متن درس
تحلیل فلسفی مراتب قرب و تمایزات وجودی در عرفان اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۴۵)
دیباچه
جهان عرفان اسلامی، چونان اقیانوسی ژرف و بی‌کران است که در آن، هر موج، مرتبه‌ای از قرب به حق را نمایان می‌سازد و هر قطره، رازی از حقیقت وجودی انسان را در خود نهان دارد. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوشی فلسفی و عرفانی در مراتب قرب و تمایزات وجودی در عرفان اسلامی می‌پردازد. محور این بررسی، تمایز میان قرب صوری و قرب اول، تفاوت‌های وجودی میان قرب مؤمن و غیرمؤمن، و خطراتی است که توقف در مرتبه قرب اول در پی دارد. مفاهیم کمال اول و ثانی، سعادت و شقاوت، و رجوع الی‌الله، چونان ستون‌هایی استوار، این تحلیل را قوام می‌بخشند. با بهره‌گیری از تمثیلات ملموس چون عطایا، کاسبی، و آزمایشگاه، و با تأکید بر نقش ریاضت، عبادت، و نیت خالص، این نوشتار می‌کوشد تا چالش‌های سلوک عرفانی را روشن سازد. نقد خودنمایی، طمع، و شراکت نفسانی، همراه با آیات قرآن کریم و روایات، به زبانی متین و علمی ارائه شده تا راهنمای سالکان در مسیر حقیقت باشد.
بخش نخست: مفاهیم بنیادین مراتب قرب
کمال اول و ثانی
کمال اول و ثانی، چونان دو منزلگاه در مسیر سلوک عرفانی، از مفاهیم بنیادین فلسفه‌اند که مورد اجماع فلاسفه قرار دارند. کمال اول، به فعلیت یافتن نفس در مرتبه ابتدایی وجود اشاره دارد، جایی که نفس از قوه به فعل می‌رسد و ظرفیت‌های ذاتی خود را آشکار می‌سازد. کمال ثانی، اما، افق سعادت نهایی است که نفس در آن به کمال وجودی و قرب حقیقی به حق دست می‌یابد. این دو مرتبه، چونان پله‌هایی در نردبان معرفت، سالک را از وجود نفسانی به سوی وجود الهی رهنمون می‌شوند.
درنگ: کمال اول، فعلیت نفس در مرتبه ابتدایی است، و کمال ثانی، سعادت نهایی در قرب به حق را نمایان می‌سازد.
سعادت و شقاوت
سعادت و شقاوت، چونان دو سوی یک سکه، نتایج مراتب کمال‌اند. سعادت، جهت‌گیری وجودی نفس به سوی حق است که در آن، سالک با تسلیم و اخلاص، به نور حقیقت راه می‌یابد. شقاوت، اما، گمراهی نفس در مسیر باطل است که از شراکت نفسانی و طمع سرچشمه می‌گیرد. این دو مفهوم، چونان دو مسیر متضاد، سرنوشت وجودی سالک را رقم می‌زنند.
درنگ: سعادت، حرکت نفس به سوی حق، و شقاوت، انحراف آن به سوی باطل است که از جهت‌گیری وجودی نفس نشأت می‌گیرد.
رجوع الی‌الله
رجوع به سوی خدا، چونان جریانی همیشگی در هستی، اصل مسلم فلسفی و عرفانی است. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (بقره: ۱۵۶)، به این معنا که ما از آن خداییم و به سوی او بازمی‌گردیم. این رجوع، حرکتی عام است که همه موجودات را در بر می‌گیرد و به سوی مبدأ هستی هدایت می‌کند. این اصل، چونان مشعلی است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد.
درنگ: رجوع الی‌الله، حرکت عام همه موجودات به سوی مبدأ هستی است که در سلوک عرفانی تجلی می‌یابد.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تبیین مفاهیم کمال اول و ثانی، سعادت و شقاوت، و رجوع الی‌الله، بنیان‌های نظری مراتب قرب را روشن ساخت. کمال اول، مرتبه فعلیت نفس، و کمال ثانی، افق سعادت نهایی است. سعادت و شقاوت، به جهت‌گیری وجودی نفس وابسته‌اند، و رجوع الی‌الله، اصل بنیادین حرکت به سوی حق است. این مفاهیم، چونان ستون‌هایی استوار، تحلیل مراتب قرب را قوام می‌بخشند.
