متن درس

تحلیل مراتب اقتدار انسانی در فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۲۴)

مقدمه

این نوشتار به کاوشی عمیق و نظام‌مند در مراتب اقتدار انسانی در دو ساحت نفس و روح می‌پردازد و با رویکردی فلسفی و عرفانی، تفاوت‌های میان اقتدارات نفسانی (وصف عام) و اقتدارات ربوبی (وصف خاص) را تبیین می‌کند. در مرتبه ناسوتی، هر انسانی، اعم از مومن یا کافر، می‌تواند به اقتداراتی متناسب با ماهیت نفس خویش دست یابد، اما در مراتب ملکوتی و جبروتی، تنها انبیا و اولیای الهی به کمالات متعالی نظیر وحی، کرامت و روایت نائل می‌گردند. این بررسی، با تأکید بر نقش عبادت، معرفت و ارتزاق حلال، بر ضرورت رهایی از محدودیت‌های ناسوتی و حرکت به سوی علوم لدنی تأکید دارد. نقد روش‌های ناکارآمد آموزشی و کتب علوم مادون، همراه با ارائه راهکارهایی برای احیای اقتدار معنوی، از دیگر محورهای این نوشتار است. هدف، ارائه تحلیلی جامع و دقیق از مراتب اقتدار انسانی است که انسان را از قید ناسوت به سوی عالم ملکوت و ربوبی رهنمون می‌سازد.

بخش نخست: مراتب اقتدار در ظرف نفس

وصف عام اقتدارات نفسانی

اقتدارات انسانی در ظرف نفس، که شامل نفس سلیم (مومنان) و نفس خبیث (کافران و مشرکان) است، به‌عنوان وصف عام شناخته می‌شود. هر انسانی، با توجه به ماهیت نفس خویش، قادر است به توانمندی‌هایی متناسب با آن دست یابد. این اقتدارات، که در مرتبه ناسوتی ظهور می‌یابند، برای همه انسان‌ها، صرف‌نظر از ایمان یا کفر، قابل دسترسی‌اند. تفاوت در کیفیت و جهت‌گیری این اقتدارات، به سلامت یا خباثت نفس وابسته است. نفس سلیم، اقتدارات را به سوی خیر و کمال سوق می‌دهد، درحالی‌که نفس خبیث، آن‌ها را به سوی شر و تباهی می‌کشاند.

جامعیت اقتدارات نفسانی

هر فرد، اعم از مومن یا کافر، می‌تواند در ظرف نفس به مراتب و مقامات خاصی دست یابد. این اقتدارات، که در حوزه وصف عام قرار دارند، برای همه انسان‌ها ممکن‌اند، مشروط بر آنکه شرایط لازم برای تحقق آن‌ها فراهم شود. این جامعیت، نشان‌دهنده ظرفیت عمومی انسان برای کسب توانمندی‌های نفسانی است که در مرتبه ناسوت، با ابزارها و روش‌های ظاهری مانند رمل، جفر و اسطرلاب تحقق می‌یابد.

محدودیت‌های وصف عام

اقتدارات وصف عام، هرچند برای همه انسان‌ها قابل دسترسی‌اند، اما در مرتبه ناسوت محدود باقی می‌مانند و نمی‌توانند به مقامات متعالی نظیر وحی، کرامت یا روایت منتهی شوند. این محدودیت، ناشی از وابستگی این اقتدارات به ابزارهای مادی و محاسبات ناسوتی است که انسان را در چارچوب ظاهر و ماده محصور می‌سازد.

بخش دوم: اقتدارات ربوبی در ظرف روح

وصف خاص و مراتب متعالی

اقتدارات در مراتب متوسط و عالی، که در ظرف روح و جبروت نفس ظهور می‌یابند، وصف خاص نامیده می‌شوند. این مراتب، شامل روایت، کرامت، عنایت و تمکین ربوبی است و تنها به انبیا و اولیای الهی اختصاص دارد. این اقتدارات، که از اتصال به مبادی الهی سرچشمه می‌گیرند، از محدودیت‌های ناسوتی فراتر رفته و به علوم لدنی و ربوبی منتهی می‌شوند.

تفاوت ظرف ناسوت و ملکوت

اقتدارات ناسوتی، وابسته به ابزارهای مادی نظیر رمل، جفر و اسطرلاب‌اند، درحالی‌که اقتدارات ملکوتی، در باطن و سر قلب انسان ظهور می‌یابند و از ابزارهای مادی بی‌نیازند. ظرف ناسوت، مرتبه‌ای است که در آن محاسبات و ابزارهای ظاهری حاکمند، اما ظرف ملکوت، ساحت شهود و روایت است که انسان را به حقیقت اشیا متصل می‌سازد.

اقتدار ربوبی انبیا و اولیا

انبیا و اولیای الهی، در ظرف ملکوت، به اقتدارات ربوبی نظیر روایت، کرامت، تمکین و وحی دست می‌یابند. این اقتدارات، نتیجه اتصال مستقیم به مبادی الهی است و از مرتبه ناسوتی فراتر می‌رود. انبیا، در این مرتبه، از ابزارهای حسی و محاسباتی بی‌نیازند و به معرفت بی‌واسطه دست می‌یابند.

گذار از علوم آلتی به علوم لدنی

بزرگان و اعاظم، پس از تکمیل اقتدارات نفسانی در مرتبه ناسوت، ابزارهای آلتی نظیر رمل و جفر را رها کرده و به سجاده و عبادت روی می‌آورند تا به علوم لدنی دست یابند. این علوم، که از باطن انسان سرچشمه می‌گیرند، او را از وابستگی به ابزارهای مادی آزاد می‌کنند و به سوی کمالات ربوبی رهنمون می‌سازند.

