متن درس
نفی ذات و سیالیت وجود: بازخوانی فلسفه اسلامی در پرتو درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۸۸۰)
دیباچه
جهان هستی، چونان رودی جاری و سیال، در بستر فعل الهی در جریان است و هر آنچه در آن ظهور می‌یابد، تجلی‌گاه نور بی‌کران حق تعالی است. درس‌گفتار شماره ۸۸۰ استاد فرزانه قدس‌سره، که در تاریخ ۳۱/۲/۱۳۸۶ ایراد شده، با نگاهی نقادانه و عمیق به بازخوانی مفهوم ذات، ماهیت، و سیالیت وجود در فلسفه اسلامی می‌پردازد. با نفی محدودیت‌های ذاتی و تأکید بر پویایی عالم، این متن دعوتی است به تأمل در سیالیت وجود و گشودگی افق‌های تحول در نظام هستی.
بخش یکم: نفی ذات در ظرف فعل و سیالیت وجود
مفهوم ذات و محدودیت‌های آن
جهان، چونان آیینه‌ای است که تجلیات نور الهی را در مراتب گوناگون بازمی‌تاباند. استاد فرزانه قدس‌سره در این درس‌گفتار، با صراحت بیان می‌دارند که در ظرف فعل، یعنی عالم ظهورات و تعینات، هیچ ذاتی وجود ندارد. ذات، تنها در ظرف غیر فعل، که مرتبه ذات حق تعالی است، معنا می‌یابد. این دیدگاه، ریشه در وحدت وجود دارد و همه موجودات را ظهورات فعل الهی می‌داند، نه دارای ذات مستقل.
| درنگ: ذات در ظرف فعل وجود ندارد؛ تنها ذات حق تعالی در ظرف غیر فعل معنا دارد و همه هستی، ظهورات و تجلیات فعل الهی است. |
این نفی ذات، به معنای رهایی عالم از قید و بندهای ماهوی است. موجودات، از ملائکه تا موجودات ناسوتی، از انسان تا گیاهان و جمادات، همگی در جریان سیال وجود قرار دارند و هیچ‌یک به ظرفی خاص یا ذاتی ثابت محدود نیستند.
سیالیت و پویایی عالم
جهان هستی، چونان دریایی مواج است که هر موج آن، تعینی از تجلیات الهی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که همه موجودات، از عالی‌ترین مراتب (علیین) تا پست‌ترین (سجین)، قابل تبدل، تغییر، و انقلاب‌اند. این سیالیت، نه‌تنها در صفات و تعینات، بلکه حتی در آنچه به‌غلط «نوع» نامیده شده، جاری است. نوع، به‌عنوان مفهومی ذهنی، در عالم خارجی وجود ندارد و هر موجودی می‌تواند به هر مرتبه‌ای تحول یابد.
| درنگ: هیچ موجودی به هیچ ظرفی بسته نیست؛ همه چیز در عالم قابل تبدل و تغییر است، و نوع، مفهومی ذهنی و فاقد وجود خارجی است. |
این دیدگاه، عالم را نظامی باز و پویا معرفی می‌کند که در آن، هیچ مرزی برای تحولات وجود ندارد. از ملائکه تا انسان، از گیاه تا جماد، همه در مسیر صعود و نزول مراتب وجودی در حرکت‌اند.
نقد محدودیت‌های سنتی در فلسفه و عرفان
سنت‌های فلسفی و عرفانی، گاه چونان زنجیرهایی، موجودات را به انواع و صفات ثابت بسته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره با نقدی صریح، این محدودیت‌ها را بی‌اساس می‌دانند. در فلسفه، عرفان، و اصول فقه، مفاهیمی چون ذات و ماهیت، موجودات را در قالب‌هایی صلب محصور کرده‌اند که از تحول و تبدل بازمی‌مانند. این درس‌گفتار، با اشاره به ضرب‌المثل «گلیم بخت کسی را که سیاه بافتند، به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد»، این ذهنیت ثابت‌انگار را به چالش می‌کشد.
استاد با طنزی فلسفی، مفاهیم زمزم و کوثر را به‌عنوان ابزارهایی تحول‌ناپذیر نقد می‌کنند و تأکید دارند که هیچ محدودیتی، حتی در مراتب عالی مانند علیین یا پست مانند سجین، نمی‌تواند مانع تحول شود.
| درنگ: همه محدوده‌ها و شیارهای مطرح در فلسفه و عرفان سنتی بی‌اساس‌اند؛ هیچ چیز در عالم از تحول و تبدل بازنمانده است. |
جمع‌بندی بخش یکم
بخش یکم این نوشتار، با نفی ذات در ظرف فعل، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از ظهورات و تجلیات الهی معرفی کرد که در آن، هیچ موجودی به هیچ ظرفی بسته نیست. سیالیت وجود، امکان تبدل و انقلاب در همه مراتب را فراهم می‌آورد و محدودیت‌های سنتی، اعم از نوع و صفت، به‌عنوان مفاهیمی ذهنی نفی می‌شوند. این دیدگاه، فلسفه اسلامی را به سوی نظامی پویا و گشوده سوق می‌دهد که در آن، تحول و تکامل، جوهره عالم است.
