش فطری، که در نهاد بشر به‌سان شعله‌ای خاموش‌ناشدنی زبانه می‌کشد، با محدودیت‌های عینی و مقید در جهان مادی برخورد می‌کند. پرسش بنیادین فلسفه اسلامی در این ساحت، چگونگی آشتی دادن آرمان‌های مطلق با واقعیت‌های مقید است. آیا نسبیت‌گرایی در اندیشه و قدرت، راه‌حلی برای زیست اجتماعی است، یا این‌که حقیقت، چونان نوری دست‌یافتنی، می‌تواند راهنمای انسان در این مسیر باشد؟
بخش یکم: گرایش فطری انسان به اطلاق و محدودیت‌های عقلانی
تمایل ذاتی به تصرف مطلق
انسان، در گوهر وجودی خویش، به سوی بی‌کرانگی میل دارد. این تمایل به تصرف مطلق، چونان رودی خروشان، مرزهای مشخص را نمی‌شناسد و در پی تسخیر تمامی امکانات وجودی و عملی است. استاد فرزانه، این گرایش را ویژگی بنیادین بشر می‌دانند که در نهاد او ریشه دوانده و از محدودیت‌های ظاهری فراتر می‌رود.
درنگ: تمایل انسان به تصرف مطلق، گواهی بر عظمت روح اوست که در پی بی‌نهایت است، اما این میل با واقعیت‌های مقید جهان مادی در تعارض قرار می‌گیرد.
محدودیت عقلانی و قناعت به ممکن
هرگاه انسان خواسته‌ای را محدود می‌سازد، این محدودیت نه از سر ضعف، بلکه از عقلانیت او سرچشمه می‌گیرد. عقل، چونان ترازویی دقیق، توانمندی‌های موجود را می‌سنجد و انسان را به پذیرش حدود ممکن هدایت می‌کند. این قناعت، نتیجه آگاهی به نقص قدرت مطلق است که انسان را به سوی سازش با واقعیت‌های عینی سوق می‌دهد.
درنگ: عقل، چونان راهنمایی حکیم، انسان را از توهم قدرت مطلق به سوی قناعت به ممکنات رهنمون می‌شود.
سازش و زیست جمعی
انسان، به دلیل ناتوانی در استیفای خواسته‌های مطلق، ناگزیر به سازش با دیگران است. این سازش، که چونان پلی میان فرد و جامعه عمل می‌کند، مبنای تشکیل مدنیت و زیست جمعی است. استاد فرزانه تأکید دارند که این آگاهی به محدودیت، انسان‌ها را به سوی تعاون و همکاری هدایت می‌کند.
درنگ: سازش، چونان کلیدی طلایی، درهای مدنیت را می‌گشاید و زیست جمعی را ممکن می‌سازد.
جمع‌بندی بخش یکم
گرایش فطری انسان به تصرف مطلق، در برخورد با محدودیت‌های عقلانی و عملی، به سازش و قناعت منجر می‌شود. این فرآیند، که ریشه در آگاهی به نقص قدرت دارد، مبنای تشکیل جامعه و نظم اجتماعی است. عقل، در این میان، نقش هدایتگر را ایفا می‌کند و انسان را به سوی تعاون و زیست مسالمت‌آمیز رهنمون می‌سازد.
بخش دوم: تعارض اندیشه مطلق و قدرت مقید
چالش جمع میان اطلاق و تقید
یکی از پرسش‌های محوری فلسفه اسلامی، چگونگی جمع میان اندیشه مطلق و قدرت مقید است. انسان در اندیشه خویش، همه‌چیز را می‌خواهد، اما در عمل، با محدودیت‌های قدرت روبه‌روست. این تعارض، چونان دو نیروی متضاد، یا به درگیری می‌انجامد یا با عقلانیت به تقسیم و سازش ختم می‌شود.
درنگ: تعارض میان اندیشه مطلق و قدرت مقید، چونان کشمکشی میان روح بی‌کران و جسم محدود، محور فلسفه اجتماعی است.
دو راه‌حل برای تعارض
برای حل این تعارض، دو مسیر پیش روی بشر قرار دارد: یا درگیری و حذف دیگری، یا عقلانیت و تقسیم عادلانه. تاریخ بشر، شاهد این دو رویکرد بوده است؛ برخی اقوام و ملل با جنگ به دنبال استیفای قدرت بوده‌اند، و برخی با عقلانیت به سازش و تقسیم رسیده‌اند. استاد فرزانه تأکید دارند که عقلانیت، راه‌حل مسالمت‌آمیز این تعارض است.
درنگ: عقلانیت، چونان مشعلی فروزان، راه را از درگیری به سوی سازش و تقسیم عادلانه روشن می‌کند.
نقد اطلاق‌گرایی قدرتمندان
قدرتمندان و زورمداران، که از پذیرش محدودیت سر باز می‌زنند، به اطلاق‌گرایی خود ادامه می‌دهند. این رویکرد، که چونان طوفانی ویرانگر نظم اجتماعی را تهدید می‌کند، مانع زیست جمعی عادلانه است. تنها زمانی که باور به ناتوانی در استیفای مطلق در آنان شکل گیرد، به تمکین و سازش روی می‌آورند.
درنگ: اطلاق‌گرایی قدرتمندان، چونان سدی در برابر عدالت اجتماعی، تنها با آگاهی به محدودیت فرو می‌ریزد.
جمع‌بندی بخش دوم
تعارض میان اندیشه مطلق و قدرت مقید، چالش بنیادین فلسفه اجتماعی است. عقلانیت، به‌سان راهنمایی حکیم، انسان را از درگیری به سوی سازش و تقسیم عادلانه هدایت می‌کند. نقد اطلاق‌گرایی قدرتمندان، ضرورت آگاهی به محدودیت‌ها را برای تحقق عدالت اجتماعی برجسته می‌سازد.
بخش سوم: نسبیت‌گرایی در اندیشه و قدرت
نسبیت در اندیشه و انکار حقیقت
اگر در حوزه اندیشه، نسبیت‌گرایی حاکم شود، حقیقت ناشناخته باقی می‌ماند و هر عقیده‌ای محترم شمرده می‌شود. این دیدگاه، که از باور به ناشناختنی بودن حقیقت سرچشمه می‌گیرد، چونان مهی گمراه‌کننده، انسان را از جست‌وجوی حقیقت بازمی‌دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که این نسبیت، مانع شناخت حقیقت است.
درنگ: نسبیت‌گرایی در اندیشه، چونان پرده‌ای بر حقیقت، شناخت حق را ناممکن می‌انگارد.
شباهت نسبیت در اندیشه و قدرت
همان‌گونه که در حوزه قدرت، انسان به دلیل ناتوانی به سازش روی می‌آورد، در حوزه اندیشه نیز نسبیت‌گرایان به عقیده بسنده می‌کنند و حقیقت را رها می‌سازند. این شباهت، که چونان آینه‌ای دو سویه عمل می‌کند، نشان‌دهنده تأثیر محدودیت‌های عملی بر اندیشه است.
درنگ: نسبیت در اندیشه و قدرت، چونان دو روی یک سکه، از ناتوانی در استیفای مطلق سرچشمه می‌گیرد.
مدنیت مدرن و نسبیت
مدنیت مدرن، با پذیرش نسبیت در اندیشه و قدرت، حقیقت و اطلاق را کنار گذاشته است. این رویکرد، که چونان جریانی غالب در تمدن‌های معاصر جاری است، به لائیسیته و حذف دین از جامعه منجر شده است. استاد فرزانه این روند را نقد می‌کنند و آن را مانع رشد معنوی می‌دانند.
درنگ: مدنیت مدرن، با نسبیت‌گرایی، چونان باغی بی‌ریشه، از معنویت و حقیقت دور افتاده است.
جمع‌بندی بخش سوم
نسبیت‌گرایی در اندیشه و قدرت، با انکار امکان شناخت حقیقت، انسان را به سوی عقیده‌محوری و حذف دین از جامعه سوق می‌دهد. این رویکرد، که در مدنیت مدرن غالب است، مانع تحقق معرفت مطلق و رشد معنوی می‌شود.
بخش چهارم: لائیسیته، سکولاریسم و تعارض با دین
لائیسیته و کنار گذاشتن دین
لائیسیته، به معنای کنار گذاشتن دین از جامعه، نه ضدیت صریح با دین، بلکه رویکردی عملی است که در عمل با دین تعارض می‌یابد. این رویکرد، که چونان نسیمی گمراه‌کننده در جوامع مدرن وزیدن گرفته، مظاهر غیرمعنوی را ترویج می‌کند و با معنویت درگیر می‌شود.
درنگ: لائیسیته، چونان جریانی که دین را از جامعه کنار می‌زند، در عمل با معنویت در تعارض است.
مثال رقص در مسجد
استاد فرزانه با تمثیلی روشن، تعارض عملی لائیسیته با دین را نشان می‌دهند: رقص در مسجد، نه به قصد ضدیت با دین، بلکه به دلیل تفاوت در عمل، با قداست مسجد در تعارض قرار می‌گیرد. این تمثیل، چونان آینه‌ای، تفاوت میان نیت و عمل را آشکار می‌سازد.
درنگ: رقص در مسجد، چونان عملی بی‌توجه به قداست، تعارض لائیسیته با دین را نشان می‌دهد.
تمدن‌های معاصر و آزادی مقید
تمدن‌های امروز، با کنار گذاشتن دین و معنویت، بر آزادی مقید و نسبیت تأکید دارند. این رویکرد، که چونان قفسی زرین، آزادی ظاهری را نوید می‌دهد، در حقیقت انسان را از اطلاق معنوی محروم می‌سازد.
درنگ: تمدن‌های معاصر، با تأکید بر آزادی مقید، چونان قفسی زرین، انسان را از حقیقت معنوی دور می‌کنند.
مثال مسیحیت و صهیونیسم
استاد فرزانه با اشاره به مسیحیت و تعصب صهیونیستی، شکاف میان باور و عمل را نشان می‌دهند. مسیحیت، در باور درونی به اطلاق (عیسی خدا است) پایبند است، اما در عمل، به لائیسیته گرایش دارد. مثال تعصب صهیونیستی بوش، که به منافع آمریکا آسیب زد، نشان‌دهنده سوءاستفاده از دین برای اهداف سیاسی است.
درنگ: تعصب صهیونیستی، چونان نقابی بر چهره دین، اهداف سیاسی را پنهان می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
لائیسیته و سکولاریسم، با کنار گذاشتن دین از جامعه، در عمل با معنویت در تعارض قرار می‌گیرند. این تعارض، که در تمدن‌های معاصر غالب است، انسان را از حقیقت معنوی محروم می‌سازد. نقد سوءاستفاده از دین برای اهداف سیاسی، ضرورت بازگشت به حقیقت را برجسته می‌کند.
بخش پنجم: امکان شناخت حقیقت و نقد نسبیت
امکان شناخت حقیقت
استاد فرزانه تأکید دارند که حقیقت، چونان گوهری در دسترس، قابل‌شناسایی است و ادعای ناشناختنی بودن آن، باطل است. این دیدگاه، که در فلسفه اسلامی ریشه دارد، نسبیت‌گرایی را به چالش می‌کشد و انسان را به جست‌وجوی حقیقت فرامی‌خواند.
درنگ: حقیقت، چونان گوهری در دسترس، با تحقیق و تفحص قابل‌شناسایی است.
ضرورت تحقیق در نصوص
برای شناخت حقیقت، تحقیق در نصوص دینی و غیر دینی با دلایل محکمه ضروری است. استاد فرزانه با اشاره به حدیث شریف «كُلُّ مَا لَمْ يَخْرُجْ مِنْ هَذَا الْبَيْتِ وَهُوَ زُخْرُفٌ» (هر آنچه از این بیت خارج نشود، زخرف است)، حقیقت را در تعالیم اهل‌بیت علیهم‌السلام منحصر می‌دانند.
درنگ: حدیث «هر آنچه از این بیت خارج نشود، زخرف است»، چونان مشعلی، حقیقت را در تعالیم اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان می‌دهد.
نقد اسناد خیالی
بسیاری از اعتقادات اقوام و ملل، بر اسناد خیالی استوار است که فاقد اعتبارند. استاد فرزانه با مثالی از سیک‌های زاهدان، که قرآنی در مخمل و زرورق نگه می‌داشتند اما اجازه تلاوت آن را نداشتند، فرم‌گرایی و اعتقادات بی‌اساس را نقد می‌کنند.
درنگ: اسناد خیالی، چونان سرابی گمراه‌کننده، اعتقادات بی‌اساس را رواج می‌دهند.
مثال سیک‌های زاهدان
استاد فرزانه روایتی از دیدار با سیک‌های زاهدان نقل می‌کنند: آن‌ها قرآنی در زرورق و مخمل، با پر طاووس تزئین‌شده نگه می‌داشتند، اما اجازه باز کردن آن را نداشتند. این فرم‌گرایی، که چونان نقشی بر آب است، نشان‌دهنده ضعف اسناد و اعتقادات خیالی است. پرسش از این قرآن، سیک‌ها را به شک انداخت و ضرورت تحقیق را آشکار ساخت.
درنگ: قرآن مخمل‌پیچ سیک‌ها، چونان مثالی از فرم‌گرایی، ضعف اعتقادات بی‌اساس را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی بخش پنجم
حقیقت، با تحقیق در نصوص و اسناد دینی قابل‌شناسایی است. نقد اسناد خیالی و فرم‌گرایی، ضرورت بررسی دقیق عقاید را برجسته می‌سازد. حدیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، چونان مشعلی فروزان، راه را به سوی حقیقت هموار می‌کند.
بخش ششم: قدرت، مرزها و چالش‌های جهانی
اقتدار ظاهری و شکست‌های پنهان
استاد فرزانه با اشاره به اقتدار ظاهری آمریکا، شکست‌های پنهان آن را نقد می‌کنند. آمریکا، با تسلط بر اینترنت و مدیریت‌های جهانی، شکست‌های خود را پنهان می‌سازد، اما در عمل، به منافع خود اولویت می‌دهد. این اقتدار، چونان فرشی کهنه، با فروش تدریجی دارایی‌ها حفظ شده است.
درنگ: اقتدار ظاهری آمریکا، چونان فرشی کهنه، شکست‌های پنهان را می‌پوشاند.
اینترنت و حقوق بشر
آمریکا، اینترنت را ملک شخصی خود می‌داند و تقسیم آن را خلاف حقوق بشر می‌شمارد. این تناقض، که چونان نقابی بر ادعاهای حقوق بشری است، نشان‌دهنده سلطه قدرت بر حقیقت است.
درنگ: ادعای حقوق بشر در برابر سلطه اینترنت، چونان نقابی بر چهره قدرت است.
مرزهای متزلزل و اختلافات مرزی
مرزهای کنونی جهان، که نتیجه قدرت‌محوری‌اند، متزلزل و غیرطبیعی‌اند. اختلافات مرزی، از چین تا ایران، نشان‌دهنده عدم انطباق قومیت‌ها با جغرافیا است. استاد فرزانه با مثال کردها، که در چند کشور پراکنده‌اند، این چالش را تبیین می‌کنند.
درنگ: مرزهای متزلزل، چونان خطوطی بر شن، نتیجه قدرت‌محوری و نه حقیقت است.
حجیت و مرزهای فقهی
در حوزه قدرت، هر فقیه در منطقه خود حجت دارد و مداخله در حوزه دیگری، عدالت او را سلب می‌کند. این اصل، که چونان خط‌کشی دقیق در فقه اسلامی عمل می‌کند، مرزهای قدرت را در چارچوب شرع مشخص می‌سازد.
درنگ: حجیت فقهی، چونان خط‌کشی دقیق، مرزهای قدرت را در چارچوب شرع تنظیم می‌کند.
جمع‌بندی بخش ششم
اقتدار ظاهری قدرت‌های جهانی، مرزهای متزلزل و اختلافات مرزی، چالش‌های اصلی نظام کنونی جهان‌اند. فقه اسلامی، با تعیین حجیت در حوزه‌های مشخص، راهی برای تنظیم قدرت ارائه می‌دهد. نقد سلطه قدرت بر حقیقت، ضرورت بازگشت به معرفت مطلق را نشان می‌دهد.
بخش هفتم: استیفای حقانیت اطلاق‌گرایی
چالش استیفای معرفت مطلق
چگونه می‌توان معرفت مطلق را در جامعه‌ای با مرزهای مقید استیفا کرد؟ این پرسش، که چونان گرهی در فلسفه سیاسی اسلامی رخ می‌نماید، چالش اصلی تحقق حقیقت در جامعه است. استاد فرزانه تأکید دارند که این امر، هرچند دشوار، ممکن است.
درنگ: استیفای معرفت مطلق، چونان گرهی دشوار اما گشودنی، چالش فلسفه سیاسی اسلامی است.
نقد لائیسیته و دین‌ستیزی
لائیسیته، با کنار گذاشتن دین، دهن‌کجی به معنویت را شعار خود قرار داده است. این رویکرد، که برای حذف دین طراحی شده، برای خود نیز مضر است، اما به‌عنوان دارویی برای حفظ نظام استکباری به کار می‌رود.
درنگ: لائیسیته، چونان دارویی مسموم، برای حذف دین به کار می‌رود، اما خود نیز زیان‌بار است.
نقل و تحقیق در ادیان
برای روشن شدن حقیقت، باید ادیان و غیر ادیان را شعبه به شعبه بررسی کرد. استاد فرزانه با استناد به آیه کریمه «إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ [مطلب حذف شد] : «بی‌گمان، نمازم و قربانی‌ام و زندگی‌ام و مرگم برای خداوند، پروردگار جهانیان است»)، تحقیق در نصوص را راه شناخت حقیقت می‌دانند.
درنگ: تحقیق در نصوص، چونان کلیدی طلایی، درهای حقیقت را می‌گشاید.
جمع‌بندی بخش هفتم
استیفای حقانیت اطلاق‌گرایی، با وجود دشواری، از طریق تحقیق در نصوص و نقد لائیسیته ممکن است. آیه کریمه قرآن کریم و حدیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، راهنمای انسان در این مسیرند. این بخش، دعوتی است به بازسازی نظام اجتماعی بر اساس معرفت مطلق و عدالت.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این کتاب، با کاوش در نسبت میان اطلاق‌گرایی و نسبیت در اندیشه و قدرت، به تبیین چالش‌های فلسفی و اجتماعی این دو مفهوم پرداخت. گرایش فطری انسان به تصرف مطلق، در برخورد با محدودیت‌های عینی، به سازش و قناعت منجر می‌شود که مبنای مدنیت است. با این حال، نسبیت‌گرایی در اندیشه و قدرت، با انکار حقیقت و کنار گذاشتن دین، انسان را از معرفت مطلق محروم می‌سازد. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأکید بر امکان شناخت حقیقت از طریق تحقیق در نصوص دینی، راهی برای غلبه بر این چالش ارائه می‌دهند. حدیث شریف «هر آنچه از این بیت خارج نشود، زخرف است» و آیه کریمه «إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» (انعام: ۱۶۲)، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه را به سوی حقیقت و عدالت هموار می‌کنند. این اثر، جوامع را به سوی تحقق معرفت مطلق و غلبه بر موانع استکباری فرامی‌خواند.
با نظارت صادق خادمی