بخش سوم: نقش عبادت و معرفت در اقتدار معنوی

سجاده، ابزار رزمایش نفس

سجاده، چونان باشگاهی برای رزمایش نفس است که انسان را از طریق عبادت و ذکر به علوم لدنی متصل می‌سازد. عبادت، مانند کلیدی است که قفل‌های نهان در باطن انسان را می‌گشاید و حقایق پنهان را آشکار می‌سازد، مانند یخ‌هایی که در رودخانه ذوب شده و جریان می‌یابند.

نقش معرفت و ارتزاق حلال

معرفت و ارتزاق حلال، دو رکن اساسی برای کسب اقتدارات ربوبی‌اند. بدون سلامت معنوی و مادی، علوم ناسوتی به کمالات متعالی منتهی نمی‌شوند. معرفت، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد، و ارتزاق حلال، جسم و روح او را از آلودگی‌ها پاک می‌کند.

ترمیم متقابل شب و روز

ترمیم متقابل شب و روز، خواب و بیداری، برای دستیابی به اقتدار معنوی ضروری است. رفتار نادرست در روز، شب را بی‌ثمر می‌سازد و بالعکس. این تعادل، انسان را برای دریافت علوم لدنی آماده می‌کند، مانند زمینی که با باران شب و آفتاب روز بارور می‌گردد.

بخش چهارم: نقد علوم مادون و روش‌های آموزشی

محدودیت علوم مدرسه‌ای

علوم مدرسه‌ای، مانند رمل، جفر و اسطرلاب، در مرتبه ناسوت محدود باقی می‌مانند و به علوم لدنی و ربوبی منتهی نمی‌شوند. این علوم، هرچند در جای خود ارزشمندند، اما نمی‌توانند انسان را به مراتب متعالی رهنمون سازند.

نقد کتب علوم مادون

کتب علوم مادون، بدون هدایت مربی، کارایی ندارند و غالباً حاوی خطاهای عمدی‌اند تا از سوءاستفاده غیراهل جلوگیری شود. استفاده از این کتب بدون مربی، به انحراف و آسیب‌های روانی منجر می‌شود.

نقد روش‌های آموزشی علم دینی

برخی روش‌های آموزشی در علم دینی، گرفتار تمرکز بر فرعیات و غفلت از اصول‌اند. این روش‌ها باید انسان را از ناسوت به ملکوت هدایت کنند، نه آنکه در محاسبات ناسوتی محدود بمانند. تحول در این روش‌ها، برای احیای علوم ربوبی ضروری است.

بخش پنجم: ملکوت کل شیء و اتصال به اسمای الهی

ملکوت کل شیء در قرآن کریم

قرآن کریم، ملکوت کل شیء را در داستان حضرت ابراهیم نشان می‌دهد: ﴿كَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (انعام: ۷۵، ترجمه: این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم). این آیه، بر اتصال انبیا به حقیقت اشیا تأکید دارد.

علم و قدرت در اسمای الهی

اسمای الهی به دو دسته علم و قدرت تقسیم می‌شوند که جدایی‌ناپذیرند. علم آدم به اسمای حسنی، چنان‌که در قرآن کریم آمده: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾ (بقره: ۳۱، ترجمه: و به آدم همه نام‌ها را آموخت)، شامل هر دو رکن علم و قدرت است.

امکان الله شدن انسان

انسان با معرفت، ارتزاق سالم و ترمیم متقابل شب و روز می‌تواند به مقام الله شدن، مانند موسی کلیم‌الله، دست یابد. این امکان، نشان‌دهنده ظرفیت بی‌نهایت انسان برای اتصال به اسمای الهی است.

بخش ششم: محبین و محبوبین

تفاوت محبین و محبوبین

محبین، با زحمت و ریاضت از ناسوت به ملکوت می‌روند، اما محبوبین، از بالا به پایین آمده و با خدا متصل‌اند. دعای اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِيَّكَ (ترجمه: خدایا خودت را به من بشناسان، که اگر خودت را به من نشناسانی، پیامبرت را نخواهم شناخت) نشان‌دهنده اهمیت معرفت الهی است.

امام حسین (ع) به‌عنوان سفینه نجات

امام حسین (ع)، به‌عنوان مصباح الهدی و سفینه النجاه، نمونه‌ای از محبوبین است که با اتصال به ذات الهی، راهنمای انسان‌ها به سوی کمال است.

جمع‌بندی

این نوشتار، مراتب اقتدار انسانی را در دو ساحت نفس و روح بررسی کرد و بر تمایز میان اقتدارات ناسوتی و ربوبی تأکید ورزید. انسان در مرتبه ناسوت، با ابزارهای مادی به اقتدارات نفسانی دست می‌یابد، اما در مراتب ملکوت و جبروت، انبیا و اولیا از طریق عبادت و معرفت به علوم لدنی و ربوبی نائل می‌گردند. نقد روش‌های آموزشی ناکارآمد و کتب علوم مادون، بر ضرورت هدایت مربی و تمرکز بر علوم ربوبی تأکید دارد. محبین با تلاش به ملکوت می‌رسند، اما محبوبین با اتصال مستقیم به ذات الهی، حقیقت را در همه‌چیز می‌بینند. انسان، با ترمیم متقابل شب و روز و معرفت الهی، می‌تواند به کمالات متعالی دست یابد و جایگاه ربوبی خویش را بازیابد.