متن درس
کاوش در فلسفه حرکت: تحلیلی از آرای استاد فرزانه قدس‌سره در مقولات وجودی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۸۵۱)
دیباچه
در گستره حکمت متعالیه، موضوع حرکت به‌سان رودی جاری در بستر وجود، همواره یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفی بوده است. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۸۵۱ استاد فرزانه قدس‌سره، به تاریخ ۱۶/۱۲/۱۳۸۵، به کاوشی عمیق در چیستی حرکت، نسبت آن با مقولات عرضی و جوهر، و تحلیل دیدگاه‌های حکیمانه در این حوزه می‌پردازد.
بخش یکم: چیستی حرکت در مقولات عرضی
پرس‌وجوی بنیادین در مقولات
استاد فرزانه قدس‌سره، در تبیین آرای حکیم صدرالمتألهین در فصل بیست و سوم از جلد سوم اسفار اربعه، پرسشی بنیادین را مطرح می‌سازند: کدام‌یک از مقولات عرضی قابلیت پذیرش حرکت را دارند و کدام‌یک از این توانمندی بی‌بهره‌اند؟ این پرس‌وجو، ریشه در تمایز میان مقولات و تحلیل وجودی آنها دارد. مقولات عرضی، به‌سان سایه‌هایی که بر جوهر افکنده می‌شوند، در فلسفه ارسطویی و اسلامی شامل کم، کیف، این، وضع، اضافه، فعل، انفعال و متعلقات دیگر هستند. حکیم صدرا، با نگاهی ژرف، حرکت را به‌عنوان پدیده‌ای وجودی بررسی می‌کند که تنها در برخی از این مقولات امکان تحقق دارد.
در این راستا، استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مقولات عرضی، به دلیل وابستگی به جوهر، نمی‌توانند همگی حامل حرکت باشند. حرکت، چونان جریانی سیال در بستر وجود، نیازمند ظرفی است که قابلیت تحول و دگرگونی را داشته باشد. از این‌رو، بررسی دقیق مقولاتی که حرکت در آنها متصور است، ضرورتی فلسفی می‌یابد.
| درنگ: مقولات عرضی، به‌عنوان اعراض وابسته به جوهر، تنها در صورتی حامل حرکت‌اند که بتوانند تحول وجودی را در ظرف خارج پذیرا شوند. این دیدگاه، حرکت را از چارچوب مقولات ذهنی به سوی وجود خارجی سوق می‌دهد. |
تقسیم‌بندی مقولات و حرکت
پیش از ورود به جزئیات، استاد فرزانه قدس‌سره به تقسیم‌بندی اولیه مقولات پرداخته و جوهر را به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود از این بررسی موقتاً کنار می‌گذارند. حکیم صدرا، در برابر دیدگاه‌های رایج که حرکت را در مقولاتی نظیر کم، کیف و وضع ممکن می‌دانند، موضع‌گیری کرده و حرکت در مقولاتی مانند اضافه را نفی می‌کند. این نفی، ریشه در ماهیت انتزاعی و نسبی اضافه دارد که به‌سان آینه‌ای، تنها بازتاب‌دهنده وجود جوهر است و خود فاقد استقلال وجودی برای پذیرش حرکت است.
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به این تمایز، حرکت را در مقولاتی مانند کم و کیف، که نمودهای وجودی ملموسی دارند، ممکن می‌دانند. این دیدگاه، به‌سان پلی است که فلسفه مشائی را به حکمت متعالیه پیوند می‌زند، اما با تأکید بر وجود خارجی، از چارچوب‌های سنتی فراتر می‌رود.
بخش دوم: تحلیل وجودی حرکت
ضعف وجودی حرکت و وابستگی به شش امر
حکیم صدرا، حرکت را به دلیل ضعف وجودی‌اش، پدیده‌ای وابسته به شش امر می‌داند: فاعل، قابل، محیط حرکت (فیه الحرکه)، مبدأ حرکت (منه الحرکه)، مقصد حرکت (إلیه الحرکه) و زمان. این شش امر، چونان ستون‌هایی هستند که بنای تحلیل فلسفی حرکت را استوار می‌سازند. استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این امور، تأکید دارند که ضعف وجودی حرکت، به معنای عدم استقلال ذاتی آن است. حرکت، به‌سان نسیمی که در میان شاخسارها می‌وزد، تنها در پیوند با این امور معنا می‌یابد.
