متن درس
ریاضت و تلف‌سازی در فلسفه اسلامی: تأملی در چارچوب شرعی و غیرشرعی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۲۱)
دیباچه
ریاضت و تلف‌سازی، به‌سان دو بال پرواز روح انسانی، در مسیر تعالی معنوی نقشی بی‌بدیل دارند. این مفاهیم، در گستره فلسفه و عرفان اسلامی، چونان گوهری درخشان، هم در چارچوب شرع مقدس و هم در ساحت غیرشرعی، مورد تأمل قرار گرفته‌اند. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوشی عمیق در این دو مفهوم پرداخته‌ایم تا با نگاهی فلسفی و کلامی، جایگاه آن‌ها را در نسبت با نفس سلیم مؤمنان و نفوس خبیثه غیرمؤمنان روشن سازیم. این اثر، با حفظ تمامی جزئیات و معانی درس‌گفتار، در قالبی علمی و دانشگاهی، به تبیین راستا و سلیقه در ریاضت شرعی، و انحرافات ریاضت غیرشرعی می‌پردازد. همانند رودی که از سرچشمه وحی جاری می‌شود، این نوشتار می‌کوشد تا با زبانی فصیح و متین، مخاطبان را به سوی فهم عمیق‌تر این مفاهیم رهنمون سازد.
بخش یکم: تمایز ریاضت و تلف‌سازی در دو ساحت نفس
ماهیت دوگانه ریاضت و تلف‌سازی
ریاضت و تلف‌سازی، دو مفهوم بنیادین در سیر و سلوک انسانی، در دو ساحت متمایز قابل بررسی‌اند: نخست، در نسبت با نفس سلیم مؤمنان که در چارچوب شرع مقدس عمل می‌کنند؛ و دوم، در نسبت با نفوس خبیثه، شامل کفار، مشرکین، ساحران و جادوگران که فاقد جهت‌گیری شرعی بوده و صرفاً به روش‌های شخصی و سلیقه‌ای اکتفا می‌ورزند. نفس سلیم، چونان آیینه‌ای صاف، به سوی کمال الهی متمایل است و ریاضت آن، در راستای احکام شرع، به تعالی معنوی و قرب ربوبی می‌انجامد. در مقابل، نفوس خبیثه، به سبب انحراف از فطرت الهی، به روش‌هایی غیرشرعی روی می‌آورند که گاه به نتایجی موقت و ناپایدار منجر می‌شود.
درنگ: تمایز ریاضت در دو ساحت نفس، ریشه در تفاوت هستی‌شناختی میان نفس سلیم و نفس خبیثه دارد. ریاضت شرعی، با التزام به راستا، به تعالی پایدار می‌رسد، حال آنکه ریاضت غیرشرعی، فاقد اصالت و دوام است.
راستا و سلیقه در ریاضت مؤمنان
ریاضت مؤمنان، چونان سفری در مسیر نورانی شرع، باید با حفظ راستا، یعنی جهت‌گیری مبتنی بر احکام الهی، همراه باشد. سلیقه، به‌سان شاخ و برگ‌هایی بر تنه استوار شرع، تنها در صورتی مشروع است که در این راستا قرار گیرد. هرگونه بدعت، ابتکار خودساخته یا تخریب احکام شرع، چونان شاخه‌ای خشکیده، از درخت تنومند شریعت جدا می‌گردد و به انحراف می‌انجامد. مؤمن، در این مسیر، باید با دقت و هوشیاری، سلیقه خود را در چارچوب شرع به کار گیرد تا از لغزش به سوی بدعت در امان ماند.
جمع‌بندی بخش یکم
ریاضت و تلف‌سازی، در دو ساحت نفس سلیم و خبیثه، دو مسیر متمایز را می‌پیمایند. مؤمنان، با التزام به شرع، از ریاضت به سوی تعالی رهنمون می‌شوند، حال آنکه نفوس خبیثه، در غیاب راستا، به روش‌های ناپایدار پناه می‌برند. این بخش، چونان چراغی راهنما، بر اهمیت حفظ جهت‌گیری شرعی در ریاضت تأکید می‌ورزد.
بخش دوم: ابزارهای ریاضت شرعی
نماز: معراج مؤمن
نماز، چونان پلی میان زمین و آسمان، یکی از برجسته‌ترین مصادیق ریاضت شرعی است. برخی مؤمنان، با اقامه صدها یا هزاران رکعت نماز، یا خواندن نمازهای خاص مانند جعفر طیار، به سوی کسب خیر معنوی و قدرت باطنی گام برمی‌دارند. این عمل، که معراج مؤمن نامیده شده، با کاهش وابستگی به خواب و خوراک، و پناه بردن به سجاده، به تقویت روح و جسم می‌انجامد. برای نمونه، مؤمنی که صدها رکعت نماز جعفر طیار می‌خواند، از سطح ایمان عادی فراتر رفته و به مرتبه‌ای خاص از معنویت دست می‌یابد.
