متن درس
پویایی وجود: بازاندیشی در مفهوم حرکت در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۵۳)
دیباچه
حرکت، به‌سان جریانی زلال در بستر وجود، از دیرباز ذهن حکیمان و فیلسوفان اسلامی را به خود مشغول داشته است. این مفهوم، که در فلسفه سنتی اغلب به چارچوب ماده و مقولات مادی محدود شده، در درس‌گفتار حاضر با رویکردی نوین و وجودشناختی مورد بازنگری قرار گرفته است. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نقدی عمیق بر دیدگاه‌های سنتی، حرکت را نه صرفاً صفتی مادی، بلکه وصفی ذاتی برای وجود معرفی می‌کنند که در همه مراتب هستی، از ذات الهی تا مخلوقات، جاری است.
بخش نخست: نقد تعریف سنتی حرکت و تبیین حرکت وجودی
محدودیت حرکت در فلسفه سنتی
در فلسفه سنتی، به‌ویژه در آرای ارسطو و فیلسوفان اسلامی متأثر از او، حرکت اغلب به‌عنوان فعلیت شیء بالقوه در چارچوب ماده تعریف شده است. این تعریف، که در آثار ابن‌سینا و حاجی سبزواری نیز بازتاب یافته، حرکت را به مقولات مادی نظیر کم، کیف، و این محدود می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی دقیق بر این دیدگاه، خاطرنشان می‌کنند که چنین تعریفی، حرکت را از شمول بر مراتب غیرمادی بازمی‌دارد و پرسش از پویایی وجود فی‌نفسه یا ذات الهی را بی‌پاسخ می‌گذارد. حرکت در این چارچوب، به تغییر حالات مادی، مانند تبدیل دانه به درخت یا نطفه به انسان، تقلیل می‌یابد و از تبیین پویایی در مراتب وجودی عاجز است.
درنگ: تعریف سنتی حرکت، به دلیل وابستگی به ماده، از تبیین پویایی در مراتب غیرمادی وجود بازمی‌ماند.
حرکت مادی و مقاطع ماده
در عالم ماده، حرکت به‌صورت خروج از یک حالت به حالت دیگر، مانند تبدیل نطفه به علقه، طفل به جوان، یا دانه به درخت، فهم می‌شود. این تغییرات، در مقاطع مختلف ماده رخ می‌دهند و با حالات متغیر آن همراه‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که این نوع حرکت، به دلیل وابستگی به ماده، تنها در چارچوب مقولات مادی قابل تبیین است و نمی‌تواند پویایی ذاتی وجود را توضیح دهد. برای مثال، دانه‌ای که به درخت تبدیل می‌شود، در مقاطع مختلف ماده تغییر می‌کند، اما هویت ذاتی آن به‌عنوان یک موجود زنده حفظ می‌شود.
حفظ هویت در حرکت مادی
انسان، در تمامی مراحل حرکت مادی، از طفولیت تا پیری و حتی پس از مرگ، از هویت انسانی خود خارج نمی‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی روشن، این نکته را تبیین می‌کنند که انسان، در همه عوالم، چه پیش از عالم ناسوت و چه پس از آن، انسان باقی می‌ماند و تنها مراتب، تعینات، و خصوصیات او تغییر می‌یابد. این دیدگاه، به حفظ هویت ذاتی موجود در فرآیند حرکت تأکید دارد و نشان می‌دهد که حرکت در ماده، تنها به ظهورات و خصوصیات ظاهری مربوط است، نه به هویت ذاتی.
درنگ: انسان در هیچ مرحله‌ای از حرکت مادی، از هویت انسانی خود خارج نمی‌شود و تنها مراتب و ظهورات او تغییر می‌یابد.
حرکت وجودی و عدم خروج از هویت
حرکت در وجود، برخلاف حرکت مادی، به معنای خروج وجود از وجود نیست، بلکه به پویایی و تکامل در مراتب وجودی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این تمایز، حرکت وجودی را به‌سان جریانی معرفی می‌کنند که بدون نقض هویت ذاتی موجود، به ظهور کمالات و مراتب وجودی منجر می‌شود. همان‌گونه که انسان از انسانیت خود خارج نمی‌شود، وجود نیز از وجودیت خود خارج نمی‌گردد، بلکه در مراتب مختلف، به کمال و ظهور می‌رسد.
نقد دیدگاه فوق‌انسانی بودن معصومین
برخی دیدگاه‌ها که معصومین را فوق انسان می‌دانند، از منظر استاد فرزانه قدس‌سره نادرست‌اند، زیرا خروج از هویت انسانی به معنای نقص و نابودی است، نه کمال. معصومین، در چارچوب هویت انسانی، به مراتب والای وجودی دست می‌یابند، اما این کمال، به معنای خروج از انسانیت نیست. این نقد، به ضرورت حفظ هویت ذاتی در تحلیل کمال موجودات تأکید دارد و نشان می‌دهد که کمال، در فعلیت کامل وجودی محقق می‌شود، نه در نفي هویت.
درنگ: کمال معصومین در چارچوب هویت انسانی است و خروج از انسانیت، نقص و نابودی است، نه کمال.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، با نقد تعریف سنتی حرکت و تمایز میان حرکت مادی و حرکت وجودی، راه را برای تبیین پویایی ذاتی وجود هموار می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر محدودیت‌های فلسفه سنتی در تحلیل حرکت، نشان می‌دهند که حرکت وجودی، فراتر از ماده، به‌عنوان وصفی ذاتی در همه مراتب هستی جاری است. این دیدگاه، با حفظ هویت ذاتی موجودات، حرکت را به‌سان ظهور کمالات وجودی معرفی می‌کند.
بخش دوم: حرکت در وجود و تمایز آن از حرکت مادی
تمایز حرکت در مرتبه و هویت
حرکت در وجود، در ظرف مراتب رخ می‌دهد، نه در ظرف هویت. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از انسان در عوالم مختلف، توضیح می‌دهند که انسان، چه در بهشت و چه در دنیا، انسان باقی می‌ماند و تنها تعینات و خصوصیات او تغییر می‌کند. این تمایز، به تحلیل دقیق‌تر حرکت در فلسفه اسلامی کمک می‌کند و نشان می‌دهد که حرکت وجودی، به ظهور مراتب مختلف وجودی بدون نقض هویت ذاتی مربوط است.
درنگ: حرکت در وجود، در مراتب رخ می‌دهد، نه در هویت، و به ظهور کمالات وجودی بدون خروج از هویت ذاتی منجر می‌شود.
وحدت هویت در مراتب وجودی
همه موجودات، از جمله انسان، در مراتب مختلف وجودی، هویت یکسانی دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که انسان، در هیچ مرتبه‌ای از انسانیت خود خارج نمی‌شود، بلکه کمالات و ظهورات او افزایش می‌یابد. این دیدگاه، با نظریه وحدت در کثرت در فلسفه ملاصدرا همخوانی دارد و نشان می‌دهد که هویت ذاتی موجودات، در همه مراتب وجودی ثابت است.
نقد اصطلاح انسان‌تر شدن
اصطلاح «انسان‌تر شدن» در عرف، به معنای افزایش کمالات است، نه افزایش در انسانیت. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این اصطلاح، خاطرنشان می‌کنند که انسانیت، به‌عنوان یک هویت ثابت، قابلیت افعل ندارد و کمالات آن در ظهورات وجودی نمود می‌یابد. این نقد، به ضرورت دقت در کاربرد اصطلاحات فلسفی تأکید دارد و نشان می‌دهد که کمال انسان، در فعلیت وجودی اوست، نه در افزایش ذات انسانیت.
حرکت در مقولات و تمایز آن از هویت
حرکت در مقولات، مانند عرض یا جوهر، در ظرف مراتب و ظهورات رخ می‌دهد، نه در هویت ذاتی. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به مقاطع مختلف یک شیء، مانند نطفه یا طفل، تأکید می‌کنند که این مقاطع، از هویت ذاتی شیء جدا هستند. حرکت در مقولات، به تغییر در مراتب وجودی مربوط است، نه به تغییر در هویت ذاتی.
درنگ: حرکت در مقولات، در ظرف مراتب و ظهورات رخ می‌دهد و هویت ذاتی موجود را تغییر نمی‌دهد.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با تبیین حرکت در وجود و تمایز آن از حرکت مادی، به پویایی ذاتی وجود در همه مراتب هستی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد اصطلاحات عرفی و تحلیل دقیق مقولات فلسفی، نشان می‌دهند که حرکت وجودی، به ظهور کمالات در مراتب مختلف بدون نقض هویت ذاتی منجر می‌شود. این دیدگاه، افقی نو در فهم حرکت در فلسفه اسلامی می‌گشاید.
بخش سوم: نقد ماهیت و تبیین حرکت در وجود
نقد ماهیت به‌عنوان ذات شیء
در فلسفه سنتی، ماهیت گاه به‌عنوان ذات شیء تلقی شده که وجود بر آن عارض می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقدی عمیق بر این دیدگاه، تأکید می‌کنند که ماهیت، یک مفهوم ذهنی است و وجود خارجی ندارد. حرکت و تغییر، تنها در وجود رخ می‌دهند، نه در مفاهیم ذهنی. این نقد، به تمایز بنیادین میان وجود و ماهیت در فلسفه اسلامی اشاره دارد و ماهیت را به‌سان سایه‌ای می‌داند که از وجود انتزاع می‌شود.