فاعل، به‌عنوان عامل پدیدآورنده حرکت، و قابل، به‌عنوان پذیرنده آن، در کنار محیط، مبدأ، مقصد و زمان، چارچوبی جامع برای فهم حرکت فراهم می‌کنند. این امور، به‌سان تاروپود یک فرش نفیس، در هم تنیده شده و حرکت را به‌عنوان یک پدیده وجودی چندوجهی معرفی می‌کنند.
| درنگ: ضعف وجودی حرکت، آن را به شش امر وابسته می‌سازد: فاعل، قابل، محیط، مبدأ، مقصد و زمان. این وابستگی، حرکت را از استقلال ذاتی محروم کرده و به ظرف وجود خارجی پیوند می‌دهد. |
تمایز حرکت عرضی از سایر انواع
استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر آرای حکیم صدرا، حرکت مورد بحث را حرکت عرضی می‌دانند که در ماده رخ می‌دهد، نه در مجردات یا به‌صورت نفسی و ذاتی. حرکت در مجردات، به دلیل عدم تغییرپذیری موجودات غیرمادی، نفی شده و تمرکز بر حرکت در ماده و عرض قرار می‌گیرد. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان وجود مادی و غیرمادی را ترسیم می‌کند.
حرکت عرضی، به‌سان جریانی در بستر ماده، تنها در مقولاتی تحقق می‌یابد که قابلیت دگرگونی وجودی را دارند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نکته، حرکت را پدیده‌ای می‌دانند که در ظرف وجود خارجی معنا می‌یابد و از مقولات ذهنی فاصله می‌گیرد.
بخش سوم: نقد مفهوم ماهیت و لوازم آن
نفی ماهیت مستقل
یکی از نوآوری‌های کلیدی حکمت صدرایی، که استاد فرزانه قدس‌سره به آن پرداخته‌اند، نفی وجود مستقل برای ماهیت است. در این دیدگاه، حرکت در مقوله منتفی است، زیرا مقوله‌ها، به‌سان سایه‌هایی بر وجود خارجی، فاقد استقلال هستند. حرکت، چونان پرتویی از وجود، تنها در ظرف خارج تحقق می‌یابد و به مقولات ذهنی وابسته نیست.
این دیدگاه، به‌سان کلیدی است که قفل‌های فلسفه سنتی را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این نکته، تأکید دارند که خلط میان ماهیت و وجود، منجر به سوءتفاهم‌هایی در تحلیل حرکت شده است. حرکت، به‌عنوان یک حقیقت وجودی، از چارچوب مقولات ذهنی آزاد شده و به سوی وجود خارجی هدایت می‌شود.
| درنگ: نفی ماهیت مستقل، حرکت را از قید مقولات ذهنی رها ساخته و به ظرف وجود خارجی پیوند می‌دهد. این دیدگاه، بنیان تحلیل صدرایی از حرکت است. |
لوازم ماهیتی و وجودی
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به حکیم صدرا، لوازم ماهیت را به سه دسته تقسیم می‌کنند: لوازم وجود خارجی (مانند حرارت برای آتش)، لوازم وجود ذهنی (مانند کلیت) و لوازم مشترک میان وجود ذهنی و خارجی (مانند زوجیت عدد). اما چون ماهیتی مستقل وجود ندارد، این لوازم به وجود خارجی یا ذهنی بازمی‌گردند.
به‌عنوان مثال، حرارت آتش، که در وجود خارجی معنا دارد، نمی‌تواند به ماهیت انتزاعی نسبت داده شود. آتش در ذهن، فاقد حرارت است، زیرا ذهن نمی‌سوزد. این تمایز، به‌سان آینه‌ای است که تفاوت میان وجود و ماهیت را آشکار می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این مثال، بر وابستگی لوازم به وجود خارجی تأکید دارند.