درنگ: نماز، به دلیل جایگاه محوری در شرع، نه‌تنها عبادت، بلکه ابزاری بی‌بدیل برای تعالی روحی است که با تمرین مداوم، به قرب ربوبی و کسب قدرت معنوی می‌انجامد.
آیه قرآنی و نقش محوری صبر و نماز
قرآن کریم در آیه شریفه وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ (بقره: ۴۵) فرموده است: «و از شکیبایی و نماز یاری جویید، و به‌راستی این [کار] جز بر فروتنان گران است.» این آیه، صبر و نماز را به‌عنوان دو رکن اساسی ریاضت معرفی می‌کند. سنگینی نماز، که در این آیه با صفت «کبیره» توصیف شده، به نیاز آن به حضور قلب و تمرکز اشاره دارد. این ویژگی، نماز را از سایر عبادات، مانند روزه، متمایز می‌سازد.
نماز جعفر طیار: ریاضتی سنگین
نماز جعفر طیار، به دلیل ساختار خاص و مستحبی خود، نیازمند استقامت و تمرکز است. مؤمنی که این نماز را به‌صورت مکرر یا حتی صدها بار اقامه می‌کند، نه‌تنها ریاضت بدنی، بلکه ریاضت نفسانی را تجربه می‌کند. این عمل، که فراتر از توان مؤمن عادی است، نشانه‌ای از تعهد عمیق به سلوک معنوی است.
روزه: مکمل نماز در ریاضت
روزه، همراه با نماز، در آیه پیش‌گفته به‌عنوان ابزاری برای استعانت الهی معرفی شده است. این عبادت، با تقویت اراده و کاهش وابستگی به مادیات، به تزکیه نفس و صفا می‌انجامد. روزه، چونان جلا‌دهنده‌ای برای روح، چالش‌های نفسانی را برطرف می‌سازد و به‌عنوان مکملی برای نماز، در مسیر ریاضت شرعی نقش‌آفرین است.
جمع‌بندی بخش دوم
ابزارهای ریاضت شرعی، از جمله نماز و روزه، چونان ستون‌های استواری، پایه‌های تعالی معنوی را تشکیل می‌دهند. نماز، با جایگاه محوری خود، و روزه، با نقش تزکیه‌ای‌اش، مؤمن را به سوی قرب الهی رهنمون می‌سازند. این بخش، بر اهمیت این دو عبادت در سلوک معنوی تأکید ورزیده و آن‌ها را به‌سان دو بال برای پرواز به سوی کمال معرفی می‌کند.
بخش سوم: قرآن‌خوانی و درایت آن در ریاضت
قرائت قرآن کریم: ریاضتی کیمیایی
قرآن کریم، به‌سان گوهری وحیانی، در آیه شریفه فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ (مزمل: ۲۰) فرموده است: «پس هرچه از قرآن میسرتان است بخوانید.» این آیه، قرائت قرآن کریم را به‌عنوان یکی از مصادیق برجسته ریاضت شرعی معرفی می‌کند. قرائت، حتی بدون فهم کامل معنا، اثرات معجزه‌آسا بر روح و ذهن دارد و به انبساط روح و اتساع ذهن می‌انجامد.
درنگ: قرائت قرآن کریم، به دلیل ماهیت وحیانی، دارای خاصیتی کیمیایی است که فراتر از فهم لفظی، بر نفس انسان تأثیر می‌گذارد و به تعالی معنوی منجر می‌شود.
ضرورت فهم معنا در قرائت
برای غیرعرب‌زبانان، قرائت قرآن کریم باید با فهم معنا همراه باشد. پیشنهاد می‌شود که دست‌کم یک یا دو دوره، قرآن کریم با مطالعه دقیق معانی خوانده شود تا فهم عمیق‌تری حاصل گردد. این فرآیند، چونان کندوکاوی در معدن معرفت، به درک بهتر آیات و تأثیر عمیق‌تر آن‌ها بر نفس منجر می‌شود.
تدبر و درایت: ریاضتی فکری
حفظ قرآن کریم لازم نیست، اما قرائت، درایت و تدبر در آن، ریاضتی فکری و معنوی است. عمل به آیات، که نیازمند درک مراتب مختلف معانی قرآنی است، یکی از سنگین‌ترین اشکال ریاضت محسوب می‌شود. این عمل، چونان سفری در اقیانوس بی‌کران وحی، به کشف حقایق و کمالات می‌انجامد.
جمع‌بندی بخش سوم
قرآن کریم، به‌سان چشمه‌ای زلال، منبعی بی‌پایان برای ریاضت شرعی است. قرائت، فهم و تدبر در آن، نه‌تنها به تعالی روحی، بلکه به گشایش افق‌های معرفتی منجر می‌شود. این بخش، بر ضرورت احیای فرهنگ قرآن‌خوانی در جامعه دینی تأکید می‌ورزد.
بخش چهارم: چالش‌های ریاضت شرعی در جامعه کنونی
کاهش اقبال به نوافل و اعمال مستحبی
در جامعه کنونی، اقبال به نوافل و اعمال مستحبی، مانند خواندن نافله در مساجد، به دلیل ترس از ریا یا اعتراضات اجتماعی، کاهش یافته است. این امر، چونان خاموشی چراغی در شب تار، به تضعیف فرهنگ ریاضت شرعی انجامیده است.
سرعت و کیفیت پایین در اقامه نماز
نمازها، که باید با حضور قلب و خشوع اقامه شوند، اغلب به‌سرعت و بدون توجه به کیفیت خوانده می‌شوند. نوافل، که در گذشته بخشی از سنت‌های دینی بودند، امروزه به عملی ریاکارانه تلقی می‌گردند. این وضعیت، چونان غباری بر آیینه قلب، مانع از درخشش معنوی عبادت است.
کاهش سنت‌های دینی در جامعه
سنت‌هایی مانند قرائت قرآن کریم در خانه‌ها و مغازه‌ها، اذان‌گفتن جمعی و اقامه نوافل، که در گذشته رواج داشتند، امروزه کم‌رنگ شده‌اند. این کاهش، نتیجه تأثیر فرهنگ مادی و غلبه فردگرایی بر تعهدات جمعی دینی است.
درنگ: کاهش اقبال به سنت‌های ریاضتی، نشانه‌ای از غلبه فرهنگ مادی بر معنوی است. احیای این سنت‌ها، نیازمند تلاش فرهنگی و تربیتی است.
جمع‌بندی بخش چهارم
جامعه دینی، با چالش کاهش اقبال به ریاضت‌های شرعی مواجه است. این بخش، با تأسف از کم‌رنگ شدن سنت‌های معنوی، بر ضرورت احیای این اعمال تأکید می‌ورزد تا بار دیگر، نور ریاضت شرعی بر جامعه بتابد.
بخش پنجم: ریاضت غیرشرعی و انحرافات آن
ریاضت در میان کفار و مشرکین
کفار، مشرکین و ساحران، فاقد راستا بوده و به روش‌های غیرشرعی، مانند آزار درمانی یا تحمیل درد به خود، روی می‌آورند. این روش‌ها، چونان راهی تاریک و پرپیچ‌وخم، ممکن است به نتایجی موقت منجر شوند، اما فاقد اصالت و پایداری‌اند.
درد به‌عنوان ابزار ریاضت غیرشرعی
در میان برخی ساحران، تحمل درد یا بیماری، به‌عنوان ابزاری برای کسب بصیرت باطنی استفاده می‌شود. این روش، که در شرع مقدس ممنوع است، به ظلم به نفس می‌انجامد و از مسیر فطرت الهی دور است.
درد در چارچوب شرع
درد، هنگامی که از جانب خداوند باشد، چونان بلایی الهی، به صفا و کرامات باطنی منجر می‌شود. جانبازان، که با تحمل درد به مراتب معنوی دست یافته‌اند، نمونه‌ای از این حقیقت‌اند. بی‌دردی، ضد ارزش است، اما سلامت نیز ارزشی والاست.
درنگ: درد، در چارچوب الهی، به تعالی نفس می‌انجامد، اما تحمیل خودخواسته آن، ظلم به نفس است و در شرع ممنوع است.
جمع‌بندی بخش پنجم
ریاضت غیرشرعی، به دلیل انحراف از فطرت و شرع، به نتایجی ناپایدار و گاه مخرب می‌انجامد. در مقابل، ریاضت شرعی، با حفظ راستا، به کمال حقیقی رهنمون می‌شود. این بخش، بر اهمیت التزام به شرع در ریاضت تأکید می‌ورزد.
بخش ششم: استجماع و رام‌سازی نفس
استجماع: کلید ریاضت
استجماع، یا جمع کردن حواس در عبادت، یکی از دشوارترین ابعاد ریاضت است. نفس، چونان کودکی ناآرام، به پراکندگی تمایل دارد و رام‌سازی آن، نیازمند تمرین مداوم است. این فرآیند، چونان مهار اسبی سرکش، به تقویت اراده و تعالی معنوی می‌انجامد.
چالش فرار نفس
نفس، به‌ویژه در هنگام عبادت، به سوی پراکندگی و فرار گرایش دارد. ریاضت، در نگه‌داشتن نفس در چارچوب عبادت معنا می‌یابد. این مبارزه، چونان نبردی درونی، به رام شدن نفس و دستیابی به آرامش باطنی منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش ششم
استجماع و رام‌سازی نفس، چونان کلیدی برای گشودن درهای تعالی معنوی، نقشی محوری در ریاضت دارند. این بخش، بر ضرورت تمرین مداوم برای مهار نفس تأکید می‌ورزد.
بخش هفتم: نقش علما و سنت‌های گذشته
موفقیت علمای گذشته در سجاده
علمای گذشته، با ریاضت در سجاده، به کرامات و صفا دست می‌یافتند، هرچند در مباحث علمی، گاه به سادگی گرایش داشتند. این موفقیت، چونان گوهری از دل سجاده، به تعالی معنوی آن‌ها می‌انجامید.
کاهش سنت‌های ریاضتی در علم دینی
سنت‌های ریاضتی، مانند قرائت قرآن کریم و اقامه نوافل، که در گذشته میان علما و مؤمنان رواج داشت، امروزه کم‌رنگ شده است. این کاهش، نشانه‌ای از غفلت از بعد عملی و عرفانی علم دینی است.
درنگ: علمای گذشته، با تکیه بر سجاده، به کرامات دست یافتند. احیای این سنت‌ها، راهکار بازگشت به مسیر تعالی معنوی است.
جمع‌بندی بخش هفتم
سنت‌های ریاضتی علمای گذشته، چونان چراغی در مسیر علم دینی، راهنمای تعالی معنوی بودند. این بخش، بر ضرورت احیای این سنت‌ها در علم دینی تأکید می‌ورزد.
بخش هشتم: کتاب‌های دعا و نقش آن‌ها در ریاضت
منابع معتبر ریاضت شرعی
کتاب‌هایی مانند مصباح‌المتهجد و زادالمعاد، چونان گنجینه‌هایی از معارف الهی، ابزارهایی برای ریاضت شرعی‌اند. مفاتیح‌الجنان، به‌عنوان نسخه‌ای ساده‌تر، نیز راهنمایی برای این مسیر است، اما حتی این کتاب نیز کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاهش اقبال به دعاها
دعاهایی مانند کمیل و سمات، که در گذشته بخشی از ریاضت مؤمنان بودند، امروزه کمتر خوانده می‌شوند. این کاهش، نشانه‌ای از ضعف در فرهنگ دینی و غفلت از ابزارهای ریاضت است.
جمع‌بندی بخش هشتم
کتاب‌های دعا، به‌سان چشمه‌هایی زلال، منابع ارزشمندی برای ریاضت شرعی‌اند. این بخش، بر ضرورت بازگشت به این منابع و احیای فرهنگ دعاخوانی تأکید می‌ورزد.
نتیجه‌گیری کل
ریاضت و تلف‌سازی، چونان دو روی یک سکه، در فلسفه و عرفان اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارند. شرع مقدس، با ارائه ابزارهایی مانند نماز، روزه و قرائت قرآن کریم، چارچوبی جامع برای ریاضت فراهم آورده که هم راستا (جهت‌گیری الهی) و هم سلیقه (تنوع در عمل) را در بر می‌گیرد. در مقابل، ریاضت غیرشرعی، به دلیل انحراف از فطرت، به نتایجی ناپایدار می‌انجامد. کاهش اقبال به سنت‌های ریاضتی در جامعه کنونی، چالشی است که نیازمند احیای فرهنگی و تربیتی است. مؤمنان، با التزام به شرع و تمرین مداوم، می‌توانند به مراتب بالای معنوی دست یابند، در حالی که پرهیز از بدعت و ریا، شرط اساسی موفقیت در این مسیر است. این نوشتار، چونان آیینه‌ای، تلاش دارد تا با بازتاب نور معارف استاد فرزانه قدس‌سره، راه را برای جویندگان حقیقت روشن سازد.
با نظارت صادق خادمی