متن درس

تحلیل فلسفی مفهوم زمان و امتداد در مراتب وجود

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره (جلسه ۹۲۳)

دیباچه

مفهوم زمان و امتداد، از دیرباز یکی از ژرف‌ترین مسائل فلسفی بوده که ذهن حکیمان و عالمان الهی را به خود مشغول داشته است. این مفهوم، که در نگاه نخست به عالم ماده و ناسوت پیوند خورده، در مراتب متعالی وجود، از عوالم مجردات تا ذات باری‌تعالی، پرسش‌هایی بنیادین را برمی‌انگیزد. آیا امتداد و کشش وجودی تنها به عالم ناسوت محدود است یا می‌توان آن را در ساحت‌های متعالی‌تر، چون عوالم مجرد و حتی ذات الهی، تصور کرد؟

برای فهم دقیق‌تر این پرسش‌های عمیق، آیت الله نکونام قدس سره با رویکردی بدیع و نوآورانه، به تحلیل مفهوم زمان، دهر، و سرمد پرداخته و امکان اطلاق امتداد به مراتب متعالی وجود را بررسی کرده‌اند.

بخش یکم: طرح پرسش بنیادین در باب امتداد و زمان

پرسش محوری و اهمیت آن

بحث از مفهوم زمان و امتداد، از کلیدی‌ترین مسائل فلسفه وجودی است که به رابطه میان این مفاهیم و مراتب گوناگون هستی می‌پردازد. پرسش بنیادین این است که آیا امتداد یا کشش وجودی تنها به عالم ناسوت، که عرصه ماده و حرکت است، محدود می‌گردد یا می‌توان آن را در عوالم مجرد و حتی در ساحت ذات باری‌تعالی نیز تصور کرد؟ این پرسش، که در حکمت متعالیه نیز ریشه دارد، از آن‌رو اهمیت دارد که زمان در فلسفه اسلامی به‌عنوان مقیاس حرکت مادی تعریف شده، اما آیت الله نکونام قدس سره با طرح این مسئله، به دنبال تعمیمی فراتر از محدودیت‌های عالم ماده‌اند.

تمایز مفهومی زمان، دهر و سرمد

در فلسفه اسلامی، زمان به‌عنوان مقیاس حرکت مادی شناخته می‌شود، دهر به استمرار طولانی در عالم ماده اشاره دارد و سرمد، امتدادی غیرمادی و متعالی است که از محدودیت‌های ناسوت آزاد است. این تمایز، بستری برای فهم دقیق‌تر امکان اطلاق امتداد به عوالم مجرد و ذات الهی فراهم می‌آورد. زمان، چون جریانی در بستر ماده، به تغییرات و دگرگونی‌ها وابسته است، حال‌آنکه دهر، به استمراری طولانی‌تر در همین ساحت مادی اشاره دارد. اما سرمد، چون نسیمی که از ورای ماده می‌وزد، به بقای غیرمتناهی و عاری از محدودیت‌های زمانی دلالت می‌کند.

امکان اطلاق امتداد به عوالم مجرد و ذات الهی

آیا می‌توان برای عوالم مجرد یا ذات باری‌تعالی ظرفی زمانی یا امتدادی تصور کرد؟ این پرسش، به دلیل پیچیدگی مفهومی، از مسائل نو و سنگین فلسفی است. در فلسفه سنتی، عوالم مجرد از محدودیت‌های زمانی و مکانی آزادند، اما آیت الله نکونام قدس سره با تأکید بر مفهوم امتداد، به دنبال تبیین نوعی کشش وجودی در مراتب متعالی‌تر هستند که با زمان مادی تفاوت دارد. این امتداد، چون جریانی از فیض الهی، در آیات قرآنی مانند ﴿كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾ (الرحمن: ۲۹) به‌معنای «هر روز او در شأنی است» نمود می‌یابد.

بخش دوم: بازتعریف مفاهیم حرکت و امتداد

بازتعریف حرکت در مراتب وجودی

حرکت در این بحث، نه به معنای خروج از قوه به فعل که خاص عالم ماده است، بلکه به‌مثابه سیری تعینی و وجودی در عوالم مجرد و حتی در ظرف ذات الهی تعریف می‌شود. این بازتعریف، ریشه در حکمت متعالیه دارد، جایی که حرکت جوهری به‌عنوان سیر تکاملی موجودات در مراتب وجود مطرح است. آیت الله نکونام قدس سره، این مفهوم را به عوالم مجرد و ذات الهی تعمیم داده و حرکت را چون ظهورات شئون الهی تفسیر می‌کنند، مانند رودی که از سرچشمه وجود سرریز می‌شود.

ابدیت، ازلیت و نسبت آنها با امتداد

آیا ابدیت و ازلیت، که به‌عنوان اوصاف غیرمتناهی شناخته می‌شوند، با مفهوم کشش و امتداد منافات دارند؟ آیت الله نکونام قدس سره این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا غیرمتناهی بودن عوالم مجرد یا ذات الهی با امتداد سازگار است؟ ابدیت و ازلیت، چون آسمانی بی‌کران، محدودیت‌های زمانی و مکانی را نفی می‌کنند، اما امتداد غیرمتناهی، به‌معنای سیری وجودی و ظهورات مستمر الهی، می‌تواند با این اوصاف سازگار باشد.

چالش غیرمتناهی بودن و امتداد

آیا غیرمتناهی بودن با امتداد منافات دارد؟ اگر امتداد به معنای کشش است، چگونه می‌توان آن را به موجودی غیرمتناهی نسبت داد؟ این پرسش، از چالش‌های بنیادین فلسفه وجود است. غیرمتناهی بودن، چون اقیانوسی بی‌کران، هرگونه محدودیت را نفی می‌کند. آیت الله نکونام قدس سره تأکید دارند که امتداد غیرمتناهی، نه محدودیت، بلکه ظهورات مستمر الهی است، مانند نوری که بی‌وقفه از سرچشمه هستی ساطع می‌شود.

