متن درس

شناخت الهی: بازاندیشی در معرفت توحیدی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۸۳۱)

دیباچه

شناخت خداوند، چونان قله‌ای رفیع در ساحت معرفت بشری، دشوارترین و بنیادین‌ترین مسئله‌ای است که ذهن فیلسوفان، عارفان و متکلمان را به خود مشغول داشته است. این موضوع، که محور دیانت، انسانیت و معرفت است، نه‌تنها به‌عنوان سنگ‌بنای فلسفه اسلامی، بلکه به‌مثابه جوهره‌ای برای فهم حقیقت هستی و قرب به ذات اقدس الهی مطرح می‌شود. درس‌گفتار حاضر، با نگاهی نقادانه و ژرف به چالش‌های معرفت‌شناختی امت اسلامی در نیل به شناخت خداوند، به بررسی موانع فرهنگی، اجتماعی و علمی پرداخته و بر ضرورت بازنگری در روش‌های معرفتی برای دستیابی به توحیدی ناب و واحد تأکید می‌ورزد.

بخش یکم: اهمیت و دشواری شناخت خداوند

بنیادین بودن مسئله توحید

شناخت خداوند، به‌عنوان محور معرفت‌شناسی دینی و فلسفی، از جایگاهی بی‌مانند برخوردار است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عدم نیل به معرفت الهی، به منزله رها کردن اصل دیانت، انسانیت و معرفت است. این مسئله، چونان دریایی عمیق و ناپیداکران، ذهن اندیشمندان را به چالش کشیده و هرگونه غفلت از آن، به گسست از حقیقت هستی می‌انجامد.

این دیدگاه با آیه شریفه قرآن کریم هم‌راستاست: ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ (محمد: ۱۹). تنها تو را می‌پرستیم. این آیه، بر ضرورت علم به توحید به‌عنوان بنیان معرفت دینی تأکید می‌ورزد.

چالش‌های معرفتی امت اسلامی

امت اسلامی با سه چالش بنیادین روبه‌روست: ضعف در بهداشت، عقب‌ماندگی علمی، و کمبود معرفت نسبت به خداوند و قرآن کریم. این چالش‌ها، ریشه در غفلت از مسائل بنیادین دینی و معرفتی دارند و به دوری از حقیقت توحید انجامیده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، این مشکلات را نشانه‌ای از انحراف از مسیر معرفت علمی الهی می‌دانند.

ضعف در بهداشت

یکی از مشکلات برجسته جوامع اسلامی، ضعف در رعایت اصول بهداشتی است. استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که این مسئله، نتیجه کم‌توجهی علمای دینی به ترویج فرهنگ نظافت و بهداشت است. در حالی که دین اسلام بر نظافت تأکید دارد و حدیث «النظافة من الإيمان» (نظافت از ایمان است) به این اصل اشاره می‌کند، این موضوع در آموزش‌های دینی و منابر کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به جای تأکید بر بهداشت، بیشتر به احکام پاکی و نجاست پرداخته شده که گاه به وسواس منجر می‌شود.

عقب‌ماندگی علمی

عقب‌ماندگی علمی امت اسلامی، نتیجه محدودیت‌های فرهنگی و دینی در پذیرش علوم جدید و تحقیر فلسفه و منطق است. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه شریفه ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (زمر: ۹) – «بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟» – بر اهمیت علم‌جویی تأکید می‌کنند. مخالفت با علوم غیر دینی و عدم ترویج علم، به پسرفت علمی جوامع اسلامی انجامیده است.

کمبود معرفت الهی

کمبود معرفت نسبت به خداوند و قرآن کریم، یکی از مهم‌ترین چالش‌های امت اسلامی است. استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که فرهنگ ترس از خدا و قرآن، مانع قرب علمی به ذات اقدس الهی شده است. این ترس، که ریشه در آموزش‌های نادرست دارد، شناخت خداوند را به حاشیه رانده و به جای آن، معرفت نسبت به ائمه معصومین علیهم‌السلام برجسته شده است. این عدم توازن، به دوری از حقیقت توحید انجامیده است.

آیه شریفه ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ﴾ (محمد: ۲۴) – «آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟» – دعوتی است به تأمل و تدبر در قرآن کریم، که استاد فرزانه قدس‌سره آن را به‌عنوان راهی برای رفع این کمبود معرفتی پیشنهاد می‌کنند.

جمع‌بندی بخش یکم

شناخت خداوند، به‌عنوان محور معرفت دینی و فلسفی، نیازمند توجهی عمیق و علمی است. چالش‌های امت اسلامی، از ضعف در بهداشت تا عقب‌ماندگی علمی و کمبود معرفت الهی، ریشه در غفلت از این مسئله بنیادین دارد. این بخش، با تأکید بر ضرورت بازنگری در روش‌های معرفتی، دعوتی است به سوی نیل به توحیدی ناب و علمی.

