متن درس

تحلیل و تبیین تخصصی فلسفه وجود در حکمت اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۰۱۸)

مقدمه: بازاندیشی در مفاهیم بنیادین فلسفه اسلامی

حکمت اسلامی، به‌مثابه شاخه‌ای عمیق و پویا از فلسفه، همواره در پی تبیین وجود و چیستی هستی بوده است. درس‌گفتار شماره ۱۰۱۸، ارائه‌شده توسط استاد فرزانه قدس‌سره، با رویکردی نقادانه و نوآورانه، به بازخوانی و بازسازی مفاهیم سنتی فلسفه اسلامی می‌پردازد. این گفتار، با رد دیدگاه‌های کهن درباره ترکیب و تجزیه، هستی را به‌صورت سیستمی پویا از چیدمان‌ها و تعینات معرفی می‌کند که در آن هیچ‌چیز از دایره وجود خارج نمی‌شود. این رویکرد، با پیوند به آیات قرآن کریم و تأملات الهیاتی، به بازاندیشی در مفاهیمی چون کون و فساد، ماده و صورت، اتحاد و انضمام، و معاد می‌پردازد. این نوشتار، به تبیین دیدگاه‌های استاد فرزانه قدس‌سره پرداخته و از منظری وجودمحور، فلسفه اسلامی را بازتعریف می‌کند.

بخش یکم: نقد مفاهیم سنتی ترکیب و تجزیه

رد ترکیب و تجزیه در فلسفه سنتی

فلسفه سنتی، به‌ویژه در مکتب ارسطویی و پیروان آن در جهان اسلام، بر مفهوم ترکیب و تجزیه به‌عنوان مبنای تحلیل وجود تأکید داشته است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، این دیدگاه را فاقد بنیان فلسفی می‌دانند و معتقدند که ترکیب و تجزیه با واقعیت هستی سازگار نیست. به‌جای ترکیب، که به معنای تجمیع ماده و صورت تلقی می‌شود، چیدمان تعینات در ذهن و خارج معرفی می‌گردد. این چیدمان، همانند تاروپود قالی که به‌دقت کنار هم قرار گرفته‌اند، نظمی است که وجود را شکل می‌دهد، بدون آنکه به معنای اتحاد یا تجزیه باشد.

چیدمان به‌جای ترکیب

استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم چیدمان را جایگزین ترکیب می‌کنند. چیدمان، نظم و ترتیب تعینات است که در ذهن به‌صورت مفاهیم و در خارج به‌صورت موجودات ظهور می‌یابد. این دیدگاه، همانند پیکسل‌های مانیتور که تصویری یکپارچه را شکل می‌دهند، نشان‌دهنده نظمی است که بدون نیاز به ترکیب، وجود را متجلی می‌سازد. این رویکرد با فلسفه صدرایی، که بر وحدت وجود تأکید دارد، و علوم شناختی، که ذهن را پردازشگر اطلاعات می‌داند، هم‌سویی دارد.

محال بودن معدوم‌سازی اشیا

یکی از بنیادی‌ترین آموزه‌های این درس‌گفتار، تأکید بر محال بودن معدوم‌سازی اشیا در هستی است. هیچ فعل، فکر، یا وجودی از دایره هستی خارج نمی‌شود. همان‌گونه که باد صرصر خاکستر را پراکنده می‌کند، اما ذره‌ای از آن گم نمی‌شود، تعینات در هستی باقی می‌مانند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد:

﴿لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ﴾ (سوره سبأ، آیه ۳)
هیچ ذره‌ای در آسمان‌ها و زمین از او غایب نیست.

بخش دوم: دوام تعینات در هستی

دوام اعمال و افکار

هر عمل، فکر، یا حتی نفس کشیدن، به‌مثابه تعینی دائمی در ساختار هستی ثبت می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هیچ‌چیز، حتی کوچک‌ترین فعل، از هستی برداشته نمی‌شود. این دیدگاه، همانند سی‌دی که داده‌هایش هرگز پاک نمی‌شوند، نشان‌دهنده دوام تعینات در نظام وجود است. این مفهوم با روان‌شناسی دینی، که اعمال را دارای اثر ماندگار می‌داند، و فلسفه معاد هم‌سو است.

