متن درس

کاوش در عوامل وصول به معرفت و قدرت در مرتبه قرب اول

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۴۱)

دیباچه

در گستره فلسفه و عرفان، پرسش از چگونگی وصول انسان به معرفت، قدرت و رؤیت، از اساسی‌ترین مسائل است که ذهن سالکان و اندیشمندان را به خود مشغول داشته است. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ۱۱۴۱ (مورخ ۲۶ مهر ۱۳۸۸)، به کاوشی عمیق در عوامل و موانع وصول به این مراتب والا می‌پردازد. نفس انسانی، که چون خانه‌ای بسته و محصور، سالک را در بند خود دارد، محور این تأملات است. هدف، شناسایی مسیرهای رهایی از این زندان نفسانی و تبیین راهکارهایی است که نفس را از قیود مادی و معنوی آزاد سازد. با بهره‌گیری از تمثیلاتی چون خانه نفس، که در آن روزنه‌ها و دیوارهای نازک و ضخیم، مسیرهای وصول را نمایان می‌کنند، این نوشتار می‌کوشد تا با زبانی روشن و متین، مخاطب را به سوی فهمی عمیق‌تر از ظرفیت‌های وجودی هدایت نماید.

بخش نخست: چیستی وصول و ضرورت آن

اهمیت وصول در مسیر معرفت و قدرت

وصول به معرفت، قدرت و رؤیت، از اساسی‌ترین مسائل در سلوک عرفانی و فلسفی است. این پرسش که چگونه انسانی می‌تواند به مراتب والای معرفت و قدرت دست یابد، ذهن سالکان را به خود مشغول داشته است. نفس انسانی، چون معدنی با رگه‌های خاک و گوهری از طلا، ظرفیت‌هایی نهفته دارد که گاه به‌صورت خودجوش و گاه با تلاشی نظام‌مند آشکار می‌گردد. استاد فرزانه قدس‌سره این ظرفیت را به ظهور شعر، استنباط یا قدرتی ناگهانی تشبیه می‌کنند که گاه بی‌مقدمه در وجود انسان شکوفا می‌شود.

تمثیل خانه نفس

نفس انسانی، به‌سان خانه‌ای است که درهای آن بسته شده و سالک را در خود محبوس کرده است. این خانه، که نفس اماره نامیده می‌شود، با دیوارهای ضخیم و روزنه‌های نازک، مانع از رهایی انسان به سوی معرفت و قدرت است. برای گریز از این زندان، باید نقاط نازک و ضعیف آن، مانند شیشه، کولر یا روزنه کلید، شناسایی شود. این تمثیل، به ضرورت خودآگاهی در یافتن مسیرهای وصول اشاره دارد. هر انسانی باید دریابد که کدام روزنه برای او آسان‌تر گشوده می‌شود: آیا از شیشه معرفت، از کولر عبادت یا از رعاب خدمت؟

تمایز مراتب قرب

این کاوش، در مرتبه قرب اول قرار دارد که با مراتب ثانی و ثالث تفاوت دارد. در قرب اول، وصول به معرفت و قدرت، به ظهور اولیه ظرفیت‌های نفسانی وابسته است و لزوماً به ایمان یا عصمت منجر نمی‌شود. این تمایز، نشان‌دهنده محدودیت‌های مرتبه نخست و ضرورت حرکت به سوی مراتب بالاتر است.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به تبیین اهمیت وصول و تمثیل خانه نفس پرداخت. نفس اماره، چون زندانی است که سالک را در خود محبوس کرده و رهایی از آن، نیازمند شناسایی روزنه‌های وجودی است. این بخش، زمینه را برای کاوش در عوامل و موانع وصول فراهم می‌سازد و بر ضرورت خودآگاهی در این مسیر تأکید دارد.

بخش دوم: عوامل و موانع وصول

عوامل اثباتی وصول

وصول به معرفت و قدرت، از طریق عوامل اثباتی ممکن می‌گردد که هر یک، چون کلیدی، روزنه‌ای از خانه نفس را می‌گشاید. این عوامل شامل موارد زیر است:

• عمل صالح: اعمال صالح، مانند روزه و طهارت، نفس را از آلودگی‌ها پاک کرده و چشم دل را می‌گشاید. سالکی که عمری بی‌وضو نبوده، گاه با همین طهارت به رؤیت می‌رسد.
• نماز سری: نمازهای سری، که با اخلاص و حضور قلب اقامه می‌شوند، از نمازهای عادی متمایزند و می‌توانند نفس را به سوی معرفت سوق دهند.
• نافله: نافله، به‌عنوان نمازی خاص، با تمرکز بر اخلاص، مسیر وصول را هموار می‌کند. هر نافله‌ای نماز است، اما هر نمازی نافله نیست.
• تمسک به قرآن کریم: خواندن مداوم قرآن کریم، چون نوری در تاریکی نفس، چشم دل را باز می‌کند. ﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ (این کتابی است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون بری).
• خدمت: خدمت به دیگران، حتی غیرمومن، نفس را از خودخواهی رها کرده و به معرفت نزدیک می‌کند.
• ریاضت، سوز و اشک: ریاضت، همراه با سوز و آه، نفس را از قیود مادی جدا می‌سازد و به سوی وصول هدایت می‌کند.
• درد و بیماری: سختی‌ها و بیماری‌ها، حتی در غیرمومن، می‌توانند نفس را از غفلت خارج کرده و به رؤیت برسانند.

عوامل نفيی وصول

عوامل نفيی، که شامل پرهیز از موانع نفسانی و مادی است، نقش مهمی در رهایی نفس دارند. این موانع، چون غبار بر آیینه دل، مانع از ظهور معرفت می‌گردند:

• دروغ و غیبت: این رذایل، قلب را تیره کرده و از رؤیت بازمی‌دارند.
• نان حرام: تغذیه از مال حرام، نفس را سنگین و از وصول دور می‌کند.
• پرخوری و پرخوابی: زیاده‌روی در خوردن و خوابیدن، بدن را به باتلاقی از سنگینی بدل می‌سازد.
• ضعف جسمانی: بدنی ضعیف، چون زنی که از زایمان عاجز است، نمی‌تواند ظرفیت‌های نفسانی را آشکار سازد.

جهان‌شمولی وصول

وصول به معرفت و قدرت، منحصر به مومنان نیست. حتی غیرمومن، از کمونیست تا صهیونیست، می‌تواند به مراتبی از وصول دست یابد. استاد فرزانه قدس‌سره، این ظرفیت را به رگ طلایی در معدنی از خاک تشبیه می‌کنند که در هر انسانی، صرف‌نظر از ایمان، وجود دارد. بااین‌حال، وصول غیرمومن، چون زخرفی است که فاقد اصالت و پایداری است. ﴿كُلُّمَا لَكُمْ يَخْرُجُ مِنْ هَذَا الْبَيْتِ فَهُوَ زُخْرُفٌ﴾ (هرچه برای شما از این بیت خارج شود، زخرف است). این حدیث، منسوب به امام صادق علیه‌السلام، بر زخرفی بودن وصول غیرالهی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

عوامل اثباتی و نفيی، چون دو بال، سالک را در مسیر وصول یاری می‌رسانند. عبادت، خدمت، ریاضت و پرهیز از رذایل، نفس را از قیود آزاد کرده و به سوی معرفت و قدرت هدایت می‌کنند. جهان‌شمولی وصول، نشان‌دهنده ظرفیت ذاتی نفس انسانی است، اما بدون هدایت الهی، این وصول موقت و زخرفی است.

بخش سوم: نقش ورزش و حرکت در وصول

ورزش، کلید پالایش نفس

ورزش و نرمش، چون جریانی پاک‌کننده، فضولات بدن و نفس را دفع می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هیچ عارف واصلی را ندیده‌اند که ورزشکار نباشد. بدن، چون جاده‌ای پر از گل و لای، از آشغال‌های مادی انباشته است که با ورزش و حرکت، پاک می‌گردد. این پالایش، ذهن و نفس را برای وصول آماده می‌سازد.

حرکت در عبادت

عبادت، از وضو تا نماز، خود نوعی حرکت است. وضو، با مسح و شستشو، و نماز، با رکوع و سجود، بدن را به تکاپو وامی‌دارد. این حرکت، نه‌تنها بدن را از سنگینی رها می‌کند، بلکه نفس را برای دریافت معرفت آماده می‌سازد. کاهش خواب و افزودن ورزش، این فرآیند را تقویت می‌کند.

موانع جسمانی و چرت

چرت و خستگی، ناشی از غبار و آلودگی بدن است که با ورزش رفع می‌گردد. بدنی پر از فضولات، چون باتلاقی است که ذهن را کند و نفس را از رؤیت بازمی‌دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از زنی که به دلیل ضعف نمی‌تواند زایمان کند، بر ضرورت تقویت بدن تأکید می‌کنند.

نقد بهانه‌جویی

بهانه‌هایی چون آرتروز یا ضعف جسمانی، مانع از ورزش و پالایش بدن می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، با زبانی صریح، سالکان را به غلبه بر این بهانه‌ها و حرکت، حتی در دشوارترین شرایط، دعوت می‌کنند. بدن، چون ملاقه‌ای پر از آشغال، باید با نرمش تکان داده شود تا فضولات آن بریزد.

نفس، حامل ازره

نفس انسانی، بین نطفه و جیفه، حامل ازره است. ﴿وَمَا بَيْنَهُمَا حَامِلٌ أَزْرَةٌ﴾ (و میان این دو، حامل آشغال است). این حدیث، منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نفس را به ملاقه‌ای تشبیه می‌کند که باید از فضولات پاک شود تا ظرفیت‌هایش آشکار گردد.

جمع‌بندی بخش سوم

ورزش و حرکت، چون جریانی زلال، بدن و نفس را از فضولات پاک می‌کنند و ظرفیت‌های وجودی را برای وصول فعال می‌سازند. عبادت، با حرکات خود، این فرآیند را تقویت می‌کند. غلبه بر بهانه‌ها و پالایش نفس از فضولات، شرط اساسی برای رهایی از زندان نفس اماره است.

بخش چهارم: نقد موانع فرهنگی و دینی

ترس، مانع وصول

ترس در جوامع دینی، چون زنجیری بر پای سالک، مانع از ظهور ظرفیت‌های نفسانی می‌گردد. این ترس، که گاه از تعصبات سنتی و محدودیت‌های علم دینی ناشی می‌شود، نفس را در بند نگه می‌دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد برخی متون سنتی مانند حدی‌عشر، بر ضرورت رهایی از این قیود تأکید می‌کنند.

آزادی و پیشرفت

آزادی در علوم تجربی، به اختراعات و پیشرفت منجر شده، اما در علم دینی، این آزادی غایب است. این محدودیت، مانع از شکوفایی ظرفیت‌های نفسانی در مسیر معرفت شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به افزایش فهم و کاهش عمل دینی در جامعه، بر ضرورت رهایی از ترس و تعصب تأکید دارند.

نقد ادعاهای بی‌ثمر

ادعای برتری دین و ارزش‌های دینی، بدون نتیجه عملی، چون درختی بی‌ثمر است. استاد فرزانه قدس‌سره، بر ضرورت تحقق عملی این ارزش‌ها در زندگی روزمره تأکید می‌کنند. وصول، حتی در غیرمومن، ممکن است، اما بدون هدایت الهی، زخرفی و ناپایدار است.

مثال سامری

سامری، بدون همراهی موسی و هارون، به قدرتی رسید، اما این قدرت زخرفی بود. این مثال، نشان‌دهنده امکان وصول صوری بدون هدایت الهی است که فاقد اصالت و پایداری است.

جمع‌بندی بخش چهارم

ترس و تعصب، چون دیوارهایی ضخیم، مانع از وصول به معرفت و قدرت‌اند. رهایی از این قیود، با آزادی فکری و تحقق عملی ارزش‌های دینی، نفس را به سوی شکوفایی هدایت می‌کند. وصول زخرفی، هرچند ممکن، بدون هدایت الهی ناپایدار است.

نتیجه‌گیری کل

این نوشتار، با کاوش در عوامل و موانع وصول به معرفت و قدرت در مرتبه قرب اول، نفس اماره را به‌عنوان اصلی‌ترین مانع معرفی کرد. تمثیل خانه نفس، ضرورت شناسایی روزنه‌های وجودی را آشکار ساخت. عوامل اثباتی، چون عبادت، خدمت و ورزش، و عوامل نفيی، چون پرهیز از رذایل، مسیر رهایی از این زندان را هموار می‌کنند. ورزش، به‌عنوان کلیدی اساسی، بدن و نفس را از فضولات پاک می‌سازد و ظرفیت‌های وجودی را فعال می‌کند. نقد ترس و تعصب در علم دینی، بر ضرورت آزادی فکری تأکید دارد. وصول، هرچند در همه انسان‌ها ممکن است، بدون هدایت الهی زخرفی و ناپایدار است. این نوشتار، سالکان را به خودآزمایی و پالایش نفس دعوت می‌کند تا از زندان نفس اماره رها شده و به مراتب والای معرفت و قدرت دست یابند.