درنگ: ماهیت، یک مفهوم ذهنی است و فاقد وجود خارجی و حرکت است؛ حرکت تنها در وجود محقق می‌شود.
ماهیت به‌عنوان مفهوم ذهنی
استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از مفهوم «شریک الباري»، ماهیت را به‌عنوان یک مفهوم ذهنی معرفی می‌کنند که فاقد وجود خارجی است. همان‌گونه که شریک الباري تنها در ذهن متصور است، ماهیت نیز یک انتزاع ذهنی است و نمی‌تواند ظرف حرکت باشد. حرکت، به‌عنوان وصفی وجودی، تنها در موجودات واقعی محقق می‌شود.
نقد حرکت در عرض
در فلسفه سنتی، عرض به‌عنوان ماهیت مفهومی تلقی شده و حرکت در آن نفی می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این دیدگاه، تأکید می‌کنند که حرکت در عرضي، یعنی ماهیت موجود، رخ می‌دهد، نه در عرض به‌ماهو عرض. وجود، ظرف حرکت است و هر موجودی که وجود دارد، به‌ناچار متحرک است.
درنگ: حرکت در عرضي، یعنی وجود عرض، رخ می‌دهد، نه در عرض به‌ماهو عرض که یک مفهوم ذهنی است.
استناد به علامه طباطبایی
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به علامه طباطبایی در نهایة الحکمة (فصل سادس، صفحه ۱۸۲)، تأکید می‌کنند که حرکت در مقوله، مانند کم یا کیف، در وجود عرضي (متکيف یا متکمم) رخ می‌دهد، نه در ماهیت مقوله. علامه طباطبایی می‌فرمایند که ذاتیات، مانند جنس و فصل، تغییر نمی‌کنند و حرکت در وجود عرضي است که با نمو یا استحاله همراه است. این دیدگاه، با نظریه اصالت وجود در درس‌گفتار همخوانی دارد.
نقد تغییر در ذات ماهیت
تغییر در ذات ماهیت، مانند تبدیل کم به لا کم یا کیف به لا کیف، محال است، زیرا ماهیت ذاتاً ثابت است و تغییر در آن به معنای نفي ماهیت است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نکته، خاطرنشان می‌کنند که حرکت، تنها در وجود رخ می‌دهد و ماهیت، به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، فاقد تغییر و حرکت است.
تشکیک در عرضيات
حرکت در وجود، به تشکیک در عرضيات، یعنی اعراض موجود، منجر می‌شود، نه در اعراض به‌ماهو اعراض. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به نظریه تشکیک وجود در فلسفه ملاصدرا، تأکید می‌کنند که وجود، ظرف حرکت و تشکیک است و اعراض مفهومی، فاقد حرکت‌اند.
درنگ: تشکیک در عرضيات، به معنای تفاوت مراتب وجودی در اعراض موجود است و حرکت در وجود عرضي رخ می‌دهد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با نقد ماهیت به‌عنوان یک مفهوم ذهنی و تبیین حرکت در وجود، نشان می‌دهد که حرکت، وصفی ذاتی برای وجود است و در همه مراتب هستی جاری است. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آرای علامه طباطبایی و نقد دیدگاه‌های سنتی، حرکت را به‌سان جریانی وجودی معرفی می‌کنند که از محدودیت‌های ماده فراتر می‌رود.
بخش چهارم: تمایز حرکت و تغییر
تمایز حرکت و تغییر
استاد فرزانه قدس‌سره، با تمایز میان حرکت و تغییر، تأکید می‌کنند که تغییر، دایر مدار ماده است، درحالی‌که حرکت، اعم از ماده بوده و می‌تواند بدون تغییر رخ دهد. هر چیزی که تغییر دارد، متحرک است، اما هر متحرکی لزوماً متغیر نیست. این تمایز، به تحلیل دقیق‌تر حرکت در مراتب غیرمادی کمک می‌کند و نشان می‌دهد که حرکت وجودی، فراتر از تغییر مادی است.
درنگ: حرکت، اعم از ماده است و می‌تواند بدون تغییر رخ دهد، درحالی‌که تغییر، مختص ماده است.
نقد دیدگاه سنتی در باب وجود و ماهیت
در فلسفه سنتی، ماهیت گاه به‌عنوان معروض وجود تلقی شده که وجود بر آن عارض می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این دیدگاه، تأکید می‌کنند که ماهیت، یک انتزاع ذهنی است و وجود، حقیقت اصیل است که تعین می‌یابد. این نقد، به کاستی‌های فلسفه سنتی در تحلیل نسبت وجود و ماهیت اشاره دارد و وجود را به‌عنوان ظرف حرکت معرفی می‌کند.