دوام گناه با وجود توبه

یکی از نوآوری‌های این گفتار، تبیین دوام گناه حتی پس از توبه است. توبه، به‌عنوان بخشش الهی، اثر گناه را دگرگون می‌سازد، اما وجود آن را معدوم نمی‌کند. گناه، مانند سایه‌ای که در نور الهی کم‌رنگ می‌شود، به‌صورت تعینی دائمی در هستی باقی می‌ماند. این مفهوم با کلام اسلامی، که توبه را تحول معنوی می‌داند، همخوانی دارد.

نقد ایجاد از عدم و اعدام

استاد فرزانه قدس‌سره با رد ایجاد من العدم و اعدام، هستی را سیستمی پویا و غیرقابل معدوم‌سازی معرفی می‌کنند. همان‌گونه که معدوم به موجود تبدیل نمی‌شود، موجود نیز به معدوم بدل نمی‌گردد. این دیدگاه، با حکمت متعالیه، که وجود را اصل می‌داند، و الهیات اسلامی هم‌سو است.

بخش سوم: معاد و محاسبه الهی

یوم الحسرت و محاسبه

قیامت، به‌مثابه صحنه محاسبه دقیق تعینات، جایی است که ظواهر دنیوی رنگ می‌بازند و تنها حقیقت تعینات باقی می‌ماند. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیات قرآن کریم، قیامت را یوم الحسرت و محاسبه می‌دانند:

﴿اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا﴾ (سوره اسراء، آیه ۱۴)
کتابت را بخوان، امروز خودت برای حسابرسی خویش کافی هستی.

این آیه، همانند آینه‌ای که تمامی اعمال انسان را بازتاب می‌دهد، بر دائمی بودن تعینات تأکید دارد.

فرار انسان از نزدیکان در قیامت

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به آیه‌ای دیگر، قیامت را صحنه‌ای توصیف می‌کنند که روابط دنیوی در آن بی‌معنا شده و تنها تعینات باقی می‌مانند:

﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ﴾ (سوره عبس، آیات ۳۴-۳۶)
روزی که آدمی از برادرش و مادرش و پدرش و همسرش و فرزندانش بگریزد.

استقلال تعینات هر فرد

با استناد به آیه شریفه، استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تعینات هر فرد مستقل و غیرقابل انتقال است:

﴿لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ﴾ (سوره انعام، آیه ۱۶۴)
هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد.

این استقلال، مانند دانه‌هایی که هر یک در خاک خود می‌رویند، نشان‌دهنده مسئولیت فردی در برابر اعمال است.

بخش چهارم: بازاندیشی در مفاهیم ماده و صورت

نقد مفهوم صورت در فلسفه سنتی

استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم صورت را به‌عنوان ترکیب ماده و صورت رد می‌کنند و آن را چیدمانی از اجزا می‌دانند. همان‌گونه که قالی از تاروپود تشکیل شده و مانیتور از پیکسل‌ها، صورت نیز انتزاعی ذهنی است که از چیدمان تعینات پدید می‌آید. این دیدگاه با فلسفه تحلیلی و علوم شناختی هم‌سو است.

نقد ترکیب انضمامی و اتحادی

اختلاف میان عالمان دینی، مانند حاجی سبزواری و ملاصدرا، در تبیین ترکیب ماده و صورت مورد توجه استاد فرزانه قدس‌سره قرار گرفته است. حاجی سبزواری ترکیب را انضمامی و صدرا آن را اتحادی می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره هر دو دیدگاه را نقد کرده و معتقدند که ترکیب، چه انضمامی و چه اتحادی، در خارج معنا ندارد. هستی، مجموعه‌ای از چیدمان‌ها و تعینات است که بدون نیاز به اتحاد یا تجمیع، وجود را متجلی می‌سازد.

نقد ارسطو و ابن‌سینا

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه‌های ارسطو و ابن‌سینا، که ترکیب ماده و صورت را مطرح کرده‌اند، این مفهوم را نادرست می‌دانند. به‌جای ترکیب، چیدمان تعینات پیشنهاد می‌شود که با فلسفه معاصر و نقدهای صدرایی هم‌خوانی دارد.

بخش پنجم: حرکت و تحول در هستی

تبدیل به‌جای معدوم‌سازی

استاد فرزانه قدس‌سره مفهوم تبدیل را جایگزین معدوم‌سازی می‌کنند. هر تغییر، چیدمانی جدید از تعینات موجود است، مانند خمیری که از آرد و آب شکل می‌گیرد، اما ذات آن تغییر نمی‌کند. این دیدگاه با فلسفه فرآیند و علوم طبیعی هم‌سو است.

حرکت شیاری عالم

حرکت عالم، برخلاف تصور سنتی که آن را دوری کامل می‌داند، شیاری و بیضوی است. این مفهوم، مانند مسیری که چرخ‌وفلک در آسمان ترسیم می‌کند، با کیهان‌شناسی مدرن هم‌خوانی دارد.

تفسیر رجوع در آیه

استاد فرزانه قدس‌سره با تفسیر آیه شریفه، رجوع را نه بازگشت به عقب، بلکه حرکت رو به جلو در مسیر الهی می‌دانند:

﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ (سوره بقره، آیه ۱۵۶)
ما از آن خداییم و به سوی او بازمی‌گردیم.

این تفسیر، مانند سفری که از مبدأ الهی آغاز شده و به‌سوی مقصد الهی ادامه می‌یابد، با عرفان اسلامی هم‌سو است.

بخش ششم: بازسازی سیستم فلسفه اسلامی

تغییر بنیادین در فلسفه اسلامی

این درس‌گفتار، با رد مفاهیم سنتی مانند کون و فساد، ماده و صورت، و اتحاد، فلسفه‌ای نوین مبتنی بر وجود، چیدمان، و تعین پیشنهاد می‌دهد. این بازسازی، مانند بازنویسی کتابی کهن با قلمی نو، سیستم فلسفه اسلامی را دگرگون می‌سازد.

نقد مسائل معاد و برزخ

فلسفه سنتی در تبیین معاد، برزخ، و مسائل آکل و مأکول با مشکلاتی مواجه است. استاد فرزانه قدس‌سره این مشکلات را به ساختار نادرست فلسفه سنتی نسبت می‌دهند و با تأکید بر چیدمان و تعین، راه‌حلی نوین ارائه می‌کنند.

احاطه الهی بر تعینات

هیچ تعینی از حساب الهی گم نمی‌شود، حتی اگر عالم به خاکستر تبدیل شود. این مفهوم، مانند کتابی که هیچ واژه‌ای از آن گم نمی‌شود، احاطه الهی بر هستی را نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری: بازتعریف فلسفه وجود در حکمت اسلامی

درس‌گفتار شماره ۱۰۱۸، با رویکردی عمیق و نقادانه، مفاهیم سنتی فلسفه اسلامی را به چالش کشیده و هستی را سیستمی از چیدمان‌ها و تعینات معرفی می‌کند. این گفتار، با رد مفاهیم ترکیب، تجزیه، کون و فساد، و اتحاد، فلسفه‌ای نوین مبتنی بر وجود و تعین پیشنهاد می‌دهد. تأکید بر دوام اعمال، گناهان، و افکار به‌صورت تعینات دائمی، و پیوند این مفاهیم با آیات قرآن کریم، این درس‌گفتار را به منبعی ارزشمند برای بازاندیشی در حکمت اسلامی تبدیل کرده است. نقد دیدگاه‌های عالمان دینی، مانند حاجی سبزواری و ملاصدرا، و پیشنهاد چیدمان به‌جای ترکیب، گامی بلند در جهت تبیین فلسفه‌ای وجودمحور و هماهنگ با الهیات قرآنی است.