بخش دوم: مراتب قرب و تمایزات وجودی
شمول قرب اول
قرب اول، چونان دریچه‌ای گشوده به سوی رؤیت و قدرت، مرتبه‌ای عام است که مؤمن و غیرمؤمن را در بر می‌گیرد. این مرتبه، به ظرفیت ذاتی نفس برای وصول به رؤیت و قدرت اشاره دارد، خواه از طریق ایمان و عبادت، خواه از طریق ریاضت غیرایمانی. این شمول، چونان آینه‌ای است که ظرفیت‌های مشترک نفسانی را در برابر دیدگان قرار می‌دهد.
درنگ: قرب اول، مرتبه‌ای عام است که مؤمن و غیرمؤمن را در بر می‌گیرد و به ظرفیت ذاتی نفس برای رؤیت و قدرت اشاره دارد.
رؤیت و قدرت در قرب اول
رؤیت و قدرت در قرب اول، از مسیرهای گوناگون حاصل می‌شوند. مؤمن با عبادت و ایمان، و غیرمؤمن با ریاضت، درد، و سوز، به این مرتبه دست می‌یابد. این امکان، چونان کلیدی است که قفل ظرفیت‌های نفسانی را می‌گشاید، اما جهت‌گیری این ظرفیت‌ها، تفاوت میان مؤمن و غیرمؤمن را رقم می‌زند.
ریاضت مؤمن و غیرمؤمن
مؤمن با عبادت و ذکر الهی، و غیرمؤمن با ریاضت غیرایمانی، به قرب اول می‌رسد. این تفاوت، چونان دو مسیر در یک مقصد، به تنوع در سلوک اشاره دارد. مؤمن با تسلیم به حق، و غیرمؤمن با تکیه بر نفس، به رؤیت و قدرت دست می‌یابد، اما هر دو در مرتبه اول، گرفتار شراکت نفسانی‌اند.
درنگ: مؤمن با عبادت و غیرمؤمن با ریاضت غیرایمانی به قرب اول می‌رسد، اما هر دو در شراکت نفسانی مشترک‌اند.
تسخیر جن و تفاوت کیفی
مؤمن با آیات الهی و غیرمؤمن با آیات شیطانی به تسخیر جن می‌رسد. این مثال، چونان آیینه‌ای است که تفاوت کیفی در جهت‌گیری نفسانی را نشان می‌دهد. قرب مؤمن، الهی و متعالی است، حال آنکه قرب غیرمؤمن، شیطانی و نفسانی است، اما هر دو در مرتبه قرب اول قرار دارند.
شراکت در قرب اول
شراکت نفسانی، چونان سایه‌ای تاریک بر قرب اول، در مؤمن و غیرمؤمن مشترک است. این شراکت، به محدودیت وجودی نفس در این مرتبه اشاره دارد که مانع از ارتقا به قرب ثانی می‌شود. این محدودیت، چونان باری است که نفس را از پرواز به سوی حقیقت بازمی‌دارد.
درنگ: شراکت نفسانی در قرب اول، مؤمن و غیرمؤمن را در محدودیت وجودی برابر می‌سازد و مانع ارتقا به قرب ثانی است.
چله‌نشینی و نقش نیت
مؤمن با اذکار الهی و غیرمؤمن با اذکار شیطانی به قرب اول می‌رسد. این تنوع، چونان دو شاخه از یک درخت، به نقش نیت در تعیین ماهیت قرب اشاره دارد. نیت خالص، قرب را الهی می‌سازد، و نیت نفسانی، آن را به سوی شراکت سوق می‌دهد.
مصادیق شراکت و اهمیت تحلیل
بررسی مصادیق شراکت در قرب اول، چونان کلیدی است که قفل‌های مسائل عرفانی را می‌گشاید. این مصادیق، از خودنمایی و طمع گرفته تا کاسبی و حیله، نشان‌دهنده محدودیت‌های نفسانی‌اند که سالک را در مرتبه اول گرفتار می‌سازند.
درنگ: مصادیق شراکت، چون خودنمایی و طمع، مسائل عرفانی را روشن می‌سازند و ضرورت تحلیل دقیق سلوک را نشان می‌دهند.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با کاوش در مراتب قرب و تمایزات وجودی، نشان داد که قرب اول، مرتبه‌ای عام است که مؤمن و غیرمؤمن را در بر می‌گیرد. رؤیت و قدرت، از طریق عبادت یا ریاضت غیرایمانی حاصل می‌شوند، اما شراکت نفسانی، مانعی مشترک در این مرتبه است. تفاوت کیفی میان قرب الهی و شیطانی، به نیت و جهت‌گیری نفسانی وابسته است، و بررسی مصادیق شراکت، راه را برای فهم دقیق سلوک هموار می‌سازد.
بخش سوم: چالش‌های قرب اول و خطرات توقف
درد باطن انسان
حقیقت باطن انسان، چونان دردی ژرف در ژرفای وجود، در سلوک عرفانی باید درک شود. این درد، به عمق خودشناسی و ضرورت مواجهه با حقیقت نفس اشاره دارد. بیان این حقیقت، چونان بار گران، دشوار است و نیازمند زبانی است که قلب را به سوی معرفت گشاید.
درنگ: حقیقت باطن انسان، دردی است که در سلوک باید درک شود و به خودشناسی و معرفت راه می‌برد.
مشکل بیان حقیقت
بیان حقیقت باطن، چونان تلاش برای به تصویر کشیدن نور در تاریکی، سنگین و دشوار است. این دشواری، به پیچیدگی مفاهیم عرفانی و محدودیت‌های زبان در انتقال معرفت اشاره دارد. سالک باید با صبر و تأمل، این حقیقت را در وجود خویش جستجو کند.
عبادت و نجاست در قرب اول
مؤمن با عبادت و غیرمؤمن با نجاست به رؤیت و قدرت می‌رسد. این تناقض ظاهری، چونان دو روی یک سکه، به اشتراک در شراکت نفسانی اشاره دارد. هر دو مسیر، در مرتبه قرب اول، به دلیل محدودیت‌های نفسانی، در یک سطح قرار می‌گیرند.
درنگ: عبادت مؤمن و نجاست غیرمؤمن، هر دو به رؤیت و قدرت در قرب اول می‌رسند، اما شراکت نفسانی آن‌ها را برابر می‌سازد.
تمایز قرب‌ها
قرب صوری نباید با قرب اول، و قرب اول با قرب ثانی خلط شود. این تمایز، چونان خطوطی روشن در نقشه سلوک، سالک را از گمراهی حفظ می‌کند. خلط این مراتب، به انحراف در مسیر معرفت منجر می‌شود.
درنگ: تمایز میان قرب صوری، قرب اول، و قرب ثانی، از خلط مراتب سلوک جلوگیری می‌کند و راه معرفت را روشن می‌سازد.
افضلیت قرب‌ها
قرب اول، به دلیل پیشرفت در رؤیت و قدرت، از قرب صوری افضل است، اما قرب صوری، به جهت صفا و بی‌حیلگی، ارزشی متمایز دارد. این دوگانگی، چونان تعادلی میان اخلاص و پیشرفت، سالک را به تأمل در مسیر خود دعوت می‌کند.
درنگ: قرب اول به دلیل پیشرفت افضل است، اما قرب صوری به جهت صفا و اخلاص ارزشی متمایز دارد.
صفا در قرب صوری
قرب صوری، چونان گلی ساده در باغ عرفان، با بی‌حیلگی و اخلاص همراه است. برخلاف قرب اول که با غرض و طمع آمیخته است، قرب صوری از شراکت نفسانی مصون است و سالک را در سادگی حفظ می‌کند.
درنگ: قرب صوری، با سادگی و اخلاص، از شراکت نفسانی مصون است و سالک را در صفا نگه می‌دارد.
خطر توقف در قرب اول
توقف در قرب اول، چونان درنگ در میانه راه، به خباثت، شراکت، و بدبختی منجر می‌شود. سالک در این مرتبه، گرفتار خودنمایی، طمع، و حیله می‌شود و از سعادت بازمی‌ماند. این خطر، چونان صخره‌ای در مسیر سلوک، ضرورت ارتقا به قرب ثانی را گوشزد می‌کند.
درنگ: توقف در قرب اول، به خباثت و شراکت نفسانی منجر می‌شود و سالک را از سعادت محروم می‌سازد.
مثال کاسبی
برخی در قرب اول، با ذکربازی و عرفان‌بازی، چونان کاسبان در بازار معرفت، به سوءاستفاده از دانش می‌پردازند. این کاسبی، چونان سمی در جان سلوک، حقیقت را مکدر می‌سازد و سالک را به ورطه نفسانیات می‌کشاند.
درنگ: کاسبی در قرب اول، با ذکربازی و عرفان‌بازی، حقیقت سلوک را مکدر ساخته و به نفسانیات منجر می‌شود.
حیله در عرفان
سالک در قرب اول، به دلیل ضعف نفسانی، به حیله متوسل می‌شود، اما در قرب ثانی، از این ضعف رها می‌گردد. ابن‌سینا، به عنوان عارفی چسبیده، گرفتار حیله است، حال آنکه عارف چکیده، چونان پرنده‌ای رها، از حیله به دور است.
درنگ: حیله در قرب اول، از ضعف نفسانی سالک نشأت می‌گیرد، اما قرب ثانی، با رهایی از حیله، به حقیت راه می‌یابد.
مثال اسماء
راوی، اسماء را در قابی زیبا جای داد، اما چون گوهری در خاک، مورد توجه قرار نگرفت. این بی‌توجهی، چونان آیینه‌ای است که پنهانی حقیقت در عرفان را نشان می‌دهد. حقیقت، خود پنهان است و نیازی به خودنمایی ندارد.
طلبکاری در قرب اول
سالک در قرب اول، چونان طلبکاری از خدا و خلق، گرفتار خودنمایی و منفعت‌طلبی است. این طلبکاری، چونان باری سنگین، نفس را از اخلاص دور می‌سازد و سلوک را به کاسبی بدل می‌کند.
درنگ: طلبکاری در قرب اول، سالک را به خودنمایی و منفعت‌طلبی سوق داده و از اخلاص محروم می‌سازد.
جهان‌گستری قرب اول
قرب اول، چونان جریانی جهانی، در شرق و غرب، از هند تا اروپا، رایج است و دولت‌ها از آن بهره می‌جویند. این جهان‌گستری، به ظرفیت‌های عام نفسانی اشاره دارد که در همه فرهنگ‌ها تجلی می‌یابد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با بررسی چالش‌های قرب اول، نشان داد که توقف در این مرتبه، به دلیل شراکت نفسانی، به خباثت و بدبختی منجر می‌شود. درد باطن انسان، دشواری بیان حقیقت، و تناقض ظاهری میان عبادت و نجاست، همگی بر محدودیت‌های نفسانی در این مرتبه تأکید دارند. حیله، کاسبی، و طلبکاری، چونان موانعی در مسیر سلوک، سالک را از حقیقت دور می‌سازند.
بخش چهارم: نقد نفسانیات و راهکارهای اخلاص
مثال عطایا
عطایا، چونان هدایایی در مسیر سلوک، گاه بی‌غرض و گاه بودارند. عطایای بودار، چونان مرغی که در برابر شتر طلب می‌شود، به قساوت و خباثت منجر می‌شوند. این استعاره، به تفاوت میان نیت خالص و منفعت‌طلبی اشاره دارد.
درنگ: عطایای بودار، با منفعت‌طلبی، به قساوت و خباثت منجر می‌شوند، حال آنکه عطایای بی‌غرض، اخلاص را حفظ می‌کنند.
عطایای الهی
عطایای الهی، چونان بارانی بی‌منت، بدون انتظار متقابل نازل می‌شوند. این لطف بی‌کران، سالک را به سوی تسلیم و اخلاص رهنمون می‌سازد و از طمع نفسانی دور می‌گرداند.
درنگ: عطایای الهی، بدون انتظار متقابل، سالک را به تسلیم و اخلاص هدایت می‌کنند.
مثال خمس
پیرمردی با چهل تومان خمس، از بخشش گریخت و عزت نفس خود را حفظ کرد. این مثال، چونان آیینه‌ای است که اخلاص و عزت در اعمال را به تصویر می‌کشد و از کاسبی در دین برحذر می‌دارد.
مثال کارگر ساده
کارگر ساده، با نماز و روزه بی‌ریا، چونان گلی پاک در باغ عرفان، از فساد و شراکت مصون است. این سادگی، به ارزش اخلاص در قرب صوری اشاره دارد و سالک را به بی‌ادعایی دعوت می‌کند.
درنگ: کارگر ساده، با سادگی و اخلاص در قرب صوری، از شراکت و فساد مصون است.
منازل سلوک
سلوک، چونان سفری با چهل منزل، سی‌ونه منزل آن رندی است و منزل آخر، شمارش این رندی‌هاست. این استعاره، به پیچیدگی و خطرات سلوک اشاره دارد و سالک را به هوشیاری دعوت می‌کند.
مثال استخاره
فردی با عبا، با آب شیرین استخاره کرد، اما برای فقیر امتناع ورزید. این تبعیض، چونان آیینه‌ای است که نفسانی بودن قرب اول را نشان می‌دهد و سالک را از کاسبی در معرفت برحذر می‌دارد.
درنگ: تبعیض در استخاره، نفسانی بودن قرب اول را آشکار ساخته و از کاسبی در معرفت برحذر می‌دارد.