نقد عبارات متهافت ملاصدرا
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به عبارات متهافت ملاصدرا در باب وجود و ماهیت، خاطرنشان می‌کنند که ملاصدرا گاه ماهیت را فرع وجود می‌داند و گاه آن را نفی می‌کند. این درس‌گفتار، با تأکید بر اصالت وجود، ماهیت را به‌عنوان یک مفهوم ذهنی فاقد وجود خارجی معرفی می‌کند و حرکت را تنها در وجود متصور می‌داند.
درنگ: ماهیت، به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، فاقد وجود خارجی است و حرکت تنها در وجود محقق می‌شود.
عدم وجود موجود غیرمتحرک
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که هیچ موجودی بدون حرکت نیست، زیرا حرکت، ذاتی وجود است. حتی در عرض، حرکت در عرضي، یعنی ماهیت موجود، رخ می‌دهد، نه در عرض به‌ماهو عرض. این دیدگاه، با نظریه اصالت وجود همخوانی دارد و نشان می‌دهد که هر موجودی که وجود دارد، به‌ناچار متحرک است.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با تمایز میان حرکت و تغییر و نقد دیدگاه‌های سنتی در باب وجود و ماهیت، حرکت را به‌عنوان وصفی ذاتی برای وجود تبیین می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر اصالت وجود، نشان می‌دهند که حرکت، در همه مراتب هستی جاری است و ماهیت، به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، فاقد حرکت و تغییر است.
بخش پنجم: حرکت در وجود و حقیقت وجود
حرکت به‌عنوان حقیقت وجود
حرکت در وجود، به معنای پویایی در مراتب وجودی است که با حقیقت وجود عجین است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نکته، خاطرنشان می‌کنند که هیچ موجودی بدون حرکت نیست، زیرا حرکت، ذاتی وجود است. این دیدگاه، امکان تحلیل پویایی در همه مراتب هستی، از ماده تا مجردات، را فراهم می‌کند.
درنگ: حرکت، ذاتی وجود است و هیچ موجودی بدون حرکت نیست.
نقد فلسفه سنتی به‌عنوان غیرجهانی
فلسفه سنتی، با تأکید بر ماهیت و مقولات، گاه از گفت‌وگوی جهانی بازمی‌ماند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این محدودیت، تأکید می‌کنند که فلسفه مبتنی بر اصالت وجود، امکان دیالوگ فلسفی با مخاطبان گسترده را فراهم می‌سازد. این دیدگاه، با تبیین حرکت در وجود، به‌سوی فلسفه‌ای جهانی حرکت می‌کند.
کارایی فلسفی حرکت در وجود
حرکت در وجود، به‌عنوان یک اصل فلسفی، امکان تحلیل پویایی در همه مراتب هستی را فراهم می‌کند و به فهم عمیق‌تری از حقیقت وجود منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این کارایی، حرکت را به‌سان چشمه‌ای جوشان معرفی می‌کنند که حیات و پویایی عالم را رقم می‌زند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با تبیین حرکت به‌عنوان حقیقت وجود، نشان می‌دهد که حرکت، وصفی ذاتی برای وجود است که در همه مراتب هستی جاری است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد محدودیت‌های فلسفه سنتی و تأکید بر اصالت وجود، افقی نو در تحلیل پویایی عالم می‌گشایند و فلسفه اسلامی را به‌سوی گفت‌وگویی جهانی هدایت می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با بازاندیشی در مفهوم حرکت، از چارچوب‌های سنتی فراتر رفته و حرکت را به‌سان تجلی و ظهور وجود معرفی کرده است. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نقد تعاریف سنتی و تأکید بر اصالت وجود، حرکت را صفتی ذاتی برای وجود تبیین کرده‌اند که در همه مراتب هستی، از ماده تا مجردات، جاری است. تمایز میان حرکت و تغییر، نقد ماهیت به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، و تبیین تشکیک در عرضيات، از جمله دستاوردهای این درس‌گفتار است. این دیدگاه، با پیوند میان فلسفه اسلامی و مفاهیم وجودشناختی، راهی نو برای فهم حقیقت حق ارائه می‌دهد و فلسفه اسلامی را به سوی افق‌های متعالی هدایت می‌کند. صلوات بر محمد و آل، دعایی است برای اتصال به این پویایی و حقیقت الهی، که عالم را در جریانی حیات‌بخش به سوی کمال رهنمون می‌سازد.
با نظارت صادق خادمی