متن درس

تحلیل فلسفی موجودات ضعیف‌الوجود در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۷۶۰)

مقدمه: کاوش در ظرافت‌های وجودی حرکت و زمان

موجودات ضعیف‌الوجود، مانند حرکت و زمان، از موضوعات بنیادین فلسفه اسلامی‌اند که به دلیل ظرافت و پیچیدگی وجودی، نیازمند تحلیلی عمیق و عقلانی‌اند. این موجودات، که ریشه در آرای ابن‌سینا داشته و توسط فلاسفه‌ای چون ملاصدرا و شارحانی مانند حاجی سبزواری بسط یافته‌اند، به واسطه ضعف وجودی خود، از ادراک حسی گریزان‌اند و تنها با ابزار عقلانی، چون صدق و انطباق، قابل شناخت‌اند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۷۶۰ استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی دقیق و منسجم این مفاهیم می‌پردازد. هدف، تبیین عقلانی و جامع موجودات ضعیف‌الوجود، به‌ویژه حرکت قطعیه، توسطیه و زمان، با زبانی علمی و متناسب با فضای آکادمیک است.

بخش نخست: تبیین مفهومی موجودات ضعیف‌الوجود

ماهیت موجودات ضعیف‌الوجود

موجودات ضعیف‌الوجود، مانند حرکت و زمان، به دلیل نازکی وجودی، از دایره ادراک حسی بیرون‌اند. این موجودات، که در زمره ضعفا‌الوجود جای دارند، نه با حواس ظاهری، بلکه با ابزار عقلانی، چون صدق و انطباق، شناخته می‌شوند. ضعف وجودی آن‌ها، مانند سایه‌ای ظریف بر گستره هستی، تحلیلشان را دشوار می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اثبات وجود این موجودات، از طریق تطابق با واقع یا وجود کلی و اجزای وجودی، میسر است. این اجزا، برخلاف تصورات ذهنی، واقعی‌اند، هرچند به چنگ ادراک حسی نمی‌آیند.

نقش ابن‌سینا و ملاصدرا در تبیین ضعفا‌الوجود

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به نقل‌قول‌های ملاصدرا از ابن‌سینا، بر اهمیت تحلیل عقلانی موجودات ضعیف تأکید می‌کنند. ابن‌سینا، حرکت توسطیه را به‌عنوان وجودی سیال و واقعی در خارج معرفی کرده و حرکت قطعیه را به ذهن محدود می‌داند. ملاصدرا، با بسط این آراء، وجود واقعی این موجودات را اثبات می‌کند. حاجی سبزواری نیز، در حاشیه خود، حرکت و زمان را به دو قسم قطعیه (منطبق بر نفس و ذهنی) و توسطیه (سیال و خارجی) تقسیم می‌کند. این تقسیم‌بندی، چون کلیدی، درهای شناخت این موجودات را می‌گشاید.

روش‌شناسی اثبات وجود

اثبات وجود ضعفا‌الوجود، از طریق ابزارهای عقلانی، چون صدق (تطابق با واقع)، انطباق (وجود خارجی) و عدم صحت سلب، صورت می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اجزای این موجودات، نه توهمی و ذهنی، بلکه وجودی و واقعی‌اند. این اجزا، مانند ذرات نوری در تاریکی هستی، تنها با نور عقل دیده می‌شوند. خلط ذهن و خارج، که به دلیل ظرافت این موجودات رخ می‌دهد، تحلیل عقلانی را ضروری می‌سازد.

بخش دوم: حرکت در فلسفه اسلامی

حرکت قطعیه: وجود ذهنی یا واقعی؟

حرکت قطعیه، برخلاف تصور رایج، به معنای تقطیع واقعی نیست، بلکه وجودی بالقوه و ذهنی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به ابن‌سینا، حرکت قطعیه را از حرکت توسطیه متمایز می‌دانند. حرکت قطعیه، مانند سایه‌ای بر دیوار ذهن، در ظرف عقل ملاحظه می‌شود، درحالی‌که حرکت توسطیه، چون جویباری سیال، در خارج جریان دارد. این تمایز، از خلط ذهن و خارج جلوگیری می‌کند.

حرکت توسطیه: سیالیت و واقعیت

حرکت توسطیه، به‌عنوان وجودی سیال، تنها حرکت واقعی در خارج است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد دیدگاه ابن‌سینا که حرکت توسطیه را به دلیل کلی بودن در خارج موجود نمی‌داند، استدلال می‌کنند که این حرکت، مانند پلی میان مبدأ و منتها، محدوده‌ای از وجود را نشان می‌دهد. تمثیل پول، که نه صد است و نه هزار، بلکه بین این دو قرار دارد، ظرافت تعریف حرکت توسطیه را آشکار می‌سازد. این حرکت، چون جریانی سیال، هویت خود را از منشأ خود (زمان یا متحرک) می‌گیرد.

تتالی انات و پیوستگی حرکت

برخی، حرکت را به تتالی انات (تعینات متتالی) تشبیه کرده‌اند، مانند خطی که از نقاط متراکم تشکیل شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل آرد و خمیر، این دیدگاه را نقد می‌کنند. آرد، به دلیل سستی، تتالی انات است، اما خمیر، به واسطه پیوستگی، از آن متمایز است. حرکت، مانند خمیر، دارای پیوستگی واقعی است و نمی‌توان آن را به اجزای سست تقلیل داد. این پیوستگی، چون رشته‌ای نامرئی، اجزای حرکت را به هم می‌پیوندد.

