متن درس
اتحاد و وحدت در فلسفه اسلامی: بازخوانی انتقادی آرای ملاصدرا
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۰۶۳)
دیباچه
مفهوم اتحاد و وحدت، چونان گوهری درخشان در سپهر فلسفه اسلامی، از دیرباز کانون تأملات عمیق فلاسفه بوده است. این مفهوم، که در پیوند با وجود، ماهیت، و ظهورات وجودی انسان و جهان تعریف می‌شود، نه‌تنها در چارچوب سنت فلسفی اسلامی، بلکه در گفتمان جهانی فلسفه نیز جایگاهی برجسته دارد. درس‌گفتار شماره ۱۰۶۳، ارائه‌شده در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۳۸۸، به قلم و بیان استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه و ژرف به آرای ملاصدرا در اسفار اربعه، این مفهوم را در پرتو روش‌شناسی علمی و مدرن بازخوانی می‌کند.
بخش یکم: چیستی اتحاد و وحدت در فلسفه اسلامی
اهمیت مدرن و جهانی اتحاد و وحدت
اتحاد و وحدت، به مثابه دو مفهوم بنیادین در فلسفه، نه‌تنها در چارچوب فلسفه اسلامی، بلکه در گفتمان جهانی نیز از جایگاهی والا برخوردارند. این مفاهیم، برخلاف مسائل سنتی مانند اعیان ثابته یا تمایز ماهیت و وجود، به دلیل پیچیدگی و پیوند با علوم انسانی مدرن، نیازمند تبیینی دقیق و علمی‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌ورزند که این بحث، به سبب ظرافت و نو بودنش، از ادبیات و فلسفه‌ای خاص بهره می‌طلبد تا در میدان گفتمان جهانی، چونان شمشیری بران، استدلال‌های فلسفی را به رخ کشد.
تحلیل این دیدگاه نشان می‌دهد که فلسفه اسلامی، برای آنکه در سپهر جهانی معرفت همچنان پویا و تأثیرگذار بماند، باید از روش‌های سنتی و تقلیدی فراتر رود و با ابزارهای مفهومی مدرن به تبیین مسائل بپردازد. این ضرورت، به‌ویژه در موضوع اتحاد و وحدت، که با مسائل فلسفه ذهن، علوم شناختی، و زیست‌فناوری مدرن پیوند می‌خورد، بیش از پیش آشکار می‌شود.
نیاز به روش‌شناسی علمی در تبیین دین
استاد فرزانه قدس‌سره، با تشبیهی بدیع، دین را به مثابه آیینه‌ای می‌دانند که باید در برابر دیدگان دانشمندان جهان، حتی آنان که از پیشینه دینی بی‌بهره‌اند، درخشش عقلانی و علمی خود را بنمایاند. اسلام، به‌عنوان نظامی معرفتی و الهی، باید با زبانی علمی و استدلالی تبیین شود تا در برابر پرسش‌های دقیق علمی و فلسفی استوار بماند. این دیدگاه، بر لزوم ارائه‌ای متشخص و روشمند از دین تأکید دارد که بتواند در گفت‌وگوهای بین‌المللی، چونان ستاره‌ای در آسمان معرفت، بدرخشد.
این تأکید، به پیوند عمیق میان دین و عقلانیت علمی اشاره دارد. دین، به‌عنوان بینشی الهی که از طریق انبیا و وحی به بشر عرضه شده، باید با روش‌های کارشناسی و علمی تبیین گردد تا نه‌تنها برای مؤمنان، بلکه برای اندیشمندان غیرمسلمان نیز مقبول افتد. این رویکرد، اتحاد و وحدت را به‌عنوان مفاهیمی معرفی می‌کند که باید در چارچوبی علمی و فلسفی بازتعریف شوند.
جمع‌بندی بخش یکم
بخش نخست این نوشتار، با تبیین اهمیت اتحاد و وحدت به‌عنوان مفاهیمی مدرن و جهانی، بر ضرورت بازسازی فلسفه اسلامی در چارچوبی علمی تأکید ورزید. این مفاهیم، که در پیوند با مسائل بنیادین وجود و ماهیت قرار دارند، نیازمند روش‌شناسی‌ای دقیق و ادبیاتی تخصصی‌اند تا بتوانند در گفتمان جهانی فلسفه جایگاهی شایسته بیابند. همچنین، لزوم ارائه دین به‌عنوان نظامی معرفتی و عقلانی، راه را برای تبیین علمی اتحاد و وحدت هموار می‌سازد.
بخش دوم: نقد فلسفه سنتی و آرای ملاصدرا
محدودیت‌های فلسفه سنتی
استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به محدودیت‌های فلسفه سنتی، به‌ویژه در آرای ملاصدرا در اسفار اربعه، اشاره می‌کنند. عبارات ملاصدرا، هرچند سرشار از ژرفای فلسفی است، اما به دلیل گرایش سنتی و تقلیدی، گاه از وزان علمی کافی برخوردار نیست. این فلسفه، که چونان درختی کهنسال در خاک سنت ریشه دارد، نیازمند بازنگری است تا شاخسارهایش در آسمان علم مدرن به بار نشیند.
تحلیل این دیدگاه نشان می‌دهد که فلسفه سنتی، به دلیل اتکا به مفاهیم تقلیدی و تکرار اصول موضوعی بدون بازبینی انتقادی، از پاسخ‌گویی به نیازهای گفتمان مدرن بازمی‌ماند. استاد تأکید دارند که اگر این مفاهیم با تیغ نقد گشوده شوند، اشکالات روش‌شناختی و مفهومی آن‌ها آشکار خواهد شد.
مشکل تصدیقات و تصورات
یکی از نکات محوری درس‌گفتار، مسئله ضعف در تصورات فلسفی است که به تصدیقات نادرست منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی زیبا، این مشکل را به لکه‌ای بر پشت لباس تشبیه می‌کنند که فرد از آن بی‌خبر است، اما دیگران آن را می‌بینند. این ناآگاهی معرفت‌شناختی، ریشه در عدم دقت در تصورات بنیادین، مانند وجود، ماهیت، ماده، و مجرد دارد.
این دیدگاه، به ضرورت بازسازی مفاهیم فلسفی در چارچوبی علمی اشاره دارد. تصورات نادرست، چونان بنیانی سست، اعتقادات فلسفی و دینی را متزلزل می‌سازند. استاد تأکید دارند که علم دینی، برای استحکام، باید بر تصوراتی دقیق و روشمند استوار گردد.
نقد تبیین اتحاد در اسفار
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به عبارات ملاصدرا در اسفار، به ناسازگاری‌های مفهومی در تبیین اتحاد می‌پردازند. ملاصدرا، گاه ماهیت را امری اعتباری و گاه فرعی می‌داند، و این تناقض، چونان ابری بر آسمان استدلال‌هایش سایه می‌افکند. به عنوان نمونه، وی اتحاد انسان و وجود را مطرح می‌کند، اما انسان را به‌عنوان عنوانی اعتباری در برابر وجود قرار می‌دهد، که این امر با وحدت وجودی ناسازگار است.
تحلیل این نقد نشان می‌دهد که ملاصدرا، هرچند در نظریه اصالت وجود گامی بلند برداشته، اما در تبیین رابطه وجود و ماهیت، گاه به خلط مفاهیم دچار شده است. استاد تأکید دارند که اتحاد، صرفاً در قلمرو وجود معنا دارد، و مفاهیم اعتباری، مانند ماهیت یا اوصاف، نمی‌توانند با وجود متحد شوند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم این نوشتار، با نقد فلسفه سنتی و آرای ملاصدرا، بر محدودیت‌های روش‌شناختی و مفهومی این فلسفه تأکید ورزید. ضعف در تصورات بنیادین، به تصدیقات نادرست منجر شده و تبیین‌های ملاصدرا از اتحاد، به دلیل تناقضات مفهومی، نیازمند بازنگری است. این بخش، با تکیه بر تحلیل‌های انتقادی، راه را برای بازسازی علمی فلسفه اسلامی هموار می‌سازد.
بخش سوم: تبیین اتحاد در قلمرو وجود
وحدت وجودی انسان
استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر نظریه وحدت وجود، تأکید می‌ورزند که انسان و وجود دو چیز جدا نیستند، بلکه انسان، وجودی است با کمالات خاص که به این نام خوانده می‌شود. این دیدگاه، چونان جویباری زلال، وحدت وجودی را در برابر دوگانگی‌های مفهومی قرار می‌دهد. انسان، حیوان، قاشق، یا چنگال، همگی ظهورات مرتبه‌ای یک وجود واحدند که با عناوین مختلف متمایز می‌شوند.
استاد، با تمثیلی از پول (یک تومانی، ده تومانی، صد تومانی)، این وحدت را تبیین می‌کنند: همان‌گونه که پول در ذات خود واحد است، اما با عناوین مختلف متمایز می‌شود، وجود نیز در ذات خود واحد است و عناوین، صرفاً ظهورات مرتبه‌ای آن‌اند.
اتحاد انسان و حیوان
استاد تأکید دارند که اتحاد انسان و حیوان، اتحاد دو عنوان اعتباری است که هر یک معنونی (وجود) دارند. این اتحاد، در قلمرو معنون‌ها (وجودها) رخ می‌دهد، نه در عناوین ذهنی. انسان، به‌عنوان نوع، از اتحاد وجودی حیوان و ناطق پدید می‌آید، اما این فرآیند، نه ترکیب دو چیز، بلکه ظهور مرتبه‌ای وجود است.
تحلیل این دیدگاه نشان می‌دهد که ملاصدرا، با طرح اتحاد انسان و حیوان، گاه به خلط میان وجود و مفهوم دچار شده است. استاد تأکید دارند که اتحاد، صرفاً در ظرف وجود معنا دارد، و عناوین، چونان سایه‌هایی بر دیوار، اعتباری‌اند.
نقد اتحاد بالعرض
ملاصدرا اتحاد انسان و بیاض (سفیدی) را بالعرض می‌داند، اما استاد فرزانه قدس‌سره این تبیین را نادرست می‌شمارند. بیاض انسان، برخلاف بیاض دیوار که عارضی و مالیدنی است، ذاتی و برخاسته از وجود اوست. سفیدی انسان، چونان رنگی که از ژرفای وجودش تراوش می‌کند، از خون، نژاد، و محیط او سرچشمه می‌گیرد.
استاد، با تمایز میان محمول بالضمیمه (عارضی) و بالصمیمه (ذاتی)، تأکید می‌ورزند که اوصاف انسان، مانند نطق یا سفیدی، ذاتی و ظهورات وجودی‌اند. این دیدگاه، تمایز سنتی ذاتی و عارضی را بی‌اساس می‌داند، زیرا همه اوصاف، از وجود واحد سرچشمه می‌گیرند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم این نوشتار، با تبیین اتحاد در قلمرو وجود، بر وحدت وجودی و اعتباری بودن عناوین تأکید ورزید. انسان، حیوان، و اوصاف، همگی ظهورات مرتبه‌ای یک وجود واحدند، و اتحاد، صرفاً در ظرف وجود معنا دارد. نقد آرای ملاصدرا، به‌ویژه در تبیین اتحاد بالعرض، نشان‌دهنده ضرورت بازنگری علمی این مفاهیم است.
بخش چهارم: بازسازی علمی اتحاد و وحدت
ارتقاء وجودی و حرکت جوهری
استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر نظریه حرکت جوهری ملاصدرا، تأکید می‌ورزند که اتحاد، نه ترکیب دو چیز، بلکه ارتقاء وجودی است. وجود، چونان نهالی که از سنگ به نبات، حیوان، و انسان بالیده، در مراتب ظهور خود پویا می‌شود. انسان، نه از ترکیب حیوان و ناطق، بلکه از ارتقاء وجودی پدید می‌آید.
استاد، با تمثیلی از کودک که به جوان و پیر تبدیل می‌شود، این پویایی را تبیین می‌کنند: وجود، در مسیر ارتشاء و ظهور، از مرتبه‌ای به مرتبه دیگر ارتقا می‌یابد، بدون آنکه دو چیز با هم ترکیب شوند.
نقد مفاهیم جنس و فصل
استاد تأکید دارند که مفاهیم منطقی، مانند جنس، فصل، عام، و خاص، غیرعلمی‌اند و صرفاً ظهورات و تعینات وجودند. این مفاهیم، چونان خطوطی که بر آب نقش می‌بندند، اعتباری‌اند و اتحاد در آن‌ها معنا ندارد. اتحاد، تنها در ظرف وجود رخ می‌دهد، و مفاهیم، تنها سایه‌هایی از حقیقت وجودند.
پیوند فلسفه و علم مدرن
استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به زیست‌فناوری مدرن، تأکید می‌ورزند که اوصاف انسان، مانند نطق یا سفیدی، از نطفه و وجود او سرچشمه می‌گیرند. این دیدگاه، فلسفه را به علم معاصر پیوند می‌زند و نشان می‌دهد که دستکاری علمی نطفه می‌تواند موجودات جدیدی پدید آورد، که این امر با نظریه ظهورات وجودی سازگار است.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با تأکید بر ارتقاء وجودی و نقد مفاهیم منطقی سنتی، بر ضرورت بازسازی علمی اتحاد و وحدت تأکید ورزید. پیوند فلسفه با علوم مدرن، به‌ویژه زیست‌فناوری، راه را برای تبیینی نوین از این مفاهیم هموار می‌سازد. اتحاد، به‌عنوان ظهور مرتبه‌ای وجود، از ترکیب مفاهیم یا عناوین متمایز است.
بخش پنجم: نقد تناقضات ملاصدرا در تبیین وجود و ماهیت
تناقض در تبیین ماهیت
استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی موشکافانه، به تناقضات ملاصدرا در تبیین ماهیت می‌پردازند. ملاصدرا گاه ماهیت را امری اعتباری و گاه فرعی می‌داند، که این ناسازگاری، چونان بادی که ابرهای استدلال را پراکنده می‌سازد، تبیین او را متزلزل می‌کند. استاد تأکید دارند که اگر ماهیت اعتباری است، اتحاد آن با وجود معنا ندارد، زیرا وجود، حقیقتی عینی است.
نقد دیدگاه حاجی سبزواری
حاجی سبزواری، با تشبیه وجود و ماهیت به زوج ترکیبی (مانند زن و مرد)، اتحاد را انضمامی می‌داند. استاد این تبیین را نادرست می‌شمارند، زیرا وجود و ماهیت، نه دو چیز مستقل، بلکه چونان انسان و نامش، در قلمرو وجود واحدند. این دیدگاه، به اعتباری بودن ماهیت و وحدت وجودی تأکید دارد.
وحدت وجود و بسیط بودن آن
استاد، با استناد به آرای صدرا، وجود را حقیقتی واحد و بسیط می‌دانند که جنس، فصل، کلیت، یا جزئیت ندارد. این وجود، چونان اقیانوسی بی‌کران، همه ماهیت‌ها را در بر می‌گیرد، اما با آن‌ها متحد نمی‌شود، زیرا ماهیت، امری اعتباری است.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با نقد تناقضات ملاصدرا و دیدگاه حاجی سبزواری، بر وحدت وجودی و اعتباری بودن ماهیت تأکید ورزید. این بخش، با تبیین وجود به‌عنوان حقیقتی بسیط، راه را برای فهمی عمیق‌تر از اتحاد در فلسفه اسلامی هموار ساخت.
نتیجه‌گیری کل
این نوشتار، با بازخوانی انتقادی آرای ملاصدرا در درس‌گفتار شماره ۱۰۶۳ استاد فرزانه قدس‌سره، کوشید تا مفهوم اتحاد و وحدت را در چارچوبی علمی و مدرن تبیین کند. اتحاد، به‌عنوان فرآیندی وجودی، تنها در قلمرو وجود معنا دارد و مفاهیم اعتباری، مانند ماهیت، جنس، و فصل، نمی‌توانند با وجود متحد شوند. نقد محدودیت‌های فلسفه سنتی، به‌ویژه تناقضات ملاصدرا در تبیین ماهیت، نشان‌دهنده ضرورت بازسازی فلسفه اسلامی در پرتو روش‌شناسی علمی است. پیوند این مفاهیم با علوم مدرن، مانند زیست‌فناوری، راه را برای گفتمانی نوین در فلسفه اسلامی گشوده است. این اثر، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار و تحلیل‌های آن، مفاهیم پیچیده را در قالبی متین و دانشگاهی عرضه داشت تا چونان چراغی، مسیر تأملات فلسفی را روشن سازد.
﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ (قرآن کریم، سوره حجر، آیه ۹)
همانا ما خود این ذکر را فرو فرستادیم و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود.