متن درس

پویایی ذات الهی در مقام ربوبیت: بازخوانی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه هشتصد و بیست و پنج)

دیباچه

جهان هستی، چونان آیینه‌ای درخشان، جلوه‌های بی‌کران ذات الهی را در مقام ربوبیت بازمی‌تاباند. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه هشتصد و بیست و پنجم، به کاوش عمیق در مفهوم پویایی ذات الهی می‌پردازد. این اثر، با زبانی علمی و فاخر، تلاش دارد تا تصویری پویا و فعال از خداوند ارائه دهد و تصور ساکن بودن ذات الهی را به چالش کشد. با بهره‌گیری از آیات قرآنی، متون عرفانی نظیر جوشن کبیر، و تأملات فلسفی حکمت متعالیه، این نوشتار عالم را چونان جریانی سیال می‌بیند که در هر لحظه، ظهوری نو از شئون الهی را متجلی می‌سازد.

بخش یکم: پویایی ذات الهی در مقام ربوبیت

ذات الهی، ظرف وجود و حقیقت

ذات الهی، در مقام ربوبیت، چونان چشمه‌ای جوشان، ظرف هویت، حقیقت، و وجود است که در آن، سیر شئون و پویایی ذاتی جایگاهی بنیادین دارد. این مفهوم، از سنگین‌ترین مباحث معرفتی و فلسفی است که به ظهور بی‌نهایت شئون الهی در ذات متعال اشاره دارد. برخلاف تصورات مادی که ذات را ساکن و جامد می‌پندارند، این دیدگاه، خداوند را موجودی فعال، حیّ، و دارای تعینات متجدد معرفی می‌کند.

حساسیت و عظمت بحث از ذات الهی

بحث از ذات و حقیقت الهی، به مثابه نزدیک شدن به کوره‌ای سوزان است که کوه‌های مس را در لحظه‌ای ذوب می‌کند. این تشبیه، به عظمت بی‌کران ذات الهی و محدودیت‌های معرفتی انسان اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی بدیع، این حساسیت را به ذوب شدن پشمک در دهان یا آب شدن کوهی عظیم در برابر حرارت الهی تشبیه می‌کنند. این عظمت، انسان را به فروتنی در برابر ذات متعال دعوت می‌کند.

نهی از تفکر در ذات و دعوت به تأمل در آثار

نهی قرآنی از تفکر در ذات الهی، چنان‌که در حدیث «لا تَفَكَّرُوا فِي ذَاتِ اللَّهِ» آمده، خطابی عام به انسان‌هاست تا به جای فرو رفتن در ذات بی‌نهایت، به تأمل در آثار، نعمت‌ها، و افعال الهی بپردازند. این نهی، محدودیت ابزار فکری انسان را در برابر عظمت الهی نشان می‌دهد. فکر، چونان بال‌های پرنده‌ای زمینی، برای پرواز در آسمان بی‌کران ذات الهی ناکافی است.

کاستی فکر برای معرفت الهی

فکر، به‌ع عنوان ابزاری زمینی و قیاسی، برای نیل به روئت، شهود، و قرب الهی کافی نیست. معرفت الهی، چونان استشمام عطر گلی ناپیدا، از طریق شهود و تجربه عرفانی حاصل می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که فکر، چونان چیدن قطعات پازل، محدود به چارچوب‌های منطقی است، اما معرفت الهی، نیازمند بُردی بلند و شهودی است که فراتر از قیاسات عقلی عمل می‌کند.

استشمام حقیقت الهی از قرآن کریم

قرآن کریم، در آیه كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹)، خداوند را موجودی فعال و دارای شئون متجدد معرفی می‌کند: «هر روز او در کاری است.» این آیه، ذات الهی را چونان جریانی خروشان نشان می‌دهد که در هر لحظه، شأنی نو ظهور می‌یابد. این پویایی، با نظریه تجدد امثال در حکمت متعالیه هم‌خوانی دارد و عالم را در حال تحول دائمی می‌بیند.

جمع‌بندی بخش یکم

بخش نخست، به تبیین پویایی ذات الهی در مقام ربوبیت پرداخت. ذات الهی، ظرف حقیقت و وجود است که در آن، شئون متجدد در جریانی بی‌وقفه ظهور می‌یابند. حساسیت این بحث، محدودیت‌های معرفتی انسان را برجسته می‌سازد و نهی قرآنی از تفکر در ذات، انسان را به تأمل در آثار الهی دعوت می‌کند. فکر، ابزاری ناکافی برای معرفت الهی است، و شهود، راه رسیدن به حقیقت است. آیه كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ، پویایی ذات الهی را تأیید می‌کند و عالم را در سیر دائمی تحول نشان می‌دهد.

بخش دوم: نفی ساکن بودن ذات الهی

رد تصور جامد بودن خداوند

ذات الهی، نه میت، نه جامد، و نه ساکن است، بلکه چونان نوری درخشان، دارای حیات، ظهور، و تعینات است. استاد فرزانه قدس‌سره، با رد تصورات مادی از خداوند، تأکید می‌کنند که ذات الهی، فعال و پویاست. این دیدگاه، با اسمای حسنی نظیر الحيّ، القيّوم، و الفعّال لما يريد هم‌خوانی دارد و خداوند را فاعل مطلق معرفی می‌کند.

