متن درس

تحلیل عرفانی و فلسفی اعیان ثابته در علم الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۰۵۲)

دیباچه

این نوشتار به بررسی و تحلیل یکی از عمیق‌ترین مباحث عرفان نظری و فلسفه اسلامی، یعنی مفهوم اعیان ثابته و نسبت آن با علم الهی، می‌پردازد. اعیان ثابته، به مثابه حقایقی ثابت در علم واجب‌تعالی، از جایگاه ویژه‌ای در مکتب عرفانی ابن‌عربی و حکمت متعالیه صدرالمتألهین برخوردار است. این بحث، با نگاهی نقادانه و تحلیلی، کوشیده است تا با تصحیح و تبیین عبارات عرفا و فلاسفه، دیدگاهی روشن و منطقی از نحوه حضور مخلوقات در علم الهی ارائه دهد. متن حاضر، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و تشریح دقیق مفاهیم، به گونه‌ای نگاشته شده که هم‌زمان اصالت محتوای اصلی را حفظ کرده و آن را برای مخاطبان آکادمیک و پژوهشی قابل فهم و جذاب سازد.

بخش نخست: تبیین مفهوم اعیان ثابته و ثابتات ازلی

معرفی موضوع

اعیان ثابته، به عنوان یکی از مفاهیم بنیادین عرفان نظری، به حقایق ثابت در علم الهی اشاره دارد که نه وجود بالفعل دارند و نه فاعل بالذات‌اند، بلکه ظهورات فعل الهی محسوب می‌شوند. این مفهوم، در مکتب ابن‌عربی و غونوی، به مثابه پلی میان علم الهی و مخلوقات، نقشی محوری در فهم نسبت واجب‌تعالی با ممکنات ایفا می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره در این درس‌گفتار، با تأکید بر اهمیت فهم علمی این موضوع، مخاطب را به تأمل در پیچیدگی‌های آن دعوت می‌کند.

اهمیت فهم علمی اعیان ثابته

فهم اعیان ثابته، به معنای دستیابی به حضور علمی و شهودی نسبت به این حقایق است. این فهم، از منظر عرفانی، به درک نحوه علم الهی به مخلوقات منجر می‌شود، که خود نیازمند گذر از سطح ظاهری مفاهیم و ورود به باطن آنهاست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که این فرآیند، تنها از طریق سیر و سلوک عرفانی و تأمل فلسفی امکان‌پذیر است، گویی که روح آدمی در سفری به سوی حقیقت، از ظلمات جهل به نور معرفت رهنمون می‌شود.

بخش دوم: نسبت علم الهی به مخلوقات

دیدگاه عرفانی ابن‌عربی و غونوی

از دیدگاه ابن‌عربی و شاگردش غونوی، علم الهی به مخلوقات از طریق اعیان ثابته تحقق می‌یابد. این علم، نه به معنای وجود خارجی اشیاء، بلکه به معنای حضور آنها در علم ازلی الهی است. اعیان ثابته، در این دیدگاه، به مثابه مراتب علم الهی‌اند که بدون وجود خارجی، در ذات حق ثابت‌اند. این تبیین، در مقابل دیدگاه متکلمان معتزلی قرار می‌گیرد که بر مفاهیم عدم و ماهیت تأکید دارند.

نقد صدرالمتألهین بر عبارات عرفا

صدرالمتألهین، با رویکرد فلسفی خود، عبارات ابن‌عربی و غونوی را به دلیل شباهت ظاهری به کلام معتزلی نقد می‌کند. وی معتقد است که این عبارات، به دلیل ضعف در منطق و فلسفه، نیازمند تصحیح‌اند تا از خلط با دیدگاه‌های کلامی پرهیز شود. صدرا با بازسازی این عبارات به زبانی فلسفی، کوشیده است تا اعیان ثابته را به گونه‌ای تبیین کند که از اشکالات معتزلی مبرا باشد.

ضعف منطقی و فلسفی عرفا

استاد فرزانه قدس‌سره اشاره می‌کند که عرفایی چون ابن‌عربی و غونوی، به دلیل پیشینه کلامی، در تبیین استدلالی مفاهیم عرفانی با دشواری مواجه‌اند. این ضعف، در مقایسه با حکمت متعالیه صدرا، که از منطق و فلسفه به عرفان می‌رسد، آشکارتر می‌شود. گویی عرفا، در باغ معرفت، گه‌گاه از مسیر استدلال به وادی شهود منحرف شده‌اند، حال آنکه صدرا با چراغ منطق، این مسیر را روشن‌تر ساخته است.

