متن درس

تحلیل فلسفی تقدم فعل بر قوه و نقد مفهوم ماهیت در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۸۰۹)

دیباچه

این نوشتار به بررسی عمیق و فلسفی موضوع تقدم فعل بر قوه و نقد مفهوم ماهیت در فلسفه اسلامی، با محوریت آرای ملاصدرا و حاشیه‌های حاجی سبزواری، اختصاص دارد. هدف از این نگارش، تبیین دقیق و علمی محتوای درس‌گفتار شماره ۸۰۹ استاد فرزانه قدس‌سره است که با نگاهی نقادانه و تحلیلی، به بازسازی و تعمیق مفاهیم بنیادین فلسفه صدرایی می‌پردازد.

بخش نخست: مبانی نظری تقدم فعل بر قوه در فلسفه صدرایی

تقدم وجود بالفعل بر وجود بالقوه

در فلسفه ملاصدرا، مفهوم تقدم فعل بر قوه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. فعل، به‌مثابه وجود بالفعل، تحقق کامل هستی است، درحالی‌که قوه، به‌مثابه وجود بالقوه، مرتبه‌ای ناقص از وجود را نمایندگی می‌کند. این تقدم وجودی، ریشه در نظریه حرکت جوهری دارد که عالم را در سیر تکاملی مداوم می‌بیند. ملاصدرا با تأکید بر اصالت وجود، فعلیت را به‌عنوان مرتبه‌ای کامل‌تر از هستی معرفی می‌کند که بدون آن، قوه نمی‌تواند به تحقق کامل دست یابد.

نقد تفسیر حاجی سبزواری از تقدم وجود

حاجی سبزواری در حاشیه بر منظومه، با استناد به عبارت «إذ الوجود كما علمت…»، مدعی تقدم وجود بر ماهیت می‌شود. این تفسیر، با اصل فلسفه صدرایی ناسازگار است، زیرا ملاصدرا ماهیت را مفهومی ذهنی و غیرحقیقی می‌داند که فاقد وجود خارجی است. حاجی سبزواری با دوگانه‌سازی وجود و ماهیت، به‌اشتباه قوه را به ماهیت و فعل را به وجود فرومی‌کاهد، درحالی‌که در نظام صدرایی، هر دو مرتبه‌ای از وجودند.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار نشان داد که تقدم فعل بر قوه در فلسفه ملاصدرا، نه تقدم وجود بر ماهیت، بلکه برتری مرتبه کامل‌تر وجود بر مرتبه ناقص‌تر آن است. نقد حاشیه‌های حاجی سبزواری آشکار ساخت که دوگانه‌سازی وجود و ماهیت، از اصول صدرایی فاصله می‌گیرد و نیازمند بازنگری است. این تحلیل، بر اهمیت اصالت وجود و پویایی عالم در فلسفه صدرایی تأکید دارد.

بخش دوم: نقد مفاهیم عامیانه و کلامی در فلسفه اسلامی

لزوم پالایش فلسفه از مفاهیم غیرعلمی

یکی از چالش‌های فلسفه اسلامی در حوزه‌های علمی، نفوذ مفاهیم عامیانه و کلامی است که گاه فاقد مبنای علمی‌اند. فلسفه، به‌عنوان علمی دقیق، باید از این مفاهیم پالایش شود تا در مجامع علمی جهانی، با زبانی معتبر و استدلالی ارائه گردد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید با معیارهای جهانی سنجش علمی هم‌خوانی داشته باشد تا در گفتمان‌های بین‌المللی تأثیرگذار باشد.

نقد مفاهیم منطقی ارسطویی در فلسفه صدرایی

مفاهیمی چون کلیات خمس (جنس، فصل، عرض عام، عرض خاص، نوع) در منطق ارسطویی، در فلسفه صدرایی به مفاهیم ذهنی تقلیل می‌یابند. ملاصدرا با تأکید بر اصالت وجود، این مفاهیم را فاقد تحقق خارجی می‌داند و ماهیت را صرفاً مفهومی انتزاعی معرفی می‌کند. این دیدگاه، بنیاد نقد استاد فرزانه قدس‌سره بر تفسیرهای کلامی و عامیانه است که گاه در آثار فلاسفه نفوذ کرده‌اند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش نشان داد که نفوذ مفاهیم عامیانه و کلامی، مانعی برای پویایی فلسفه اسلامی است. علم دینی، برای حفظ اعتبار علمی خود، باید از این مفاهیم فاصله گرفته و با زبانی استدلالی و جهانی ارائه شود. تأکید بر اصالت وجود و رد مفاهیم ارسطویی، از مهم‌ترین اصول فلسفه صدرایی است که در این تحلیل برجسته شد.

بخش سوم: وجود به‌مثابه تنها حقیقت عالم

وجود به‌عنوان ظرف همه پدیده‌ها

در فلسفه صدرایی، وجود تنها حقیقت عالم است و قوه، فعل، حرکت و تکامل، همگی مراتب متفاوت وجودند. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، عالم را به دیگی مذاب تشبیه می‌کنند که همه‌چیز در آن در حال حرکت و تعامل است. این سیالیت وجود، بنیان پویایی عالم در فلسفه صدرایی است.

پارادوکس وجود: آشکار و پنهان

وجود، هم اعرف الاشیاء (آشکارترین چیزها) و هم فی غایت الخفاء (در نهایت پنهانی) است. این پارادوکس، به حضور فراگیر و در عین حال عمیق وجود اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با الهام از مثنوی مولوی، وجود را به آب تشبیه می‌کنند که ماهی در آن غرق است، اما از شدت حضور، آن را نمی‌بیند. انسان نیز، به دلیل غرق بودن در وجود، گاه از درک حقیقت آن عاجز است.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش بر اصالت وجود به‌عنوان تنها حقیقت عالم تأکید کرد. وجود، ظرف همه پدیده‌هاست و معرفت آن، انسان را به کمال می‌رساند. تمثیلات و استعارات، مانند تشبیه عالم به دیگ مذاب یا وجود به آب، به تبیین این مفاهیم یاری رساندند و نشان دادند که فلسفه صدرایی، با نگاهی پویا، عالم را در جریان تکامل مداوم می‌بیند.

بخش چهارم: پیوند فلسفه و دین در سنجش اعمال

ترازوی فلسفی و دینی برای سنجش اعمال

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که سنجش اعمال، اعم از خیر و شر، نیازمند ترازویی فلسفی و دینی است. دین، با ارائه معیارهایی چون توبه و استغفار، عقل را در فهم ارزش‌های وجودی یاری می‌کند. به‌عنوان مثال، در قرآن کریم آمده است: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ﴾ (نساء: ۱۷)؛ «توبه نزد خدا تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می‌شوند، سپس به‌زودی توبه می‌کنند». این آیه، به قدرت تحول‌آفرین توبه اشاره دارد که گناه را در ظرف وجود پاک می‌کند.

نماز و ادراک وجود

در نماز، کاف خطاب در آیه ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ (فاتحه: ۵)؛ «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم»، به وجود الهی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که انکار ادراک وجود در عبادت، به معنای نفی حقیقت نماز است. انسان، در تجربه دینی، با وجود مواجه است و این مواجهه، گواهی بر حضور فراگیر وجود است.

مثال روزه و جبران آن

جبران یک روزه قضا در ماه رمضان، با شصت روزه خارج از رمضان ممکن است، زیرا رمضان، به دلیل خیر عظیم خود، ارزشی معادل خیر من الف شهر دارد. این مثال، به منطق شرعی و عقلی جبران اشاره دارد و نشان می‌دهد که دین، معیارهای دقیقی برای سنجش اعمال ارائه می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش نشان داد که دین و فلسفه، در پیوند با یکدیگر، ترازویی برای سنجش اعمال فراهم می‌کنند. توبه، به‌عنوان کیمیای وجودی، و نماز، به‌عنوان مواجهه با وجود الهی، نمونه‌هایی از این پیوندند. مثال روزه و جبران آن، بر اهمیت معیارهای دینی در کنار عقل تأکید دارد.

بخش پنجم: ضرورت پویایی فلسفه اسلامی در مواجهه با علوم مدرن

نقد فلسفه جامد و انفرادی

فلسفه‌ای که عالم را جامد و منفرد می‌بیند، نمی‌تواند با علوم تجربی و انسانی هم‌خوانی داشته باشد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید پویا و سیال باشد تا در گفتمان‌های علمی مدرن تأثیرگذار گردد. فلسفه صدرایی، با تأکید بر سیالیت وجود، این ظرفیت را دارد که با علوم تجربی هم‌نوا شود.

لزوم ترازوی فلسفی در علوم انسانی

علوم انسانی، بدون ترازوی فلسفی و دینی، نمی‌توانند به رشد واقعی دست یابند. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، علوم انسانی را به جسم بی‌روحی تشبیه می‌کنند که بدون معیارهای عقلی و دینی، از پویایی بازمی‌ماند. این ترازو، معیارهای دقیقی برای تحلیل پدیده‌های انسانی فراهم می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش بر ضرورت پویایی فلسفه اسلامی در مواجهه با علوم مدرن تأکید کرد. علم دینی، با بهره‌گیری از سیالیت وجود و معیارهای عقلی و دینی، می‌تواند در گفتمان‌های علمی جهانی نقش‌آفرین باشد. لزوم ترازوی فلسفی در علوم انسانی، از دیگر نتایج این بخش است.

نتیجه‌گیری کل

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تحلیل عمیق تقدم فعل بر قوه و نقد مفهوم ماهیت در فلسفه اسلامی پرداخت. تقدم فعل بر قوه، در نظام صدرایی، به معنای برتری مرتبه کامل‌تر وجود بر مرتبه ناقص‌تر آن است. نقد حاشیه‌های حاجی سبزواری نشان داد که دوگانه‌سازی وجود و ماهیت، با اصول صدرایی ناسازگار است. وجود، تنها حقیقت عالم است و همه پدیده‌ها در ظرف آن معنا می‌یابند. دین، با ارائه معیارهایی چون توبه و استغفار، عقل را در سنجش اعمال یاری می‌کند. فلسفه اسلامی، برای تأثیرگذاری در گفتمان‌های علمی جهانی، باید از مفاهیم عامیانه پالایش شده و با زبانی دقیق ارائه گردد. این بررسی، با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات فاخر، تلاش کرد تا مفاهیم پیچیده فلسفی را به‌گونه‌ای روشن و علمی تبیین کند.