بخش دوم: نقد تبیین‌های معرفتی در شناخت خداوند

پراکندگی در تبیین‌های فلسفی و عرفانی

استاد فرزانه قدس‌سره با نگاهی نقادانه به تبیین‌های فلسفی و عرفانی در باب ذات الهی، از پراکندگی و تناقض در این دیدگاه‌ها انتقاد می‌کنند. این پراکندگی، به آشفتگی معرفت‌شناختی منجر شده و شناخت واحدی از خداوند را دشوار ساخته است. ایشان، کتاب‌های فلسفی را به بت‌خانه‌ای تشبیه می‌کنند که هر فیلسوف، خدایی متفاوت برای خود می‌سازد.

این دیدگاه با آیه شریفه ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾ (فاتحه: ۵) – «تنها تو را می‌پرستیم» – هم‌راستاست که بر وحدت عبادت و پرستش خدای واحد تأکید دارد.

تبیین‌های متناقض در فلسفه اسلامی

استاد فرزانه قدس‌سره به دیدگاه‌های مختلفی در فلسفه اسلامی اشاره می‌کنند که هر یک خدا را به‌گونه‌ای متفاوت تبیین کرده‌اند. برای نمونه، ملاعبدالله خدا را کلی می‌داند، در حالی که استاد تأکید دارند که خداوند جزئی، حقوقی و حقیقی است. این خطای مفهومی، به محدود کردن ذات الهی در مقولات فلسفی انجامیده است.

دیدگاه شیخ محمدتقی آملی

شیخ محمدتقی آملی، در شرح منظومه، اقوال مختلفی در باب وجود و خدا ارائه می‌دهد که هر یک به‌گونه‌ای متفاوت ذات الهی را تبیین می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره به نقل از ایشان اشاره می‌کنند که برخی وجود را مفهوم انتزاعی، برخی حقیقت واحده، و برخی دارای مراتب می‌دانند. این تنوع، به فقدان اجماع در وجودشناسی فلسفی اشاره دارد.

آقا ضیاء آملی، فرزند شیخ محمدتقی، نشر این شرح را به دلیل احتمال گمراهی مردم ممنوع کرده بود. این اقدام، نشان‌دهنده ترس از تأثیرات منفی تبیین‌های پیچیده فلسفی بر عموم است.

دیدگاه‌های صوفیه

استاد فرزانه قدس‌سره به دو دسته از صوفیه اشاره می‌کنند: جهله و اکابر. جهله صوفیه معتقدند وجود واحد است و کثرات اعتباری‌اند، که این دیدگاه به انکار خدا یا خلق منجر می‌شود. در مقابل، اکابر صوفیه خدا را وجود واجب می‌دانند و کثرات را تعینات و فقرای او می‌شمارند که عین فقر به او دارند. این دیدگاه، با نظریه امکان فقری در حکمت متعالیه ملاصدرا هم‌خوانی دارد.

ملاصدرا، دیدگاه اکابر صوفیه را تأیید کرده و کثرات را تعینات خدا می‌داند. این نزدیکی به عرفان نظری، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان حکمت متعالیه و عرفان اسلامی است.

تمایز فهلویون و متالهین

استاد فرزانه قدس‌سره به تمایز میان فهلویون و متالهین اشاره می‌کنند. فهلویون خدا را بشرط لا می‌دانند، در حالی که متالهین و صوفیه به مراتب یا شوون قائل‌اند. فهلویون، به‌عنوان گروهی از فلاسفه اصیل ایرانی، در اینجا به معنای فیلسوفانی به کار رفته‌اند که به تمایز وجودی میان خدا و مخلوقات تأکید دارند.

ذوق التأله و توحید خاص

گروهی از عارفان، با ذوق التأله، توحید خاص الخاص را مطرح کرده‌اند که دوانی، میرداماد و ملاصدرا در جوانی آن را پذیرفته بودند. این دیدگاه، به توحید عرفانی و معرفت شهودی اشاره دارد که خدا را بدون مرتبه و کثرت می‌بیند.

نقد دیدگاه عوام

استاد فرزانه قدس‌سره به دیدگاه عوام اشاره می‌کنند که معتقدند همه موجودات وجودند، اما یکی واجب و دیگران ممکن‌اند. این دیدگاه، به ساده‌انگاری در معرفت الهی انجامیده و خدا را در کنار ممکنات قرار داده است.

جمع‌بندی بخش دوم

تبیین‌های متناقض و پراکنده در فلسفه و عرفان اسلامی، به آشفتگی معرفت‌شناختی در شناخت خداوند منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد این پراکندگی، بر ضرورت وحدت در معرفت توحیدی تأکید می‌کنند. این بخش، با بررسی دیدگاه‌های مختلف، از جمله شیخ آملی، صوفیه، ملاصدرا و فهلویون، به اهمیت اجماع در شناخت الهی اشاره دارد.

بخش سوم: موانع معرفت علمی الهی

فرهنگ ترس از خدا و قرآن

استاد فرزانه قدس‌سره فرهنگ ترس از خدا و قرآن کریم را یکی از موانع اصلی قرب علمی به خداوند می‌دانند. این ترس، که ریشه در آموزش‌های نادرست دارد، به دوری از تأمل در ذات الهی و قرآن کریم انجامیده است. ایشان با استناد به آیه ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ﴾ (محمد: ۲۴) – «آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟» – بر ضرورت تدبر و تأمل در قرآن کریم تأکید می‌کنند.

فقدان قرب علمی در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که علم دینی در قرب عبادی موفق بوده، اما در قرب علمی به خداوند ضعیف عمل کرده است. این ضعف، به فقدان معرفت علمی الهی در میان علما و فلاسفه منجر شده و عبادت‌های بسیاری از مسلمانان را فاقد عشق و انگیزه ساخته است. حدیث «الصلاة معراج المؤمن» (نماز، معراج مؤمن است) بر نقش معرفت در ارتقای کیفیت عبادت تأکید دارد.

نقش ائمه در هدایت به سوی خدا

ائمه معصومین علیهم‌السلام برای هدایت به سوی خداوند آمده‌اند، نه برای جایگزینی با او. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به مفهوم «سفینة النجاة» (کشتی نجات)، تأکید می‌کنند که ائمه، واسطه‌های قرب به خدا هستند و نباید شناخت آنها بر شناخت خداوند مقدم شود.

عصمت و معرفت الهی

استاد فرزانه قدس‌سره عصمت را نتیجه معرفت الهی می‌دانند. هرچه معرفت به خداوند بیشتر باشد، عصمت نیز افزون‌تر است. این دیدگاه، با عرفان اسلامی که معرفت را مقدمه کمال می‌داند، هم‌خوانی دارد.

ترس از مواجهه مستقیم با خدا

بسیاری از مسلمانان از مواجهه مستقیم با خداوند هراس دارند و عبادتشان از روی اجبار است. استاد فرزانه قدس‌سره این ترس را با تجربه حضرت موسی در آیه ﴿إِنِّي أَنَا اللَّهُ﴾ (قصص: ۳۰) – «منم خدا» – مقایسه می‌کنند و بر ضرورت انس و عشق در رابطه با خداوند تأکید می‌ورزد.

جمع‌بندی بخش سوم

موانع معرفت علمی الهی، از فرهنگ ترس از خدا و قرآن تا فقدان قرب علمی در علم دینی، به دوری از حقیقت توحید انجامیده است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر نقش ائمه در هدایت به سوی خدا و ارتباط عصمت با معرفت الهی، دعوت به رفع این موانع و نیل به شناختی عمیق و علمی از خداوند می‌کنند.

بخش چهارم: دعوت به وحدت در توحید

ضرورت معرفت علمی خدا

استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت آموزش معرفت علمی خدا از کودکی تا سطوح عالی حوزه و دانشگاه تأکید دارند. ایشان معتقدند که خدای احساسی و ناشناخته، کارگشا نیست و باید جای خود را به خدای معرفتی بدهد. این دیدگاه، با تأکید قرآن کریم بر علم‌جویی هم‌راستاست.

نقد تعدد خدایان و شرک خفی

تعدد تبیین‌های الهی، به شرک خفی منجر شده و مانع توحید حقیقی است. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾ (فاتحه: ۵) – «تنها تو را می‌پرستیم» – بر ضرورت عبادت خدای واحد تأکید می‌کنند.

دعوت به اجماع در معرفت توحیدی

استاد فرزانه قدس‌سره همه را به پرستش خدای واحدی دعوت می‌کنند که فراتر از تبیین‌های متناقض فلاسفه و صوفیه است. این دعوت، با سوره فاتحه و تأکید بر وحدت عبادت هم‌خوانی دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

دعوت به وحدت در توحید، محور اصلی این بخش است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد خدای احساسی و تعدد تبیین‌های الهی، بر ضرورت معرفت علمی و اجماع در شناخت خداوند تأکید می‌کنند. این دعوت، راهی به سوی توحید حقیقی و رفع مشکلات معرفتی امت اسلامی ارائه می‌دهد.

جمع‌بندی نهایی

شناخت خداوند، به‌عنوان جوهره دیانت و معرفت، نیازمند بازاندیشی عمیق و علمی در روش‌های معرفتی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و علمی امت اسلامی، از جمله ضعف در بهداشت، عقب‌ماندگی علمی و کمبود معرفت الهی، بر ضرورت نیل به توحید حقیقی تأکید می‌ورزند. تبیین‌های متناقض فلاسفه، عرفا و علما، به تعدد خدایان و شرک خفی انجامیده و مانع قرب علمی به خداوند شده است. آموزش معرفت علمی خدا، از کودکی تا حوزه و دانشگاه، و دعوت به وحدت در توحید، راهکارهایی هستند که این درس‌گفتار برای رفع این مشکلات پیشنهاد می‌دهد. این اثر، با پیوند میان فلسفه، عرفان و آیات قرآن کریم، به دنبال ارائه تصویری جامع و علمی از شناخت خداوند است که هم برای پژوهشگران و هم برای جویندگان حقیقت، راهگشا باشد.