بخش سوم: اسماء الهی و تبیین امتداد

مراجعه به اسماء الهی

برای تبیین امکان اطلاق امتداد به ذات الهی، آیت الله نکونام قدس سره پیشنهاد می‌کنند که ابتدا به اسماء الهی رجوع شود تا بررسی گردد آیا اوصافی مرتبط با کشش یا امتداد در میان آنها وجود دارد. اسماء الهی، چون آیینه‌هایی که حقیقت وجود را بازمی‌تابانند، در فلسفه و عرفان اسلامی کلیدی برای فهم مراتب وجودند. این رویکرد، ریشه در سنت عرفانی دارد که اسماء را مبنای فهم شئونات الهی می‌داند.

بررسی اسماء کششی الهی

اسمائی چون «ابد»، «ازل»، «دائم»، «باقی»، «اول» و «آخر» به‌نوعی با مفهوم امتداد پیوند دارند. برای نمونه، آیه ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ﴾ (الحدید: ۳) به‌معنای «اوست اول و آخر» امتداد وجودی را در ذات الهی نشان می‌دهد. این اسماء، چون ستارگانی در آسمان معرفت، امکان اطلاق امتداد غیرمتناهی به ذات الهی را فراهم می‌کنند.

اسماء ترکیبی و بقای الهی

اسماء ترکیبی مانند «ادوم من کل دائم» (دائم‌تر از هر دائم) و «ابقى من کل باق» (باقی‌تر از هر باقی) به برتری و تفوق ذات الهی بر هرگونه استمرار محدود اشاره دارند. این اوصاف، چون قله‌هایی که بر فراز ابرها ایستاده‌اند، امتداد را به‌گونه‌ای متعالی تعریف می‌کنند که از محدودیت‌های مادی آزاد است.

سرمد به‌عنوان وصف بقای الهی

سرمد، وصفی متعالی‌تر از ابد و دائم است که به استمرار واحد و غیرمتنوع الهی اشاره دارد. در روایات آمده است: «تو پروردگار سرمدی، پس تو را سپاس». این وصف، چون نوری یکپارچه و بی‌تغییر، از تنوع و محدودیت مادی مبراست.

بخش چهارم: نقد و بررسی پیش‌فرض‌های فلسفی

نقد دلایل تسلسل و متناهی بودن عالم ماده

آیت الله نکونام قدس سره به نقد پیش‌فرض‌های فلاسفه در باب متناهی بودن عالم ماده پرداخته و معتقدند که عالم ماده نیز می‌تواند غیرمتناهی باشد. این دیدگاه، چون نسیمی که پرده‌های پیش‌داوری را کنار می‌زند، به امکان غیرمتناهی بودن عالم ماده در ابعاد عمقی و وجودی اشاره دارد.

امتداد در ظرف قیامت و عوالم مجرد

امتداد در ظرف قیامت و عوالم مجرد نیز وجود دارد، اما نه به‌معنای زمان ناسوتی، بلکه به‌صورت سرمدی و غیرمتناهی. این دیدگاه با روایاتی چون «عذاب جاودان بر آنان است» همخوانی دارد که به استمرار غیرمادی در عالم آخرت اشاره دارد.

بخش پنجم: تأملات عرفانی و فلسفی

چالش تبیین امتداد الهی

پرسش‌هایی مانند «خدا چند ابد است؟» به دشواری تبیین امتداد غیرمتناهی در ذات الهی اشاره دارند. این پرسش‌ها، چون آینه‌ای که عظمت الهی را بازمی‌تاباند، ذهن را به سوی حیرت و فنا می‌برند. در عرفان اسلامی، حیرت مرحله‌ای از معرفت الهی است که انسان در برابر عظمت ذات باری به آن می‌رسد.

ضرورت تأمل و تمرین ذهنی

فهم مفاهیم غیرمتناهی، چون سفری به اعماق اقیانوس معرفت، نیازمند تأمل عمیق و تمرین ذهنی است. این مفاهیم، با مباحثه صرف قابل فهم نیستند و به شهود و تجربه عرفانی نیاز دارند. این تمرین، چون سیر در مراتب وجود، به تأمل در اسماء و صفات الهی وابسته است.

خدا به‌عنوان حقیقت هرجایی

خدا، چون نوری که در همه مراتب وجود ساری است، حقیقتی هرجایی و متعالی است که هیچ موجودی از او خالی نیست. این دیدگاه، با مفهوم وحدت وجود در عرفان اسلامی همخوانی دارد و حضور الهی را در همه ساحت‌های هستی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

بحث امتداد و زمان در مراتب مختلف وجود، از پیچیده‌ترین مسائل فلسفی است که آیت الله نکونام قدس سره با نگاهی نوآورانه به آن پرداخته‌اند. این بحث، با تکیه بر اسماء و صفات الهی، امکان اطلاق امتداد غیرمتناهی به عوالم مجرد و ذات الهی را بررسی می‌کند. تمایز میان زمان، دهر و سرمد، بازتعریف حرکت به‌مثابه سیری وجودی، و نقد پیش‌فرض‌های فلسفی در باب متناهی بودن عالم ماده، از نوآوری‌های این مباحث است. این تحلیل، چون چراغی در مسیر معرفت، راه را برای تأملات عمیق‌تر در باب حقیقت الهی هموار می‌سازد. فهم این مفاهیم، نیازمند سیر در مراتب وجود و تأمل در اسماء الهی است که از عقل نظری به شهود عرفانی می‌رسد.