متن درس

تبیین فلسفی حق، قدرت و ادراک

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۹)

دیباچه

حقیقت، چونان خورشیدی درخشان، در پهنه هستی می‌درخشد و هرچند ابرهای قدرت و جهل گاه آن را می‌پوشانند، اما ذات آن همواره قابل رؤیت و تبیین است. درس‌گفتار شماره ۶۹۹ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با محوریت تبیین مفاهیم حق، قدرت و ادراک، سفری است عقلانی و الهیاتی به سوی روشنایی حقیقت. این نوشتار، با نگاهی عمیق به این مفاهیم، می‌کوشد تا با مرزبندی میان حق و باطل، راهی به سوی حکمت عملی و استیفای حق در جهان پرآشوب کنونی بگشاید. با الهام از قرآن کریم و سیره نبوی، این اثر درصدد است تا با زبانی متین و استدلالی، حقیقت را از پرده ابهام بیرون کشد و راهکارهایی برای زیست مسالمت‌آمیز یا استیفای حق در شرایط قدرت ارائه دهد. این کتاب، نه تنها برای طالبان حکمت، بلکه برای هر جوینده آزاده‌ای که در پی فهم حقیقت و اجرای آن است، نگاشته شده است.

بخش یکم: حقیقت، گوهر قابل تبیین

آغاز با نام خدا و جهت‌گیری عملی

درس‌گفتار با استناد به آیه شریفه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز می‌گردد، که نشانه‌ای است از جهت‌گیری توحیدی و الهی بحث. این آیه، که به معنای «به نام خداوند [مطلب حذف شد] )، چارچوبی الهی برای هر تأمل معرفتی فراهم می‌آورد. هدف این گفتار، نه غرق شدن در مباحث نظری بی‌ثمر، که جمع‌بندی موضوعات قوه، فعل، قدرت و ادراک با رویکردی عملی و قابل اجرا در حکمت عملی است. استاد فرزانه تأکید دارند که بحث‌ها باید از دایره نظریه‌پردازی صرف فراتر رود و به راهکارهایی منجر شود که در زندگی فردی و اجتماعی قابل تحقق باشد. این رویکرد، چونان چراغی است که مسیر حکمت عملی را در تاریکی‌های نظری روشن می‌سازد.

رد اهمال حقیقت

حقیقت، امری مهمل و گنگ نیست، بلکه گوهر روشنی است که با ابزار عقل و وحی قابل شناخت، تبیین، بیان، ارائه و اجراست. استاد فرزانه با قاطعیت، ادعای مهمل بودن حقیقت را نوعی سوفسطایی‌گری می‌دانند که از سوی برخی افراد یا به دلیل تنبلی فکری یا به تحریک صاحبان قدرت ترویج می‌شود. اگر حقیقت مهمل باشد، هیچ امر غیرمهملی در عالم باقی نمی‌ماند، زیرا حقیقت، ستون فقرات هستی است. این دیدگاه، چونان تیغی تیز، پرده‌های ابهام را می‌درد و حقیقت را چون گوهری ناب در معرض دید قرار می‌دهد.

نقد تعدد قرائات

مفهوم تعدد قرائات، که حقیقت را به امری نسبی و وابسته به دیدگاه‌های مختلف فرو می‌کاهد، از سوی استاد فرزانه به شدت مورد نقد قرار گرفته است. این ایده، که ریشه در فلسفه‌های پست‌مدرن غربی دارد و از حدود نیم‌قرن پیش در غرب مطرح شده، به تازگی به فضای فکری ایران راه یافته است. استاد تأکید دارند که این مفهوم، نه اختراع و نه اکتشافی نو، بلکه ترجمه‌ای از آثار غربی است که حقیقت را به ورطه ابهام می‌کشاند. در برابر این نسبی‌گرایی، قرآن کریم به عنوان مرجع وحدت حقیقت معرفی می‌شود. استاد می‌فرمایند: «قرآن ما این است، قرآن شما کدام است؟ باز کنید، بحث کنید، تحقیق کنید.» این دعوت به تحقیق، چونان ندایی است که جویندگان حقیقت را به سوی منبعی یگانه و روشن فرا می‌خواند.

زیان اهمال حقیقت

استاد فرزانه با تمثیلی گویا، اهمال حقیقت را به سرقتی تشبیه می‌کنند که در آن، دزد با ایجاد آشوب، مانع از جست‌وجوی حقیقت می‌شود. وقتی حقیقت به مهمل بودن کشیده می‌شود، باطل سود می‌برد و حق زیان می‌بیند. صاحبان باطل، که از شفافیت حقیقت هراس دارند، با ترویج ابهام، منافع خود را حفظ می‌کنند. این تحلیل، چونان آینه‌ای است که چهره پنهان قدرت‌های باطل را نمایان می‌سازد و زیان اهمال حقیقت را به روشنی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش یکم

بخش نخست این نوشتار، بر اهمیت تبیین حقیقت و رد هرگونه اهمال یا نسبی‌گرایی تأکید دارد. حقیقت، چونان گوهری است که در دسترس عقل و وحی قرار دارد و ادعای مهمل بودن آن، تلاشی است برای حفظ منافع باطل. نقد تعدد قرائات و دعوت به تحقیق در قرآن کریم، راهی است به سوی وحدت حقیقت که هر جوینده آزاده‌ای را به سوی خود فرا می‌خواند.

بخش دوم: نقش عالمان و روش تبیین حقیقت

نقش عالمان آزاده در تبیین حقیقت

استاد فرزانه تأکید دارند که هر عالم آزاده‌ای، اعم از فیلسوف، فقیه، یا حتی غیرمسلمان، موظف است به دنبال تبیین حقیقت باشد. این وظیفه، چونان رسالتی است که بر دوش عالمان نهاده شده تا پرده‌های جهل و ابهام را کنار زنند. آزاده بودن، به معنای رهایی از بندهای قدرت و تعصب است، و عالم آزاده، چونان مشعلی است که در تاریکی جهل می‌درخشد و راه حقیقت را نشان می‌دهد.

وازدگی علمی یا وابستگی استکباری

کسانی که حقیقت را مهمل می‌دانند یا به تعدد قرائات معتقدند، یا دچار وازدگی علمی‌اند یا به قدرت‌های استکباری وابسته‌اند. وازدگی علمی، حالتی است که عالم از جست‌وجوی حقیقت خسته شده و به ناامیدی در می‌غلتد. وابستگی استکباری، اما، نتیجه تبعیت از قدرت‌هایی است که با ابهام حقیقت، منافع خود را تأمین می‌کنند. این تحلیل، چونان کاوشی روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، ریشه‌های اهمال حقیقت را افشا می‌کند.

روش تبیین حقیقت

برای تبیین حقیقت، باید مرزبندی‌های روشنی میان ادیان الهی و غیرالهی، اسلام و غیراسلام، و فرق مختلف اسلامی انجام گیرد. این مرزبندی، چونان نقشه‌ای است که مسیر حقیقت را از میان انبوه مسیرهای باطل جدا می‌سازد. استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که با بررسی معیارهای عقلانی و نقلی، مانند سندیت و منطق، می‌توان به حقیقت محض دست یافت. این روش، نظام‌مند و علمی است و با تقسیم‌بندی منطقی، راه را برای شناخت حقیقت هموار می‌کند.

قابلیت تبیین تمامی حوزه‌های علمی

هیچ حوزه علمی‌ای از دسترس تبیین حقیقت خارج نیست. حقیقت، قابل تقسیم و بررسی تدریجی است، و هر بخش از آن می‌تواند توسط عالمان مختلف مورد کاوش قرار گیرد. این اصل، چونان کلیدی است که درهای علوم مختلف را به روی حقیقت‌جویان می‌گشاید و نشان می‌دهد که هیچ عرصه‌ای از شناخت حقیقت مصون نیست.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم بر نقش عالمان آزاده در تبیین حقیقت و روش‌های نظام‌مند برای این تبیین تأکید دارد. وازدگی علمی و وابستگی استکباری، موانع اصلی حقیقت‌جویی‌اند، اما با مرزبندی منطقی و استفاده از ابزارهای عقل و وحی، می‌توان به حقیقت دست یافت. این بخش، دعوتی است به عالمان برای برافراشتن پرچم حقیقت در برابر تاریکی‌های جهل و قدرت.

بخش سوم: شواهد قرآنی و تاریخی در تبیین حقیقت

مثال اثبات عدم تحریف قرآن کریم

استاد فرزانه برای اثبات عدم تحریف قرآن کریم، روشی علمی پیشنهاد می‌کنند که نیازی به استناد به روایات ندارد. به جای تکیه بر احادیث، باید خود متن قرآن کریم از منظر ادبی، فقهی، فلسفی، و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. ایشان با تمثیلی گویا، قرآن کریم را به ساختمانی تشبیه می‌کنند که اگر آجری از آن برداشته یا جابه‌جا شده باشد، آشکار خواهد شد. این روش، چونان آزمایشگاهی است که متن قرآن کریم را در بوته نقد و تحلیل قرار می‌دهد.

آیات قرآن کریم و حفاظت الهی

استاد فرزانه تأکید دارند که استناد صرف به آیاتی مانند إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ («ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم»، [مطلب حذف شد] ) و إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ («ما قرآن را نازل کردیم و قطعاً نگهبان آن هستیم»، [مطلب حذف شد] ) برای اثبات عدم تحریف کافی نیست. این آیات، حفاظت الهی قرآن کریم را نشان می‌دهند، اما تبیین علمی عدم تحریف نیازمند تحلیل مستقیم متن است. این دیدگاه، چونان دعوتی است به عالمان برای کاوش عمیق‌تر در متن قرآن کریم.

نقش قدرت در ممانعت از تبیین حقیقت

استاد فرزانه با نگاهی تاریخی، نشان می‌دهند که صاحبان قدرت از صدر تاریخ تا امروز مانع تبیین حقیقت شده‌اند، زیرا حقیقت به زیان باطل است. این ممانعت، چونان سدی است که جریان زلال حقیقت را متوقف می‌سازد، اما عالمان آزاده می‌توانند این سد را درهم شکنند.

مثال معاویه و حقانیت امیرالمؤمنین علیه‌السلام

استاد فرزانه با ذکر مثالی از معاویه، نشان می‌دهند که حتی مخالفان حق، مانند معاویه، به حقانیت امیرالمؤمنین علیه‌السلام آگاه بودند، اما به دلایل سیاسی و با استفاده از ابزارهای مادی، مانند تطمیع با پول، آن را انکار می‌کردند. این مثال، چونان آینه‌ای است که پیچیدگی‌های قدرت و حقیقت را در تاریخ اسلام نمایان می‌سازد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تکیه بر شواهد قرآنی و تاریخی، بر امکان تبیین حقیقت تأکید دارد. روش علمی پیشنهادی برای اثبات عدم تحریف قرآن کریم، همراه با تحلیل نقش قدرت در ممانعت از حقیقت‌جویی، نشان‌دهنده عمق و دقت این درس‌گفتار است. مثال معاویه، نمونه‌ای روشن از تقابل حق و باطل در تاریخ است که درس‌هایی ارزشمند برای امروز دارد.

بخش چهارم: راهکارهای مواجهه با حقیقت

دو راهکار در مواجهه با حقیقت

استاد فرزانه دو راهکار برای مواجهه با حقیقت پیشنهاد می‌کنند: نخست، مسالمت در شرایط عدم قدرت؛ دوم، استیفای حق در شرایط قدرت. این دو راهکار، چونان دو بال‌اند که جوینده حقیقت را در شرایط مختلف به سوی مقصد هدایت می‌کنند.

مسالمت در ظرف عدم قدرت

در شرایطی که قدرت کافی وجود ندارد، مسالمت و حسن هم‌جواری بهترین راهکار است. استاد فرزانه تأکید دارند که در چنین شرایطی، باید از تعارضات غیرضروری پرهیز کرد و با همکاری و صلح، موجودیت و حقانیت خود را حفظ نمود. این رویکرد، چونان نسیمی است که در طوفان‌های قدرت، آرامش و ثبات را به ارمغان می‌آورد.

حسن هم‌جواری در سیاست منطقه‌ای ایران

استاد فرزانه به سیاست خارجی ایران پس از انقلاب ۵۷ اشاره دارند که با تأکید بر حسن هم‌جواری، روابط دوستانه‌ای با کشورهای منطقه برقرار کرده است. ایران، با پرهیز از تعارض غیرضروری و ارائه همکاری‌های صادقانه، جایگاه خود را به عنوان قدرتی دوست و همسایه‌ای نیکو تقویت کرده است. این سیاست، چونان پلی است که ملت‌ها را به هم پیوند می‌دهد.

استیفای حق در ظرف قدرت

در صورت دستیابی به قدرت، اهمال حق جایز نیست و استیفای آن واجب می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که قدرت، تکلیف‌آور است و حق را نمی‌توان در سایه آن نادیده گرفت. این اصل، چونان پرچمی است که برافراشته شدن آن، نشانه پیروزی حق بر باطل است.

جنگ ابتدایی در فقه شیعه

در فقه شیعه، جنگ ابتدایی در زمان غیبت به دلیل نبود قدرت کافی جایز نیست، اما در صورت وجود قدرت، استیفای حق واجب می‌شود. استاد فرزانه به آیه شریفه وَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ («و با پیشوایان کفر بجنگید»، [مطلب حذف شد] ) استناد می‌کنند تا نشان دهند که در شرایط قدرت، مبارزه با پیشوایان کفر واجب است. این دیدگاه، چونان شمشیری است که حق را از باطل جدا می‌سازد.

پیش‌دستی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در جنگ‌ها

استاد فرزانه با اشاره به سیره نبوی، تأکید دارند که جنگ‌های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله غالباً پیش‌دستانه و تاکتیکی بودند تا از حملات دشمن پیشگیری کنند. این پیش‌دستی، چونان سپری است که امت اسلامی را از گزند دشمنان حفظ می‌کرد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با هوشمندی و فرصت‌شناسی، مانع از نزدیک شدن دشمنان به مدینه می‌شدند.

امر به معروف و مراتب آن

امر به معروف و نهی از منکر، دارای مراتب مختلفی است که در شرایط عدم پذیرش، می‌تواند به مراتب شدیدتر، مانند قتل، منجر شود. استاد فرزانه تأکید دارند که این مراتب، در شرایط قدرت قابل اجرا هستند، اما در شرایط ضعف، مسالمت توصیه می‌شود. این اصل، چونان نردبانی است که مراتب آن به سوی تحقق حق بالا می‌رود.

پرهیز از تنش‌های مرزی

استاد فرزانه هشدار می‌دهند که در شرایط عدم قدرت، ایجاد تنش‌های مرزی، مانند بحث مالکیت خلیج فارس یا جزایر، مضر است و باید از آن پرهیز کرد. این دیدگاه، چونان توصیه‌ای حکیمانه است که از آشوب‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند و ثبات را حفظ می‌نماید.

تغییر رفتار در صورت کسب قدرت

استاد فرزانه تأکید دارند که با کسب قدرت، رفتار، اعتقادات، و حتی ظاهر افراد تغییر می‌کند، زیرا قدرت تکلیف‌آور است. این تغییر، چونان تحولی است که جوینده حقیقت را به سوی اجرای حق هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با ارائه دو راهکار مسالمت و استیفای حق، چارچوبی عملی برای مواجهه با حقیقت ارائه می‌دهد. تأکید بر حسن هم‌جواری، پیش‌دستی در سیره نبوی، و مراتب امر به معروف، نشان‌دهنده عمق حکمت عملی این درس‌گفتار است. این بخش، راهنمایی است برای زیست مسالمت‌آمیز در شرایط ضعف و استیفای حق در شرایط قدرت.

نتیجه‌گیری کلی

درس‌گفتار شماره ۶۹۹ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چونان گوهری درخشان در پهنه حکمت اسلامی می‌درخشد. این گفتار، با تبیین مفاهیم حق، قدرت و ادراک، راهی روشن به سوی حقیقت می‌گشاید. نقد سوفسطایی‌گری و تعدد قرائات، تأکید بر نقش عالمان آزاده، روش‌های علمی تبیین حقیقت، و ارائه راهکارهای عملی برای زیست مسالمت‌آمیز یا استیفای حق، از جمله دستاوردهای این اثر است. این نوشتار، نه تنها برای طالبان حکمت، بلکه برای هر جوینده‌ای که در پی فهم و اجرای حقیقت است، راهنمایی ارزشمند است. حقیقت، چونان خورشیدی است که هرچند گاه در پس ابرهای قدرت و جهل پنهان می‌شود، اما با تلاش عالمان آزاده و ابزارهای عقل و وحی، همواره قابل رؤیت و تبیین است.