متن درس

کاوشی در وحدت وجود: نقد اتحاد آخرت و تمایز عوالم نزولی و صعودی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۰۷۶)

دیباچه

جهان هستی، چونان آیینه‌ای زلال، تجلی‌گاه نور بی‌کران وحدت الهی است که در آن، هر موجودی چون شعاعی از ذات حق، هویت و تحقق می‌یابد. در این میان، مفاهیم فلسفی و عرفانی چون وحدت وجود، اتحاد در آخرت، و تمایز میان عوالم نزولی و صعودی، چونان رشته‌های نازک معرفت، در اندیشه عالمان دینی جایگاه ویژه‌ای دارند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار شماره ۱۰۷۶ استاد فرزانه قدس‌سره، ارائه‌شده در تاریخ ۱۳ اردیبهشت ۱۳۸۸، به کاوشی عمیق و ساختارمند در این مفاهیم می‌پردازد. با رویکردی انتقادی و عرفانی، این کتاب تلاش دارد تا با نقد دیدگاه‌های سنتی فلاسفه و متکلمان، وحدت را به‌عنوان حقیقت محض عالم در تمامی مراتب، از دنیا تا آخرت، تبیین نماید.

بخش نخست: وحدت وجود و چالش‌های تبیین اتحاد در آخرت

پیچیدگی وحدت و اتحاد در قیامت و بهشت

مفهوم وحدت وجود، به‌عنوان محور بنیادین فلسفه و عرفان اسلامی، در مراتب غیرمادی مانند قیامت، بهشت، و نعیم با پیچیدگی‌های فراوانی روبه‌روست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ناتوانی در تبیین علمی و دقیق این مفهوم، مشکلات را در مراتب متعالی‌تر، مانند آخرت، غیرقابل‌تصحیح می‌سازد. این پیچیدگی، ریشه در خلط مفاهیم کثرت‌محور، مانند اتحاد، با حقیقت وحدت دارد که در اندیشه‌های متکلمان و برخی فلاسفه، چون صدرالمتألهین، ابن‌سینا، و فخر رازی، نمود یافته است. این دیدگاه‌های کثرت‌محور، با فرض وجود تمایزات میان موجودات در آخرت، به خلق مفاهیمی انجامیده که با حقیقت وحدت ناسازگار است.

ضرورت تبیین علمی وحدت

استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که تبیین علمی و منسجم وحدت، کلید رفع ابهامات فلسفی در مراتب وجودی، به‌ویژه آخرت، است. بدون این تبیین، مفاهیم کثرت‌محور، مانند اتحاد میان موجودات یا جدایی روح و بدن، به انحرافات معرفتی منجر می‌شود. این ضرورت، نه‌تنها به هماهنگی میان فلسفه و عرفان اشاره دارد، بلکه بر نیاز به روش‌شناسی دقیق و علمی در برابر رویکردهای غیرمنسجم تأکید می‌ورزد. وحدت، چونان نوری فراگیر، باید در تمامی مراتب، از دنیا تا نعیم و جحیم، به روشنی تبیین گردد.

نقد دیدگاه‌های سنتی فلاسفه و متکلمان

استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی انتقادی، دیدگاه‌های متکلمان و برخی فلاسفه، از جمله صدرالمتألهین، را مورد بررسی قرار می‌دهند. صدرالمتألهین، اگرچه متکلمان را به دلیل دیدگاه‌های نادرستشان سرزنش کرده، خود نیز نتوانسته جایگزینی منسجم و جامع برای تبیین وحدت ارائه دهد. این نقد، که با طنزی ظریف و تعبیری چون «طم‌طراق» همراه است، نشان‌دهنده محدودیت‌های فلسفه صدرایی در برابر حقیقت وحدت است. استاد تأکید دارند که صرف نقد، بدون ارائه تبیینی جامع، نمی‌تواند مشکلات فلسفی را برطرف سازد.

وحدت در تمامی عوالم

وحدت، به‌عنوان صفت ذاتی وجود، در تمامی مراتب هستی، از دنیا و آخرت گرفته تا حق و خلق، مجرد و ماده، ناسوت و غیرناسوت، حضوری یکسان دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این وحدت را دارای «وزان ربوبی» می‌دانند که چونان رشته‌ای الهی، تمامی عالم را به نظمی بی‌عیب و نقص پیوند می‌دهد. این دیدگاه، کثرت را در تمامی مراتب نفی کرده و وجود را به‌عنوان تنها حقیقت محض معرفی می‌کند. عالم، چونان قصری باشکوه، با چیدمانی الهی آراسته شده که هیچ خلل یا تجافی در آن راه ندارد.

استناد به توحید مفضل و نقش عقل

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به توحید مفضل از امام صادق (ع)، تأکید دارند که درک این چیدمان الهی نیازمند عقل و بصیرت است. عالم، چون قصری عظیم با اتاق‌ها و پله‌های متنوع، تنها با چشمی بینا و عقلی ژرف قابل‌ادراک است. فردی که از بصیرت محروم باشد، چون کوری که با عصا در قصر گام برمی‌دارد، از درک نظم و زیبایی آن عاجز است و ممکن است با موانع برخورد کند. این تشبیه، ناتوانی عقل کور در فهم وحدت را به‌زیبایی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، با معرفی چالش‌های تبیین وحدت در آخرت، بر ضرورت رویکردی علمی و منسجم تأکید کرد. نقد دیدگاه‌های سنتی فلاسفه و متکلمان، از جمله صدرالمتألهین، نشان داد که مفاهیم کثرت‌محور، مانند اتحاد، با حقیقت وحدت ناسازگارند. وحدت، به‌عنوان صفت ذاتی وجود، در تمامی مراتب یکسان است و درک آن نیازمند عقلی بینا و بصیرتی ژرف است. این بخش، بستری برای کاوش عمیق‌تر در مفاهیم آخرت و تمایز عوالم نزولی و صعودی فراهم می‌آورد.

بخش دوم: نقد مفاهیم کثرت‌محور در توصیف بهشت و آخرت

رد روایات غیرمستند

استاد فرزانه قدس‌سره، روایات نقل‌شده در کتب فلسفی و کلامی، به‌ویژه آن‌هایی که به توصیفات مادی و کثرت‌محور از بهشت می‌پردازند، را غیرمستند و فاقد اعتبار می‌دانند. ایشان با بررسی دقیق این روایات، که طی چندین دوره مطالعه شده‌اند، تأکید دارند که بسیاری از این نقل‌ها، مانند روایت «بازار صورت‌فروشان» در بهشت، فاقد سندیت‌اند و با حقیقت وحدت وجود ناسازگارند. این نقد، بر ضرورت بررسی دقیق منابع دینی و اجتناب از پذیرش روایات بدون سند تأکید دارد.

نقد بازار صورت‌فروشان

یکی از مفاهیم مورد انتقاد، روایت «بازار صورت‌فروشان» در بهشت است که به خرید و فروش صور و اشکال در بهشت اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این مفهوم را به‌تمامی رد کرده و آن را غیرواقعی و موهوم می‌دانند. ایشان با طنزی ظریف، این ایده را به «دلالی و بانک معاملات ملکی» تشبیه کرده و استدلال می‌کنند که بهشت، به‌عنوان جلوه‌ای از وحدت الهی، از مفاهیم مادی مانند خرید و فروش مبراست. در بهشت، همه‌چیز «اوتو بهی متشابها» (خودبه‌خود و متشابه) فراهم است و نیازی به واسطه‌گری یا تجارت نیست.

نفی شهوت‌محوری در بهشت

استاد فرزانه قدس‌سره، توصیف بهشت به‌عنوان منبعی برای اختراع صور بر اساس شهوت را به‌شدت نقد می‌کنند. این دیدگاه، که در برخی متون کلامی و فلسفی مطرح شده، بهشت را به مفاهیم حس‌محور و مادی تقلیل می‌دهد. ایشان با تعبیری طنزآمیز، این توصیفات را «مزخرفات» خوانده و تأکید دارند که بهشت، چونان جلوه‌ای از لطف الهی، فراتر از شهوت و ادراکات حسی است. این نقد، بر ضرورت تبیین وحدت در نعیم و حتی جحیم تأکید دارد.

حفظ عظمت بهشت و اولیا

استاد فرزانه قدس‌سره، از هرگونه توصیف که به کوچک‌سازی یا تمسخر بهشت و اولیای الهی، مانند حضرت زهرا (س) و امیرالمؤمنین (ع)، منجر شود، به‌شدت انتقاد می‌کنند. ایشان تأکید دارند که توصیفات بهشت و اولیا باید عظمت و قداست آن‌ها را حفظ کند. با اشاره به آثار هنری و سینمایی، استاد استدلال می‌کنند که هرگونه بازنمایی باید چنان باشد که عظمت اولیا را به تصویر کشیده و در مخاطب شوق و اشک ایجاد کند، نه اینکه به سبک‌سازی یا مسخره‌انگاری منجر شود.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با نقد مفاهیم کثرت‌محور در توصیف بهشت، بر ضرورت حفظ وحدت به‌عنوان محور اصلی آخرت تأکید کرد. روایات غیرمستند، مانند بازار صورت‌فروشان، و توصیفات شهوت‌محور، به دلیل ناسازگاری با حقیقت وحدت، رد شدند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر عظمت بهشت و اولیا، هرگونه تقلیل یا تمسخر این مفاهیم را نفی کرده و بر لزوم تبیینی شایسته و متعالی از آخرت اصرار ورزیدند.

بخش سوم: نقد دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمان در باب آخرت

نقد ابن‌سینا و متکلمان

استاد فرزانه قدس‌سره، دیدگاه‌های ابن‌سینا و متکلمان را به دلیل تأثیرات نادرست بر تبیین آخرت مورد نقد قرار می‌دهند. ابن‌سینا، با طرح مفاهیمی که به کثرت‌محوری منجر شده، زمینه‌ساز انحرافاتی در فلسفه آخرت شده است. این دیدگاه‌ها، که استاد آن‌ها را به «تخم لق» تشبیه می‌کنند، در اندیشه متکلمانی چون فخر رازی و غزالی نیز نمود یافته و به خلق مفاهیمی غیرواقعی انجامیده است. این نقد، بر ضرورت ارائه جایگزینی منسجم برای این دیدگاه‌ها تأکید دارد.

رد تناسخ و بازگشت روح

استاد فرزانه قدس‌سره، دیدگاه‌هایی که به تناسخ یا بازگشت روح از عالم تجرد به بدن مادی منجر می‌شوند را به‌کلی رد می‌کنند. ایشان تأکید دارند که روح قوی، بدن را حفظ کرده و از تصرف دیگران مصون می‌دارد، در حالی که روح ضعیف، ناتوان از این حفاظت است. این دیدگاه، با تشبیه به اموال و حیواناتی که بدون سرپرست آسیب می‌بینند، نشان می‌دهد که روح و بدن در وحدتی وجودی به هم پیوسته‌اند و جدایی آن‌ها، برخلاف تصور متکلمان، غیرممکن است.

استناد به آیات قرآن کریم

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه قرآن کریم، بر قدرت الهی در خلق بدون ماده تأکید می‌ورزند:

إِنَّا لَقَادِرُونَ عَلَىٰ أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ (الواقعة: ۶۱)
ما تواناییم که همانندان شما را جایگزین کنیم و شما را در آنچه نمی‌دانید پدید آوریم.

این آیه، قدرت بی‌کران الهی در خلق بدون نیاز به ماده سابقه را نشان می‌دهد و دیدگاه‌های مادی متکلمان را نفی می‌کند.

نقد ترس از تجربه و ایمان غیرتجربی

استاد فرزانه قدس‌سره، ترس از بررسی تجربی مفاهیم دینی، مانند کاوش در قبور امامزادگان، را مورد نقد قرار می‌دهند. ایشان با تمثیلی طنزآمیز، به متولیانی اشاره می‌کنند که از ترس کشف حقیقت، از بررسی قبر خودداری می‌کنند. این نقد، بر ضرورت ایمان تجربی و مبتنی بر حقیقت‌جویی تأکید دارد و ایمان غیرتجربی را ناکافی می‌داند.

وحدت روح و بدن

استاد فرزانه قدس‌سره، جدایی روح از بدن را نفی کرده و تأکید دارند که روح، حتی در مراتب غیرمادی، به بدن تعلق دارد. این دیدگاه، با تشبیه به عایداتی که در کشوری خارجی مدیریت می‌شوند، نشان می‌دهد که روح و بدن در وحدتی وجودی به هم پیوسته‌اند. روح قوی، بدن را از تصرف دیگران حفظ می‌کند، در حالی که روح ضعیف، ناتوان از این امر است.

نقد دیدگاه‌های منکرین آخرت

استاد فرزانه قدس‌سره، دیدگاه‌های متکلمان را به دلیل شباهت به سخنان منکرین آخرت، مانند طبیعیون و دهریون، مورد نقد قرار می‌دهند. این دیدگاه‌ها، که به کثرت‌محوری گرایش دارند، با حقیقت وحدت وجود ناسازگارند و آخرت را به مفاهیم مادی تقلیل می‌دهند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با نقد دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمان، بر وحدت وجودی روح و بدن و نفی مفاهیم کثرت‌محور، مانند تناسخ و جدایی روح، تأکید کرد. استناد به آیات قرآن کریم، قدرت الهی در خلق بدون ماده را تأیید نمود و ضرورت ایمان تجربی را برجسته ساخت. این بخش، با رد دیدگاه‌های مادی، بستری برای تبیین تمایز عوالم نزولی و صعودی فراهم آورد.

بخش چهارم: تمایز عوالم نزولی و صعودی و تبیین آخرت

تمایز عوالم نزولی و صعودی

استاد فرزانه قدس‌سره، عوالم نزولی (مانند جبروت، ملکوت، و لاهوت) را از عوالم صعودی (مانند آخرت و قیامت) متمایز می‌کنند. عوالم نزولی، که پیش از ناسوت قرار دارند، فعل پروردگارند و با نزول الهی شکل گرفته‌اند. در مقابل، عوالم صعودی، مانند آخرت، محصول اعمال انسان در ناسوت‌اند. این تمایز، با استناد به آیه شریفه قرآن کریم، روشن‌تر می‌شود:

إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (البقرة: ۱۵۶)
ما از آن خداییم و به سوی او بازمی‌گردیم.

این آیه، حرکت نزولی (از خدا) و صعودی (به سوی خدا) را نشان می‌دهد و بر استقلال این دو ظرف وجودی تأکید دارد.

آخرت به‌عنوان مزرعه اعمال

استاد فرزانه قدس‌سره، آخرت را مزرعه اعمال انسان می‌دانند که تمامی موجودات آن، از بهشت تا جحیم، از ناسوت سرچشمه گرفته‌اند. ایشان با تشبیه به مزرعه و مزبله، تأکید دارند که هیچ‌چیز در آخرت وجود ندارد مگر آنکه از اعمال انسان در دنیا گذشته باشد. این دیدگاه، آخرت را به‌عنوان جلوه‌ای از فعل انسانی معرفی کرده و آن را از عوالم نزولی متمایز می‌سازد.

نقد خلط نزول و صعود

استاد فرزانه قدس‌سره، خلط عوالم نزولی و صعودی را یکی از بزرگ‌ترین اشکالات فلسفه سنتی می‌دانند. ایشان با تعبیری طنزآمیز، این خلط را به «شیر تو شیر» تشبیه کرده و تأکید دارند که عوالم نزولی، مانند جبروت و ملکوت، با عوالم صعودی، مانند برزخ و آخرت، هیچ ارتباط مستقیمی ندارند. این نقد، بر ضرورت دقت در تمایز مراتب وجودی برای تبیین وحدت تأکید دارد.

سنخیت اعمال با وجود انسان

استاد فرزانه قدس‌سره، اعمال انسان را دارای سنخیت با وجود او می‌دانند که در آخرت متجلی می‌شوند. این سنخیت، چونان ژنی در وجود انسان، با اعمال او پیوند دارد و در آخرت، به‌صورت بهشت یا جحیم ظهور می‌یابد. این دیدگاه، با تشبیه به علوم مدرن مانند ژن‌شناسی، اعمال را جلوه‌ای از حقیقت وجودی انسان معرفی می‌کند.

استقلال عوالم نزولی و صعودی

استاد فرزانه قدس‌سره، عوالم نزولی و صعودی را کاملاً مستقل از یکدیگر می‌دانند. عوالم نزولی، مانند عالم عقل و ملکوت، پیش از ناسوت و با نزول الهی شکل گرفته‌اند، در حالی که عوالم صعودی، مانند برزخ و آخرت، پس از ناسوت و با اراده انسان پدید آمده‌اند. این استقلال، با تشبیه به جاده‌ها و مسیرهای جداگانه، به روشنی تبیین می‌شود.

نقد شعرانی و عبارت «واعلم»

استاد فرزانه قدس‌سره، با نقل از شعرانی، عبارت «واعلم» را نشانه‌ای از اشکال در متون فلسفی می‌دانند. ایشان تأکید دارند که این عبارت، اغلب با غرور علمی همراه است و به خلق مفاهیمی نادرست منجر می‌شود. این نقد، بر ضرورت فروتنی در برابر حقیقت و اجتناب از ادعاهای بی‌اساس تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با تبیین تمایز میان عوالم نزولی و صعودی، آخرت را به‌عنوان مزرعه اعمال انسان معرفی کرد. نقد خلط این عوالم، بر ضرورت دقت در مراتب وجودی تأکید داشت. سنخیت اعمال با وجود انسان و استقلال عوالم، وحدت وجود را به‌عنوان محور اصلی فلسفه اسلامی تقویت نمود. این بخش، با استناد به آیات قرآن کریم، بستری برای نتیجه‌گیری نهایی فراهم آورد.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با کاوشی عمیق در درس‌گفتار شماره ۱۰۷۶ استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین وحدت وجود، نقد مفاهیم کثرت‌محور، و تمایز عوالم نزولی و صعودی پرداخت. وحدت، به‌عنوان صفت ذاتی هستی، در تمامی مراتب، از دنیا تا آخرت، حضوری یکسان دارد و مفاهیم اتحاد، تناسخ، و جدایی روح و بدن، به دلیل ناسازگاری با این حقیقت، رد شدند. آخرت، به‌عنوان مزرعه اعمال انسان، از عوالم نزولی، مانند جبروت و ملکوت، متمایز است و تمامی موجودات آن از ناسوت سرچشمه می‌گیرند. نقد دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمان، مانند ابن‌سینا و فخر رازی، بر ضرورت تبیینی علمی و دقیق از وحدت تأکید داشت. آیات قرآن کریم، چونان چراغی هدایت‌گر، قدرت الهی و وحدت وجود را تأیید نمودند. این کتاب، با ارائه ساختاری علمی و دانشگاهی، امیدوار است راه را برای پژوهش‌های آتی در حوزه فلسفه و عرفان اسلامی هموار سازد.