بخش دوم: امکان تبدل و نفی محال در عالم
تبدل در همه مراتب وجودی
جهان، چونان بوم نقاشی است که هر لحظه، طرحی نو بر آن نقش می‌بندد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هر موجودی، از ملائکه تا ناسوت، از انسان تا جمادات، قابل تبدل است. این تبدل، نه‌تنها در صفات و تعینات، بلکه در آنچه به‌غلط نوع نامیده شده، رخ می‌دهد. به‌عنوان مثال، موجودی در مرتبه علیین می‌تواند به سجین و موجودی در سجین به علیین تحول یابد.
| درنگ: هیچ چیز در عالم محال نیست؛ هر موجودی، از علیین تا سجین، قابل تبدل و تحول است. |
این امکان، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از امکانات بی‌حد و مرز معرفی می‌کند که در آن، هیچ مرتبه‌ای ثابت و محدود نیست.
شواهد قرآنی و تفسیر
استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه کریمه یُحْیِی وَیُمِیتُ (اوست که زنده می‌کند و می‌میراند)، تبدل حیات و ممات را ممکن می‌دانند. این آیه، به پویایی مراتب وجودی اشاره دارد که در آن، ممات نه به معنای عدم، بلکه نوعی حیات و تعین وجودی است.
| درنگ: ممات، عدم نیست؛ بلکه خود نوعی حیات و تعین وجودی است که در مراتب سیال عالم ظهور می‌یابد. |
این تفسیر، با وحدت وجود همسوست و عالم را مجموعه‌ای از ظهورات می‌داند که هیچ‌چیز در آن معدوم نمی‌شود، بلکه در مراتب مختلف تجلی می‌یابد.
نفی معصیت در ظرف تبدل
استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که در ظرف تبدل، معصیت خدا معنا ندارد، زیرا همه چیز در مراتب صعود و نزول قرار دارد. حتی معصوم، دارای حالات مختلف (اوج و حضیض) است و این تنوع حالات، نشان‌دهنده سیالیت وجودی است.
| درنگ: معصوم نیز در ظرف مراتب وجودی، دارای حالات متغیر است و عالم، فاقد محدودیت‌های ذاتی و اخلاقی ثابت است. |
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با تأکید بر امکان تبدل در همه مراتب وجودی، عالم را به‌عنوان نظامی سیال و فاقد محال معرفی کرد. شواهد قرآنی، مانند آیه یُحْیِی وَیُمِیتُ، و نفی معصیت در ظرف تبدل، به پویایی عالم و فقدان محدودیت‌های ذاتی اشاره دارند. این دیدگاه، فلسفه را از قید و بندهای سنتی رها کرده و به سوی نظامی وجودی و تحول‌آفرین هدایت می‌کند.
بخش سوم: طلب، دعا، و گشودگی عالم
طلب حقیقی و دعا
طلب، چونان کلیدی است که درهای بی‌کران فیض الهی را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره دعای اللَّهُمَّ أَدْخِلْنِی فِی کُلِّ خَیْرٍ وَأَخْرِجْنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ (خدایا مرا به هر خیر وارد کن و از هر شر خارج ساز) را طلب حقیقی می‌دانند که درخواست مراتب عالی وجودی است. این دعا، نه شوخی است و نه امری صوری، بلکه بیانگر گشودگی عالم به سوی خیر و تحول است.
| درنگ: دعای «خدایا مرا به هر خیر وارد کن و از هر شر خارج ساز» طلب حقیقی است که به امکان تحول بی‌مرز انسان اشاره دارد. |
استاد تأکید دارند که خدا بخیل نیست و به قدر توان انسان، فیض عطا می‌کند. این دیدگاه، به گشودگی عالم و امکان تحول در ظرف طلب اشاره دارد.
تمایز ظرف طلب و فعلیت
استاد فرزانه قدس‌سره بین ظرف طلب (دعا) و ظرف فعلیت (مقام انبیاء) تمایز قائل می‌شوند. در ظرف فعلیت، قیاس با انبیاء نفی شده است: لا یُقاسُ بِنا أَحَدٌ (کسی با ما مقایسه نشود). اما در ظرف طلب، هیچ محدودیتی وجود ندارد و انسان می‌تواند به هر مرتبه‌ای طلب کند.
| درنگ: ظرف طلب از ظرف فعلیت متمایز است؛ طلب حقیقی، انسان را به سوی مراتب عالی هدایت می‌کند. |
مثال طلب سلطنت
استاد با تمثیلی دلنشین از شخصی که خواب سلطنت دید و به سلطان حمام تبدیل شد، نشان می‌دهند که طلب به قدر توان انسان است. این تمثیل، به تناسب طلب با ظرفیت وجودی اشاره دارد و عالم را مجموعه‌ای از امکانات تحول می‌داند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با تأکید بر طلب و دعا به‌عنوان کلید تحول وجودی، عالم را به‌عنوان نظامی گشوده معرفی کرد. تمایز بین ظرف طلب و فعلیت، و نفی محدودیت‌های ذاتی، انسان را به سوی تکامل بی‌مرز هدایت می‌کند. این دیدگاه، فلسفه اسلامی را به سوی نگرشی پویا و تحول‌آفرین سوق می‌دهد.
بخش چهارم: نقد فلسفه سنتی و بازخوانی عرفان
نقد تعریف ذاتی و عرضی
فلسفه سنتی، چونان قفسی، موجودات را در قالب‌های ذاتی و عرضی محصور کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره با نقد تعریف ذاتی (غیر معلل) و عرضی (معلل) در آثار فیلسوفانی چون ابن‌سینا و ملاصدرا، همه چیز را معلل و قابل تبدل می‌دانند. به‌عنوان مثال، انسانیت، خنده، یا تعجب، همگی به علل و شرایط وابسته‌اند و هیچ‌چیز ذاتی و غیر معلل نیست.
| درنگ: هیچ‌چیز ذاتی و غیر معلل نیست؛ همه موجودات معلل و قابل تبدل‌اند. |
نفی مقامات در عرفان
عرفان سنتی، گاه مراتب را به مقامات ثابت تبدیل کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره این مقامات را دروغ می‌دانند و عالم را مجموعه‌ای از منازل سیار معرفی می‌کنند. حتی در بهشت، سیر و تکامل دائمی است و هیچ ایستایی وجود ندارد.
| درنگ: در عرفان، تنها منازل وجود دارد؛ مقامات، به معنای ایستایی، دروغ است و عالم در سیر دائمی است. |
مثال گهواره و لحد
استاد با تمثیلی زیبا، گهواره و لحد را منازل سیار می‌دانند که نشانه سیر دائمی انسان از آغاز تا پایان زندگی است. این دیدگاه، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از حرکت و تحول معرفی می‌کند.
نقد شقاوت ذاتی
استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم شقاوت ذاتی (الصعید صعید فی بطن امه) را نقد کرده و آن را بی‌اساس می‌دانند. این نقد، به نفی محدودیت‌های ذاتی و پذیرش سیالیت وجودی اشاره دارد.
| درنگ: شقاوت ذاتی بی‌اساس است؛ هیچ موجودی به مرتبه‌ای ثابت بسته نیست. |
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با نقد فلسفه و عرفان سنتی، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از منازل سیار و فاقد مقامات ثابت معرفی کرد. نفی شقاوت ذاتی و تأکید بر سیالیت وجود، فلسفه اسلامی را به سوی نگرشی پویا و تحول‌آفرین هدایت می‌کند.
بخش پنجم: پرسشگری و نفی انقطاع سؤال
دعوت به پرسشگری
استاد فرزانه قدس‌سره با نقد انقطاع سؤال (فانقطع السوال)، انسان را به پرسشگری از خلقت دعوت می‌کنند. این درس‌گفتار، با استناد به آیه کریمه لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (او به بندگان ستمکار نیست)، ظلم در خلقت را نفی کرده و عالم را عادلانه و قابل تحول می‌داند.
| درنگ: انقطاع سؤال، راه‌حل آسان برای مشکلات فلسفی نیست؛ پرسشگری، کلید فهم سیالیت عالم است. |
نفی محدودیت در خلقت
استاد با تمثیلی از خلق مرغ ماشینی، امکان خلق موجودات جدید و تحول در عالم را نشان می‌دهند. این دیدگاه، خلقت را فاقد محدودیت معرفی کرده و انسان را به خلاقیت و تحول دعوت می‌کند.
اهمیت حکمت الهی در خلقت
استاد با اشاره به توحید مفضل، اهمیت مستراح در حفظ حیات انسانی را مطرح می‌کنند. این دیدگاه، به حکمت الهی در خلقت و هماهنگی مراتب وجودی اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با دعوت به پرسشگری و نفی انقطاع سؤال، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از امکانات بی‌مرز معرفی کرد. حکمت الهی در خلقت و امکان تحولات جدید، انسان را به سوی خلاقیت و تکامل هدایت می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
جهان هستی، چونان رودی است که در بستر فیض الهی جاری است و هیچ موجودی در آن به ظرفی خاص محدود نیست. درس‌گفتار شماره ۸۸۰ استاد فرزانه قدس‌سره، با نفی ذات و ماهیت در ظرف فعل، عالم را به‌عنوان مجموعه‌ای از ظهورات و تجلیات سیال معرفی می‌کند. نقد محدودیت‌های سنتی، نفی نوع و مقامات، و تأکید بر امکان تبدل و انقلاب، این دیدگاه را به نگرشی پویا و تحول‌آفرین تبدیل کرده است. شواهد قرآنی، مانند آیات یُحْیِی وَیُمِیتُ و لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ، و تمثیل‌هایی چون گهواره و لحد، به سیالیت و گشودگی عالم اشاره دارند. دعای پایانی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ (خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست)، وحدت عالم با حق تعالی را یادآور می‌شود. این نوشتار، انسان را به تأمل در پویایی عالم و هماهنگی با نظام وجودی دعوت می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |