متن درس
تحلیل فلسفی موانع وصول به کمال انسانی: نقدی بر علم اول و قرب صوری
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۳۹)
دیباچه
سفر به سوی کمال انسانی، سفری است بس دشوار و پرمخاطره، که در آن نفس آدمی در کشاکش میان مراتب نازل و متعالی وجود خویش گرفتار می‌آید. درس‌گفتار حاضر، که از بیانات استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه‌ای به تاریخ ۲۲ دی‌ماه ۱۳۸۸ برگرفته شده، به کاوشی عمیق در موانع وصول به مراتب متعالی قرب الهی می‌پردازد. محور این کاوش، نقد علم اول و قرب صوری است که چونان سدهایی نفسانی، راه سالک را به سوی معرفت و یقین می‌بندند. این نوشتار، با تکیه بر آرای حکمی ملاصدرا و آیات قرآن کریم، به تبیین روان‌شناختی و فلسفی این موانع پرداخته و راهکارهایی عملی برای پالایش نفس ارائه می‌دهد.
بخش نخست: موانع وجودی در مسیر کمال
علم اول و قرب صوری: سدهای نفسانی
نفس انسانی، در سیر به سوی کمال، با موانعی روبه‌روست که ریشه در علم اول و قرب صوری دارند. علم اول، مرتبه‌ای نازل از آگاهی است که با شک، توهم و خیال درآمیخته و ذهن را از شهود حقیقت بازمی‌دارد. قرب صوری نیز، که در قالب اعمال ظاهری چون خواندن، نوشتن و تکرار نمود می‌یابد، غالباً فاقد اخلاص و معرفت است. این دو، چونان کالبدی سنگین، ظرف اندیشه و روح را انباشته و از گشایش به سوی مراتب متعالی قرب بازمی‌دارند.
استاد فرزانه قدس‌سره در این باره می‌فرمایند که بیشترین فرصت زندگی انسان در این مرتبه سپری می‌شود، جایی که درس و کتاب و تکرار، ذهن را به خود مشغول می‌سازد. این انباشت، چونان خاکستری بر آتش معرفت، نفس را از رشد بازمی‌دارد و آن را در تنگنای ظنون و توهمات محبوس می‌کند.
ویژگی‌های علم اول و محدودیت‌های آن
علم اول، که با شک و خیال درهم‌تنیده است، مرتبه‌ای است که ذهن را به امور ظاهری و صوری محدود می‌سازد. این علم، چونان آینه‌ای غبارگرفته، توان بازتاب حقیقت را ندارد و ظرف اندیشه را با توهمات پر می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این انباشت، کالبد روح را سنگین کرده و مانع از گشایش آن به سوی معرفت الهی می‌شود.
این محدودیت، به‌ویژه در هنگامه‌ای که انسان درگیر قواعد صوری و دانش‌های ظاهری چون صرف و نحو می‌شود، آشکارتر می‌گردد. این قواعد، اگرچه در جای خود لازم‌اند، اما چونان زنجیری نفس را در مرتبه نازل نگه می‌دارند و از صعود به قله‌های یقین بازمی‌دارند.
خودآزمایی و تأمل در مسیر زندگی
برای رهایی از این موانع، خودآزمایی ضرورتی انکارناپذیر است. هر فرد می‌تواند با نگریستن به دهه‌های عمر خویش، میزان غلبه علم اول و قرب صوری را در زندگی خود بسنجد. این تأمل، چونان چراغی در تاریکی، راه را برای شناسایی موانع معرفتی روشن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که هر کس می‌تواند با مراجعه به خویش، دریابد که چگونه سال‌های عمرش در دام این مرتبه نازل سپری شده است.
جمع‌بندی بخش نخست
علم اول و قرب صوری، چونان سدهایی در برابر رشد معنوی، نفس را در مرتبه‌ای نازل محبوس می‌سازند. این موانع، با انباشت شبهات و توهمات، ذهن را از شهود حقیقت بازمی‌دارند. خودآزمایی و تأمل، گام‌های اولیه برای رهایی از این محدودیت‌هاست که سالک را به سوی پالایش نفس هدایت می‌کند.