بخش سوم: تصحیح و تبیین اعیان ثابته

رویکرد صدرالمتألهین

صدرالمتألهین در «اسفار اربعه» (جلد ششم، صفحه ۲۸۲، سطر ۱۱) اعیان ثابته را به گونه‌ای تعریف می‌کند که نه وجود نفسی دارند، نه وجود عرضی، نه قائم به ذات الهی‌اند، نه عارض بر آن، و نه مجعول برای وجود. این تعریف، اعیان را از هرگونه وجود مستقل یا وابسته مبرا می‌داند و آنها را صرفاً ظهورات علم الهی معرفی می‌کند، گویی که این حقایق، سایه‌هایی از نور بی‌کران الهی‌اند که در آینه علم او متجلی شده‌اند.

نقد درس‌گفتار بر صدرالمتألهین

استاد فرزانه قدس‌سره، ضمن تأیید نقد صدرا بر عرفا، معتقد است که عبارات خود صدرا نیز خالی از اشکال نیست. وی با رویکردی انتقادی، پیشنهاد می‌کند که این عبارات نیز تصحیح شوند تا تبیینی دقیق‌تر و عاری از اشکالات منطقی ارائه گردد. این نقد، به مثابه بازسازی بنایی است که اگرچه استوار است، اما نیازمند مرمت برای استحکام بیشتر است.

نقد مفهوم «ثابت در ازل»

یکی از دقیق‌ترین نقدهای درس‌گفتار، به مفهوم «ثابت در ازل» معطوف است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کند که ازل، به عنوان صفت ذات یا فعل الهی، نمی‌تواند ظرف اعیان ثابته باشد، همان‌گونه که صفت «مستقیم» نمی‌تواند ظرف خط باشد. ازل، صفتی است که به ذات حق تعلق دارد و نمی‌توان آن را به عنوان موصوف یا ظرف تصور کرد. این نقد، گویی دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر از ماهیت ازل و نسبت آن با اعیان ثابته می‌گشاید.

بخش چهارم: اعیان ثابته به مثابه ظهورات فعل الهی

ظهور در واحدیت، نه احدیت

درس‌گفتار پیشنهاد می‌کند که اعیان ثابته، به جای «ثابت در ازل»، به عنوان ظهورات فعل الهی در مرتبه واحدیت تعریف شوند. واحدیت، مرتبه ظهور اسماء و صفات الهی است، در حالی که احدیت، مرتبه وحدت مطلق ذات الهی است که از هرگونه تعین مبراست. این تمایز، به مثابه جداسازی نور از سایه‌های آن است که هر یک در مرتبه‌ای خاص متجلی می‌شوند.

نقد مفهوم جعل

مفهوم «باللا جعل» (بدون جعل) در تعریف اعیان ثابته نیز مورد نقد قرار می‌گیرد. استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارد که جعل، به معنای ایجاد یا ساخت، در علم الهی بی‌معناست، زیرا در فلسفه و عرفان، به دلیل وحدت وجود، اعیان ثابته نمی‌توانند موضوع جعل قرار گیرند. این نقد، به سان زدودن غبار از آینه حقیقت است که مفهوم جعل را از این بحث کنار می‌نهد.

نقد تشبیه اعیان ثابته به ماهیت

صدرا اعیان ثابته را به ماهیت تشبیه کرده و بیان می‌دارد که همان‌گونه که ماهیت در ممکن ثابت است، اعیان ثابته نیز در علم الهی ثابت‌اند. درس‌گفتار این تشبیه را نادرست می‌داند، زیرا ماهیت، به عنوان مفهومی فلسفی، نمی‌تواند با اعیان ثابته، که ظهورات علم الهی‌اند، همسان باشد. این نقد، گویی تمایز میان سایه و نور را آشکار می‌سازد که هر یک ماهیتی متفاوت دارند.

بخش پنجم: علم الهی و مخلوقات

ظهور، نه ثبات

درس‌گفتار تأکید می‌کند که علم الهی به مخلوقات، نه به صورت ثبات یا واقع در ذات الهی، بلکه به صورت ظهور و تجلی است. مخلوقات، به مثابه جلوه‌های نور الهی، از علم حق سرچشمه می‌گیرند، بدون آنکه ذات الهی کاهش یابد یا ظرف ثبات شوند. این دیدگاه، مبتنی بر وحدت وجود است که تمام هستی را ظهورات فعل الهی می‌داند.