بخش سوم: زمان در فلسفه اسلامی

زمان سیال و عدم عروض

زمان سیال، به دلیل ماهیت سیال خود، نمی‌تواند عارض حرکت یا معروض چیزی باشد. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که حرکت و زمان، هر دو سیال‌اند و از سکون به دور. تقطیع زمان، مانند پاره کردن جویبار، آن را نابود می‌کند. زمان، چون آینه‌ای شفاف، پیوستگی انات را بازتاب می‌دهد، و هرگونه تلاش برای جزء جزء کردن آن، ذات سیالش را از بین می‌برد.

استناد قرآنی به سیالیت هستی

قرآن کریم، با آیاتی چون كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹؛ هر روز او در کاری است)، بر سیالیت و تلاطم هستی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، این آیه را شاهدی بر غیرقار بودن هستی می‌دانند. حرکت و زمان، چون امواجی در دریای هستی، در تلاطم‌اند و آرامش در آن‌ها راه ندارد.

نقد نظریه ذی‌مقراطیس و تتالی انات

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به ابن‌سینا، نظریه ذی‌مقراطیس (ذرات اتمی) را رد می‌کنند، زیرا با سیالیت حرکت و زمان سازگار نیست. همچنین، دیدگاه تتالی انات، به دلیل عدم پیوستگی واقعی، باطل است. حرکت، مانند سنگی یکپارچه، از تتالی سست انات متمایز است. این نقد، چون تیغی تیز، دیدگاه‌های ناسازگار را کنار می‌زند.

بخش چهارم: محدودیت‌های ادراک حسی و ضرورت عقلانیت

درشت‌بینی حس و خلط ذهن و خارج

حس درشت‌بین، قادر به ادراک ظرافت‌های حرکت و زمان نیست. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل‌هایی چون صاف و زبر، خط و نقاط، و کره زمین، نشان می‌دهند که حس، به دلیل محدودیت، پیوستگی حرکت را به تتالی انات تقلیل می‌دهد. این درشت‌بینی، مانند پرده‌ای بر چشم، انسان را از درک موجودات ریز محروم می‌کند. عقل، چون چراغی در تاریکی، این ظرافت‌ها را آشکار می‌سازد.

تمثیل‌های فلسفی و تأثیر درشت‌بینی

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل‌هایی چون کلیه با میلیون‌ها سوپاپ، نان آلوده به سوسک، و آب انبار پر از لجن، بر محدودیت حس تأکید می‌کنند. این تمثیل‌ها، چون آینه‌هایی، ناتوانی حس در درک ظرافت‌های خلقت را نشان می‌دهند. درشت‌بینی، انسان را از ادراک موجودات ریز، مانند میکروب‌ها یا حرکت، بازمی‌دارد و به وسواس یا ناتوانی می‌کشاند.

استقلال وجودی موجودات

قرآن کریم، با آیه لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ (الأنعام: ۱۶۴؛ هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد)، بر استقلال وجودی موجودات تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که حرکت و زمان، مانند دیگر موجودات، در ذات، صفات و افعال خود مستقل‌اند و با حسن هم‌جواری، بدون اتصال، کنار هم قرار دارند.

بخش پنجم: ریزبینی فلسفی و شناخت اولیای الهی

ریزبینی اولیای خدا

اولیای خدا، با ریزبینی، ظرافت‌های خلقت را ادراک می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به توحید مفضل، بر پیچیدگی موجودات ریز تأکید دارند. این ریزبینی، مانند کلیدی، درهای شناخت حرکت و زمان را می‌گشاید. اولیای خدا، با دوری از درشت‌بینی، از استکبار و نادیده گرفتن موجودات عظیم مصون‌اند.

خلقت لوکس و نظم الهی

استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیل چرخ‌ و فلک هستی، استدلال می‌کنند که موجودات، بدون اتصال یا چسبندگی، با نظم الهی کنار هم قرار دارند. این نظم، مانند رقص ستارگان در آسمان، بدون گره یا دوختگی، جریان دارد. خلقت لوکس خداوند، حرکت و زمان را به‌عنوان موجوداتی مستقل و سیال معرفی می‌کند.

جمع‌بندی

موجودات ضعیف‌الوجود، مانند حرکت و زمان، در فلسفه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این موجودات، به دلیل ظرافت وجودی، از ادراک حسی گریزان‌اند و تنها با عقلانیت غیرمشوب قابل شناخت‌اند. ابن‌سینا، با تأکید بر سیالیت حرکت توسطیه، و ملاصدرا، با بسط این آراء، وجود واقعی این موجودات را تثبیت کرده‌اند. تمثیل‌هایی چون آرد و خمیر، خط و نقاط، و چرخ‌ و فلک، پیوستگی واقعی حرکت را نشان می‌دهند. آیات قرآن کریم، چون كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ و لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ، بر سیالیت و استقلال وجودی این موجودات گواهی می‌دهند. ریزبینی فلسفی، چون نوری در تاریکی، ظرافت‌های خلقت را آشکار می‌سازد و از خلط ذهن و خارج جلوگیری می‌کند. این تحلیل، فلسفه اسلامی را به سوی تبیینی دقیق‌تر از ضعفا‌الوجود هدایت می‌کند.