بخش دوم: دهه اول عمر، فرصتی بی‌مانند برای تربیت
اهمیت دهه اول در شکل‌گیری نفس
دهه اول عمر، چونان بهاری در زندگی انسان، فرصتی است بی‌نظیر برای تربیت و آماده‌سازی نفس. در این دوره، انسان از قیود شهوات، غرایز و دغدغه‌های مادی آزاد است و ذهن او چون لوحی پاک، آماده نقش‌پذیری است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این دوره، برای وراثت انبیا و حکما، فرصتی بی‌بدیل است که اگر از دست رود، بازسازی نفس در دهه‌های بعدی دشوار می‌گردد.
رهایی نفس در دهه اول
نفس در دهه اول، چونان پرنده‌ای آزاد از قفس مادیات، از غصه رزق، شهوت و مقام رها است. این رهایی، که استاد فرزانه قدس‌سره آن را به شاهی نفس تعبیر می‌کنند، ظرفیتی بی‌نهایت برای رشد معنوی فراهم می‌آورد. اصطلاح «بچه در دهه اول شاه است» به همین آزادی اشاره دارد که نفس را برای پذیرش معرفت و یقین مستعد می‌سازد.
تعیین سرنوشت در دهه اول
در این دوره، باید سرنوشت معنوی انسان، یعنی جایگاه او در میان محبوبین یا محبین، مشخص گردد. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این تعیین، به تربیت اولیه بستگی دارد که چونان نقشی بر سنگ، ماندگار و اثرگذار است. حدیث «التعلیم فی الصغر کالنقش فی الحجر» (آموزش در کودکی مانند نقش بر سنگ است) بر این ماندگاری تأکید دارد.
نقد تأخیر در آموزش
تأخیر آموزش تا هفت‌سالگی، خطایی است که فرصت طلایی دهه اول را تباه می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که تعلیم باید از دو یا سه‌سالگی آغاز شود تا نفس در این دوره حساس، به سوی کمال هدایت گردد. این نقد، بر ضرورت بهره‌گیری زودهنگام از ظرفیت‌های نفسانی تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
دهه اول عمر، چونان بذری در خاک حاصلخیز، فرصتی است برای کاشت معرفت و یقین در نفس. آزادی از قیود مادی و انعطاف‌پذیری نفس در این دوره، آن را به زمانی بی‌مانند برای تربیت تبدیل می‌کند. تأخیر در آموزش یا غفلت از این فرصت، راه را برای رشد معنوی دشوار می‌سازد.
بخش سوم: نفسانیات و موانع رشد در دهه‌های بعدی
ظهور نفسانیات در دهه دوم
با ورود به دهه دوم، شهوات، بلوغ و دغدغه‌های مادی چونان ابرهایی تیره، آسمان نفس را می‌پوشانند. این نفسانیات، آزادی دهه اول را از نفس سلب کرده و آن را در مرتبه علم اول و قرب صوری محبوس می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این محرومیت، رشد معنوی را دشوار ساخته و نفس را به سوی تباهی می‌کشاند.
قرب صوری در عبادت و فقدان اخلاص
قرب صوری، که در قالب عباداتی چون نماز با نیت ظاهری «قربة الی الله» نمود می‌یابد، غالباً فاقد اخلاص و حضور قلب است. استاد فرزانه قدس‌سره این قرب را به «غرغر به الله» تعبیر می‌کنند، جایی که عبادت به دلیل اجبار یا سختی، از ارزش معنوی تهی می‌شود. این فقدان اخلاص، نفس را در مرتبه نازل نگه می‌دارد.
نافله و کیفیت عبادت
استاد فرزانه قدس‌سره توصیه می‌کنند که اگر نافله انرژی عبادت واجب را کاهش دهد، باید کنار گذاشته شود تا کیفیت عبادت حفظ گردد. این توصیه، بر اولویت کیفیت بر کمیت در سلوک معنوی تأکید دارد، زیرا عبادت صوری، هرچند ظاهری آراسته داشته باشد، از اثرگذاری بر نفس عاجز است.
آلودگی نفس به علم اول
ماندن در علم اول، نفس را با ظنون، توهمات و خیالات آلوده می‌سازد و مانع از وصول به مراتب بالاتر معرفت می‌شود. این آلودگی، چونان زنگاری بر آینه نفس، آن را از بازتاب حقیقت محروم می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که این انباشت، رشد معنوی را متوقف ساخته و نفس را در تنگنای صور ظاهری گرفتار می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
دهه دوم عمر، با ظهور نفسانیات، نفس را از آزادی اولیه محروم می‌سازد و آن را در مرتبه علم اول و قرب صوری محبوس می‌کند. عبادات صوری و فقدان اخلاص، چونان زنجیرهایی، نفس را از صعود به سوی معرفت بازمی‌دارند. پالایش نفس از این آلودگی‌ها، ضرورتی است برای ادامه سلوک.
بخش چهارم: نفس، کتاب جامع الهی
دیدگاه ملاصدرا در اسفار
ملاصدرا در جلد ششم اسفار (ص ۲۹۶) عالم هستی را کتابی الهی می‌داند که در نفس انسان منعکس است. این دیدگاه، نفس را چونان لوحی محفوظ معرفی می‌کند که توانایی تجلی تمام حقایق الهی را دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به این دیدگاه، تأکید دارند که آلودگی نفس به علم اول، این ظرفیت را تباه می‌سازد.
انسان کامل، کتاب جامع
انسان کامل، چونان کتابی جامع، تمام عالم هستی را در خود منعکس می‌سازد. این حقیقت، در کلام منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده است: وَأَنْتَ الْكِتَابُ الْمُبِينُ الَّذِي بِآيَاتِهِ يَظْهَرُ الظَّاهِرُ (تو کتاب آشکاری هستی که با آیاتش، ظاهر آشکار می‌شود). این کتاب، مراتب وجودی نفس را در بر می‌گیرد: روح و عقل به‌عنوان کتاب عقلی، قلب به‌عنوان لوح محفوظ، و قوه حیوانی به‌عنوان کتاب محو و اثبات.
آلودگی نفس و بیت شیاطین
نفس آلوده به علم اول، به جای لوح محفوظ، به بیت شیاطین تبدیل می‌شود. این تبدیل، نتیجه انباشت شبهات، توهمات و نفسانیات است که نفس را از معرفت الهی محروم می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که چنین نفسی، از اثرپذیری قرآن کریم و عبادات عاجز است.
کتاب ابرار و فجار
قرآن کریم در سوره مطففین، دو مسیر متضاد نفس را ترسیم می‌کند: إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ (بی‌گمان کتاب نیکان در علّیین است) و إِنَّ كِتَابَ الْفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ (بی‌گمان کتاب بدکاران در سجّین است). این آیات، به دو سرنوشت متضاد نفس اشاره دارند: کمال در علّیین یا تباهی در سجّین.
جمع‌بندی بخش چهارم
نفس انسان، چونان کتابی جامع، توانایی تجلی حقایق الهی را دارد، اما آلودگی به علم اول و نفسانیات، آن را به بیت شیاطین تبدیل می‌کند. دیدگاه ملاصدرا و آیات قرآن کریم، بر ظرفیت بی‌نهایت نفس برای کمال تأکید دارند، مشروط بر آنکه از شبهات پالایش یابد.
بخش پنجم: پالایش نفس و راهکارهای عملی
احتراق نفس به شهوات
نفس، هنگامی که به شهوات آلوده می‌شود، چونان کتابی شیطانی، پر از کذب، مغالطه و هذیان می‌گردد. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به ملاصدرا می‌فرمایند که چنین نفسی، جز با آتش (نار صعیر) اصلاح نمی‌شود: مِنْ حَقِّهَا أَنْ تُطَهَّرَ بِالنَّارِ. این آتش، به تزکیه نفس از طریق سختی و خودسازی اشاره دارد.
اقتلوا انفسکم: کشتن نفس اماره
قرآن کریم در آیه تُوبُوا إِلَىٰ بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ (بقره: ۵۴) به توبه و کشتن نفس اماره فرمان می‌دهد: «به سوی آفریدگارتان توبه کنید و خود را بکشید». این فرمان، به مبارزه با نفسانیات و پالایش نفس از آلودگی‌ها اشاره دارد.
آزمایشگاه نفس و ضرورت تست
فلسفه، فقه و قرآن کریم باید آزمایشگاهی باشند و نفس باید با تجربه عملی تست شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دانش بدون آزمایش، ارزشی ندارد و نمی‌تواند به معرفت منجر شود. این آزمایش، چونان تست ریاضی که با مأکوس و ثالث تأیید می‌شود، نفس را از شبهات پالایش می‌کند.
تجوید و دقت در قرائت قرآن
قرائت قرآن کریم، نیازمند دقتی است که در تجوید نمود می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این دقت، خطا را نمی‌پذیرد و نشانه‌ای از اخلاص در عبادت است. قرائت بدون تمرکز، چونان عبادتی صوری، از اثرگذاری بر نفس عاجز است.
انتشار گناه و ضرورت صافی‌های ذهن
یک گناه در نفس، چونان ملائکه‌ای که تکثیر می‌شوند، نفس را آلوده می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ذهن انسان نیازمند میلیاردها صافی است تا از این آلودگی مصون بماند. این صافی‌ها، ابزارهای خودسازی و تزکیه نفس‌اند که از نفوذ شبهات جلوگیری می‌کنند.
نقد بدبینی و مثال مست در قطار
بدبینی به دیگران، نشانه آلودگی نفس به علم اول است. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثالی از برخورد محبت‌آمیز فردی مست در قطار، بر ضرورت حسن نیت و پرهیز از بدبینی تأکید می‌کنند. این بدبینی، چونان نجاستی در ذهن، از نجاست ظاهری خطرناک‌تر است و نفس را از صفا محروم می‌سازد.
مثال سبزواری و تزکیه عملی
استاد فرزانه قدس‌سره به داستان حکیم سبزواری اشاره می‌کنند که با خادمی در مدرسه، نفس خود را از آلودگی علم اول پالایش کرد. این مثال، نشان‌دهنده ضرورت خودسازی عملی در کنار دانش نظری است، زیرا سواد بدون تزکیه، نفس را در مرتبه نازل نگه می‌دارد.
حرث وجودی و ایثار
حرث وجودی، یعنی بخشش علم، تقوا و مال با دیگران، نفس را از آلودگی پاک می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این ایثار، جامعه را از فلاکت نجات می‌دهد و نفس را برای معرفت آماده می‌سازد. بخل در علم و مال، چونان خودخوری، نفس را به تباهی می‌کشاند.
جمع‌بندی بخش پنجم
پالایش نفس از آلودگی‌های علم اول و نفسانیات، نیازمند تزکیه عملی، آزمایش نفس و ایثار است. قرآن کریم با فرمان به کشتن نفس اماره و تأکید بر تست و دقت، راه را برای سالک روشن می‌سازد. حرث وجودی و پرهیز از بدبینی، نفس را به سوی صفا و معرفت هدایت می‌کند.
نتیجه‌گیری نهایی
سیر به سوی کمال انسانی، سفری است که در آن نفس باید از سدهای علم اول و قرب صوری عبور کند. دهه اول عمر، چونان بذری در خاک حاصلخیز، فرصتی است برای کاشت معرفت و یقین. نفسانیات و شبهات، چونان ابرهایی تیره، این مسیر را دشوار می‌سازند، اما با خودآزمایی، تزکیه عملی و حرث وجودی، نفس می‌تواند به کتاب جامع الهی تبدیل شود. دیدگاه ملاصدرا و آیات قرآن کریم، بر ظرفیت بی‌نهایت نفس برای شهود حقیقت تأکید دارند، مشروط بر آنکه از آلودگی‌های صوری پالایش یابد. این نوشتار، سالکان را به تأمل در نفس، پالایش از شبهات و ایثار در علم و مال دعوت می‌کند تا به قله‌های معرفت و یقین دست یابند.
با نظارت صادق خادمی