نقد تصدیقات بدون تصورات

یکی از مشکلات اساسی در علم دینی، به باور استاد فرزانه قدس‌سره، تصدیقات بدون تصورات است. این امر، که در منطق به معنای قضاوت بدون فهم دقیق مفاهیم است، منجر به سوء‌تفاهم در باب مفاهیمی چون اعیان ثابته می‌شود. گویی عالمان، گاه پیش از شناخت دقیق حقیقت، به قضاوت می‌نشینند و از این‌رو، به خطا می‌روند.

مخلوقات به مثابه ریخته‌های الهی

استاد فرزانه قدس‌سره مخلوقات را به «ریخته‌های» الهی تشبیه می‌کند، اما تأکید می‌کند که این ریختن، نه به معنای سقوط یا کاهش ذات الهی، بلکه به معنای ظهور و تجلی است. این تشبیه، به سان افاضه نور از خورشید است که بی‌کم و کاست، عالم را روشن می‌سازد. مخلوقات، در این دیدگاه، ظهورات فعل الهی‌اند که از علم حق سرچشمه گرفته‌اند.

بخش ششم: تمایز خالق و مخلوق

خدای ریخته و خدای نریخته

درس‌گفتار با تمثیلی بدیع، مخلوقات را «خدای ریخته» و ذات الهی را «خدای نریخته» می‌نامد. مخلوقات، به عنوان ظهورات فعل الهی، از خدا هستند، اما خدا نیستند. این تمایز، با استناد به آیه شریفه إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (سوره فاتحه، آیه ۵: «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم»)، بر عبودیت مخلوقات در برابر خدای نریخته تأکید می‌کند. گویی مخلوقات، چون قطره‌هایی از دریای بی‌کران الهی‌اند که هویت خود را از او می‌گیرند، اما هرگز با او یکی نیستند.

نقد دیدگاه‌های کلامی و عوامانه

درس‌گفتار دیدگاه‌هایی را که مخلوقات را با خالق خلط می‌کنند یا آنها را خدا می‌پندارند، نقد کرده و این سوء‌تفاهم را نتیجه تصورات نادرست می‌داند. این نقد، بر ضرورت تبیین دقیق فلسفی و عرفانی تأکید دارد، گویی که حقیقت، چون گوهری در صدف نهان است و تنها با تأمل و دقت می‌توان آن را آشکار ساخت.

بخش هفتم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این درس‌گفتار، با بررسی عمیق و نقادانه مفهوم اعیان ثابته، یکی از پیچیده‌ترین مباحث عرفان نظری و فلسفه اسلامی را به گونه‌ای تبیین کرده است که هم اصالت محتوای عرفانی را حفظ می‌کند و هم آن را با منطق فلسفی پیوند می‌زند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد عبارات عرفا و صدرالمتألهین، به دنبال ارائه دیدگاهی شفاف و منطقی از نسبت علم الهی به مخلوقات است. نکات کلیدی این درس‌گفتار به شرح زیر است:

• فهم اعیان ثابته: اعیان ثابته، حقایقی در علم الهی‌اند که فهم آنها نیازمند حضور علمی و تأمل عمیق است.
• نقد عبارات عرفا و صدرا: عبارات ابن‌عربی، غونوی و صدرا نیازمند تصحیح‌اند تا از اشکالات منطقی و کلامی مبرا شوند.
• ظهور، نه ثبات: اعیان ثابته، ظهورات فعل الهی در مرتبه واحدیت‌اند، نه ثابت در ازل.
• نقد مفاهیم جعل و ماهیت: مفاهیمی چون جعل و تشبیه اعیان به ماهیت، به دلیل ناسازگاری با وحدت وجود، نادرست‌اند.
• مخلوقات به مثابه ریخته‌های الهی: مخلوقات، ظهورات الهی‌اند که بدون کاهش ذات حق تحقق می‌یابند.
• تمایز خالق و مخلوق: مخلوقات، «خدای ریخته»اند که از خدا سرچشمه گرفته‌اند، اما خدای نریخته، ذات متعال حق است که شایسته عبادت است.

این درس‌گفتار، با ارائه دیدگاهی عرفانی-فلسفی و نقادانه، فرصتی برای تأمل در یکی از عمیق‌ترین مباحث فلسفه اسلامی فراهم آورده است. گویی این بحث، چون چراغی در تاریکی، راه را برای جویندگان حقیقت روشن می‌سازد و آنان را به سوی فهم دقیق‌تر از نسبت علم الهی و مخلوقات رهنمون می‌شود.