حرارت و آتش: تحلیلی وجودی
استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر مثال حرارت و آتش، نشان می‌دهند که حرارت، به‌عنوان لازمه وجود خارجی آتش، نمی‌تواند به ماهیت آن نسبت داده شود. ممکن است حرارتی بدون آتش وجود داشته باشد (مانند حرارت ناشی از اصطکاک)، اما آتش بدون حرارت، جز در موارد استثنایی، ممکن نیست. قرآن کریم در سوره شعراء، آیه ۳۲، به‌گونه‌ای شگفت‌انگیز به این استثنا اشاره دارد:
فَإِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُبِينٌ (و چون آن را افکند، ناگهان ماری آشکار شد).
این آیه، به‌سان دریچه‌ای به سوی تحلیل فلسفی، نشان می‌دهد که آتش می‌تواند بدون حرارت ظاهر شود، اما این امر نیازمند بررسی وجودی خاصی است. استاد فرزانه قدس‌سره، این استثنا را به‌عنوان نشانه‌ای از پیچیدگی‌های وجودی حرکت تفسیر می‌کنند.
بخش چهارم: مبدأ و منتها در حرکت
انتزاعی بودن مبدأ و منتها
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به حکیم صدرا، مبدأ و منتها (آغاز و پایان حرکت) را مفاهیمی انتزاعی می‌دانند. در حرکت دورانی، مانند حرکت فلک، تعیین مبدأ و منتها اعتباری است، زیرا فلک، به‌سان دایره‌ای بی‌ابتدا و انتها، فاقد نقطه آغاز و پایان مشخص است. این دیدگاه، به‌سان نقشی بر آب، نشان‌دهنده سیالیت حرکت و وابستگی آن به انتزاع ذهنی است.
برخلاف اشکال هندسی مانند مثلث، که رأس و ضلع مشخصی دارند، فلک به دلیل ماهیت دایره‌ای خود، از چنین نقاطی بی‌بهره است. استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این نکته، حرکت را از قید نقاط ثابت آزاد می‌سازند.
| درنگ: مبدأ و منتها در حرکت دورانی، مفاهیمی انتزاعی‌اند که به دلیل سیالیت وجودی حرکت، فاقد نقاط ثابت و مشخص‌اند. |
تفاوت وجودی مبدأ و منتها در فلک
حکیم صدرا، به تأکید استاد فرزانه قدس‌سره، معتقد است که مبدأ و منتهای حرکت فلک، به دلیل تفاوت در وجود شخصی و هویت، متمایز هستند. حرکت روزانه فلک، هر روز با موقعیتی متفاوت همراه است، به‌گونه‌ای که موقعیت امروز با فردا تفاوت دارد. این تمایز، به‌سان امواجی است که هر لحظه چهره‌ای نو بر سطح دریا می‌نگارند.
استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این دیدگاه، بر تشخص وجودی حرکت تأکید دارند. هر لحظه از حرکت فلک، دارای هویت و وجودی متمایز است که نمی‌توان آن را به یک نقطه ثابت فروکاست.
بخش پنجم: نقد ساکن بودن و حقیقت حرکت
نفی ساکن بودن
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به حکمت صدرایی، ساکن بودن را مفهومی عرفی می‌دانند که از حرکت‌های نقله‌ای انتزاع می‌شود. در حقیقت، هیچ ساکنی وجود ندارد، زیرا تمام عالم، به‌سان رودی خروشان، در حال حرکت و تحول است. این دیدگاه، ریشه در اصل حرکت جوهری دارد که تمام هستی را در حال دگرگونی می‌بیند.
ساکن بودن، به‌سان سایه‌ای بر حرکت، تنها در مقایسه و انتزاع ذهنی معنا می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نکته، تمام عالم را در جریانی سیال و پویا تصویر می‌کنند.
| درنگ: ساکن بودن، مفهومی عرفی و انتزاعی است که از حرکت‌های نقله‌ای به دست می‌آید. در حقیقت، تمام عالم در حال حرکت است و ساکنی وجود ندارد. |
تمایز حرکت و متحرک
استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح دیدگاه حکیم صدرا، حرکت را بالفعل و متحرک را گاه بالقوه می‌دانند. قوه و فعل، به متحرک نسبت داده می‌شود، نه به خود حرکت. این تمایز، به‌سان تفکیک میان نور و جسم نورانی، حرکت را به‌عنوان یک فعل وجودی برجسته می‌سازد.
حرکت، چونان شعله‌ای که پیوسته می‌سوزد، همیشه بالفعل است، اما متحرک، به‌سان هیزمی که در انتظار سوختن است، می‌تواند در مراتب قوه و فعل قرار گیرد. این تحلیل، عمق نگاه وجودی حکمت صدرایی را نشان می‌دهد.
بخش ششم: جمع‌بندی و نقش حکیم صدرا به‌عنوان شارح
تأیید حرکت در مقولات و اختلاف در جوهر
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به حکیم صدرا، حرکت را در چهار مقوله (جوهر، کیف، کم، این) و گاه با افزودن وضع، در پنج مقوله تأیید می‌کنند. این دیدگاه، با جمهور فلاسفه در برخی مقولات هم‌نظر است، اما در حرکت جوهری، نوآوری عمیقی ارائه می‌دهد. حرکت جوهری، به‌سان جریانی است که جوهر را از قوه به فعل می‌رساند و تمام هستی را در تحول می‌بیند.
این توافق و اختلاف، به‌سان دو روی یک سکه، نشان‌دهنده پیوند و تمایز حکمت صدرایی با فلسفه مشائی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با شرح این نکته، بر نوآوری حرکت جوهری تأکید دارند.
حکیم صدرا به‌عنوان شارح برجسته
استاد فرزانه قدس‌سره، حکیم صدرا را نه یک فیلسوف ابداعی، بلکه شارحی برجسته می‌دانند که دیدگاه‌های پیشینیان، از جمله ابن‌سینا، فخر رازی و شیخ اشراق را جمع‌آوری و تبیین کرده است. این نقش، به‌سان باغبانی است که گل‌های پراکنده را در باغی منسجم گرد می‌آورد.
حکیم صدرا، با مطالعه عمیق آثار پیشینیان، فلسفه‌ای منسجم ارائه کرده که در عین وفاداری به سنت، نوآوری‌هایی چون حرکت جوهری را به ارمغان آورده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این نقش، اهمیت تبیین و جمع‌آوری در پیشرفت فلسفه را برجسته می‌سازند.
اهمیت صفا و صداقت در حکمت
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به نمونه‌ای از عالمان دینی، بر اهمیت صفا و صداقت در کارهای فلسفی تأکید دارند. این صفا، به‌سان آبی زلال، آثار فلسفی را از آلودگی‌های ظاهری پاک کرده و تأثیرگذاری عمیقی بر جامعه می‌گذارد.
این دیدگاه، نشان‌دهنده پیوند میان نیت خالص و تأثیرگذاری علمی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با این تلویح، حکمت را نه‌تنها یک فعالیت عقلی، بلکه یک کنش معنوی می‌دانند.
| درنگ: صفا و صداقت در کارهای فلسفی، به‌سان چراغی است که معرفت را در دل‌های مخاطبان روشن می‌سازد و تأثیرگذاری ماندگاری ایجاد می‌کند. |
نتیجه‌گیری
کاوش در فلسفه حرکت، به‌سان سفری در اعماق وجود، ما را به سوی درک ژرف‌تری از هستی رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر آرای حکیم صدرا، حرکت را از قید مقولات ذهنی آزاد کرده و به ظرف وجود خارجی پیوند داده‌اند. نفی ماهیت مستقل، تأکید بر تشخصات وجودی، و ارائه مفهوم حرکت جوهری، از نوآوری‌های کلیدی حکمت صدرایی است که در این درس‌گفتار به زیبایی تبیین شده است. نقش حکیم صدرا به‌عنوان شارحی برجسته، نشان‌دهنده اهمیت جمع‌آوری و تبیین در پیشرفت معرفت فلسفی است. این نوشتار، با نگاهی متین و حکیمانه، تلاش کرد تا این مفاهیم را در قالبی دانشگاهی و منسجم ارائه نماید، تا چونان چراغی، راه پژوهشگران را در این وادی روشن سازد.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ
خدایا! بر محمد و آل محمد درود فرست.
| با نظارت صادق خادمی |