حرکت در قرآن کریم و فلسفه اسلامی

در قرآن کریم، حتی مفاهیم به‌ظاهر ثابت، در ظرف حرکت معنا می‌یابند. فلاسفه اسلامی، حرکت را به ذات الهی نسبت می‌دهند، اما نه به معنای تغییر مادی، بلکه به معنای فعلیت ذاتی و وجودی. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به حرکت جوهری ملاصدرا، تأکید می‌کنند که حرکت الهی، چونان جریانی وجودی، ذاتی و فرازمانی است، نه قسری و مادی مانند حرکت درشکه یا موشک.

نفی ترس از نزدیکی به خداوند

ترس از بحث درباره ذات الهی، ناشی از ناآشنایی و دوری از خداوند است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این ترس، انسان را به جسارت در مسیر معرفت الهی دعوت می‌کنند. این دیدگاه، با آیه وَاقْرَبُ إِلَى اللَّهِ هم‌خوانی دارد که انسان را به قرب الهی فرا می‌خواند. ترس، چونان سایه‌ای است که مانع تابش نور معرفت می‌شود.

ارجاع به متون عرفانی و فلسفی

استاد فرزانه قدس‌سره، با ارجاع به شرح اسماء حسنی و جوشن کبیر، خداوند را موجودی مقیم در ملک، قدیم در سلطان، و عظیم در جلال معرفی می‌کنند. این متون، ذات الهی را فعال و پویا نشان می‌دهند. در شرح اسماء حسنی، عباراتی چون «یا من هو فی ملکه مقیم» و «یا من هو فی سلطانه قدیم» بر این پویایی تأکید دارند و با آثار ملاصدرا در اسفار اربعه و منظومه هم‌راستا هستند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به نفی تصور ساکن بودن ذات الهی پرداخت. خداوند، نه جامد و نه میت، بلکه فعال و دارای حیات ذاتی است. حرکت الهی، وجودی و فرازمانی است و با حرکت مادی متفاوت است. ترس از نزدیکی به خداوند، مانع معرفت است، و متون عرفانی مانند جوشن کبیر، پویایی ذات الهی را تأیید می‌کنند. این دیدگاه، عالم را در جریانی متجدد و پویا معرفی می‌کند که منشأ آن، فعلیت بی‌نهایت الهی است.

بخش سوم: سیالیت عالم و تجدد شئون الهی

سیالیت مخلوقات و ثبات الهی

مخلوقات، چونان امواجی سیال، در وجود خویش بی‌قرار و متجددند، اما خداوند، چونان صخره‌ای استوار، ثابت و باقی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ ۚ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ (ق: ۱۵)، تأکید می‌کنند: «آیا از آفرینش نخستین ناتوان شدیم؟ بلکه آنها از آفرینش جدید در تردیدند.» این آیه، تجدد مدام عالم را نشان می‌دهد، در حالی که خداوند، قدیم و ثابت است.

سرعت بی‌نهایت تجدد الهی

تجدد شئون الهی، با سرعتی بی‌نهایت، از ادراک انسانی خارج است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به اسم «السريع»، تأکید می‌کنند که خداوند، با سرعت بی‌کران، عدم را به وجود تبدیل می‌کند. این دیدگاه، با آیه وَلَٰكِنَّهُمْ لَا يَشْعُرُونَ (النمل: ۵۰) هم‌خوانی دارد که به ناتوانی انسان در درک این سرعت اشاره می‌کند.

تفاوت مراتب حرکت

حرکت در مخلوقات، مانند حرکت درشکه یا موشک، مادی و قسری است، اما حرکت الهی، وجودی و ذاتی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، حرکت الهی را به چاقویی تیز تشبیه می‌کنند که چنان سریع می‌برد که انسان، لحظه برش را درک نمی‌کند. این تمایز، با نظریه تشکیک وجود در حکمت متعالیه هم‌راستاست که مراتب حرکت را متفاوت می‌داند.

نور الهی و پویایی

خداوند، به‌عنوان «یا نور النور»، ظاهر بذاته و مظهر لغیره است. نور الهی، چونان شعاعی بی‌قرار، دارای حرکت وجودی است و ساکن نیست. استاد فرزانه قدس‌سره، با ارجاع به تعریف نور در عرفان ابن‌عربی (ظاهر بذاته، مظهر لغیره)، تأکید می‌کنند که نور الهی، پویا و متجدد است و عالم را در سیر وجودی خویش هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به سیالیت مخلوقات و تجدد شئون الهی پرداخت. مخلوقات، در جریانی متجدد و بی‌قرارند، اما خداوند، ثابت و باقی است. سرعت بی‌نهایت تجدد الهی، از ادراک انسانی خارج است و حرکت الهی، وجودی و ذاتی است. نور الهی، چونان شعاعی پویا، عالم را در سیر وجودی خویش متجلی می‌سازد.

بخش چهارم: عشق و حیرانی در مسیر معرفت الهی

عشق اولیای الهی

اولیای الهی، با درک رشحه‌ای از حقیقت الهی، عاشق و حیران می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، این حیرانی را چونان پیچیدن مار به دور خویش توصیف می‌کنند که از شدت عشق و معرفت سرچشمه می‌گیرد. این دیدگاه، با تجارب عرفانی مولانا و ابن‌عربی هم‌راستاست که حیرت را مرحله‌ای از معرفت عرفانی می‌دانند.

بقای سرمدی خداوند

خداوند، به‌عنوان «یا دائم البقاء»، دارای بقای سرمدی است که فراتر از سیالیت زمانی مخلوقات است. آیه وَيَبْقَىٰ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ (الرحمن: ۲۷) این حقیقت را تأیید می‌کند: «و چهره پروردگارت که دارای شکوه و کرامت است باقی می‌ماند.» این بقا، وجودی و مطلق است، نه امتدادی و زمانی.

دعوت به قرب و نفی ترس

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد رویکردهای ترس‌محور در علم دینی، انسان را به قرب الهی و نفی ترس دعوت می‌کنند. آیه وَاتَّقُوا اللَّهَ (البقره: ۱۸۹)، به معنای پرهیز از گناه، انسان را به عشق و معرفت هدایت می‌کند. قرب الهی، چونان نزدیک شدن به چشمه‌ای زلال، ترس را به عشق بدل می‌سازد.

وحدت و تقابل در اسمای الهی

اسمای الهی، مانند اول و آخر، متقابل‌اند، اما صمد، بی‌متقابل است و به وحدت ذاتی خداوند اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، این تمایز را نشان‌دهنده مراتب اسمای الهی می‌دانند که صمد، فراتر از محدودیت‌های زمانی و امتدادی است.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، به عشق و حیرانی اولیای الهی در برابر پویایی ذات الهی پرداخت. بقای سرمدی خداوند، فراتر از سیالیت زمانی مخلوقات است. دعوت به قرب الهی، ترس را نفی کرده و انسان را به عشق و معرفت رهنمون می‌سازد. اسمای الهی، با تمایز میان متقابل و بی‌متقابل، وحدت ذاتی خداوند را نشان می‌دهند.

بخش پنجم: جسارت در مسیر معرفت و فاعلیت مطلق الهی

جسارت در نزدیکی به خداوند

جسارت در مسیر معرفت الهی، لازمه شناخت حقیقت است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد دوری و ترس از خداوند، انسان را به نزدیک شدن به حق دعوت می‌کنند. این جسارت، چونان گام نهادن در مسیری نورانی است که هرچند خطرناک به نظر می‌رسد، اما به معرفت و قرب می‌انجامد.

خداوند، فاعل مطلق

خداوند، نه تابلو و نه دکور، بلکه فاعل مطلق است که همه امور عالم را با حرکت وجودی تدبیر می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با رد تصورات مادی از خداوند، تأکید می‌کنند که فاعلیت الهی، چونان جریانی خروشان، عالم را در سیر وجودی خویش هدایت می‌کند.

عشق الهی، منشأ خلقت

خلقت، نتیجه عشق ذاتی خداوند است، نه عشق انسانی به او. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی عاشقانه، خلقت را جلوه‌ای از عشق الهی می‌دانند که عالم را چونان گلی شکوفا در باغ وجود می‌آفریند.

محدودیت ادراک انسانی

انسان، حتی حرکت مو یا ریش خود را نمی‌بیند، چه رسد به حرکت الهی که فراتر از ادراک است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی ظریف، این محدودیت را به ناتوانی در دیدن حرکت مو تشبیه می‌کنند که تنها با گذر زمان، آشکار می‌شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، به ضرورت جسارت در مسیر معرفت الهی و فاعلیت مطلق خداوند پرداخت. خداوند، فاعل مطلق است که عالم را با عشق ذاتی خویش می‌آفریند. محدودیت ادراک انسانی، مانع درک پویایی الهی است، اما جسارت در قرب، انسان را به معرفت رهنمون می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

این کتاب، با بازخوانی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین پویایی ذات الهی در مقام ربوبیت پرداخت. ذات الهی، ظرف حقیقت و وجود است که در آن، شئون متجدد در جریانی بی‌وقفه ظهور می‌یابند. نهی از تفکر در ذات، انسان را به تأمل در آثار الهی دعوت می‌کند، و شهود، راه نیل به معرفت است. مخلوقات، سیال و متجددند، اما خداوند، ثابت و باقی است. عشق و حیرانی اولیای الهی، جلوه‌ای از درک این پویایی است. جسارت در مسیر معرفت، انسان را از ترس به سوی قرب هدایت می‌کند. این دیدگاه، با آیات قرآنی مانند كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ و وَيَبْقَىٰ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ تأیید می‌شود و عالم را در سیر وجودی خویش، جلوه‌ای از عشق و فاعلیت الهی می‌داند.