علم اشتقاق و سادگی
علم اشتقاق، چونان کلیدی است که سادگی را ریشه‌کن می‌کند و باطن را آشکار می‌سازد. این علم، به ضرورت فهم ریشه‌ای معارف اشاره دارد و سالک را از سطحی‌نگری دور می‌کند.
درنگ: علم اشتقاق، با ریشه‌کن کردن سادگی، باطن معارف را آشکار می‌سازد و به فهم عمیق راه می‌برد.
خطر آزمایش دیگران
آزمایش بندگان خدا، چونان کندن چاهی برای دیگران، انسان را گرفتار می‌سازد. حدیث می‌فرماید: «هرکس برای برادرش چاهی بکند، خود در آن افتد.» این حدیث، به پرهیز از قضاوت و آزمایش دیگران اشاره دارد.
درنگ: آزمایش بندگان خدا، سالک را گرفتار کرده و از حقیقت سلوک دور می‌سازد.
نفسیت در قرب اول و حقیت در قرب ثانی
قرب اول، با نفسیت، اظهار، و منفعت‌طلبی همراه است، اما قرب ثانی، چونان آینه‌ای پاک، با حقیت و بی‌اظهاری تجلی می‌یابد. این تمایز، به رهایی از نفسانیات در مرتبه ثانی اشاره دارد.
درنگ: قرب اول با نفسیت و منفعت‌طلبی، و قرب ثانی با حقیت و بی‌اظهاری تعریف می‌شود.
خطر منفعت‌طلبی
منفعت‌طلبی در عرفان، چونان سمی در جان سالک، به بدبختی و جوان‌مرگی منجر می‌شود. این خطر، به ضرورت اخلاص در سلوک اشاره دارد و سالک را از کاسبی در معرفت برحذر می‌دارد.
درنگ: منفعت‌طلبی در عرفان، به بدبختی منجر شده و اخلاص را از سلوک سلب می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با نقد نفسانیات در قرب اول، بر ضرورت اخلاص و رهایی از منفعت‌طلبی تأکید کرد. عطایای بودار، کاسبی، و حیله، چونان موانعی در مسیر سلوک، سالک را از حقیقت دور می‌سازند. علم اشتقاق و پرهیز از آزمایش دیگران، راه را برای فهم عمیق و اخلاص هموار می‌کنند.
بخش پنجم: دعا و تسلیم در سلوک
دعا در سجده
در سجده، سالک باید بگوید: «وافعل بی ما أنت أهله ولا تفعل بی ما أنا أهله» (خدایا، با من آن کن که تو شایسته آنی، نه آن که من شایسته‌ام). این دعا، چونان کلیدی است که درهای توکل و تسلیم را می‌گشاید و سالک را از نفسانیات رها می‌سازد.
درنگ: دعای «وافعل بی ما أنت أهله» سالک را به توکل و تسلیم هدایت کرده و از نفسانیات رها می‌سازد.
دعای موسی
حضرت موسی علیه‌السلام گفت: رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ (قصص: ۲۴)، به این معنا که پروردگارا، من به هر خیری که به من نازل کنی نیازمندم. این دعا، با سادگی و بی‌غرضی، به اخلاص و توکل در سلوک اشاره دارد.
درنگ: دعای موسی، با سادگی و اخلاص، سالک را به توکل و بی‌غرضی در سلوک رهنمون می‌سازد.
ملکوت دعای موسی
دعای موسی، فاقد درخواست مشخص و سرشار از ملکوت است. این دعا، چونان آینه‌ای پاک، اخلاص و بی‌غرضی را در برابر دیدگان قرار می‌دهد و به تعامل میان وحی و دعای انسانی اشاره دارد.
نزول ثانی
دعای موسی، چونان گوهری که خدا آن را آیه کرد، نزول ثانی یافت. این نزول، به تعامل پویا میان دعای انسانی و وحی الهی اشاره دارد و اخلاص را در سلوک متجلی می‌سازد.
دعای هارون
حضرت هارون علیه‌السلام گفت: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي (طه: ۲۵-۲۸)، به این معنا که پروردگارا، سینه‌ام را گشاده کن، کارم را آسان ساز، و گره از زبانم بگشا تا سخنم را بفهمند. این دعا، به فصاحت و ملکوت در بیان اشاره دارد.
درنگ: دعای هارون، با فصاحت و ملکوت، به ضرورت بیان روشن و خالص در سلوک اشاره دارد.
کاربرد دعای موسی
دعای موسی، چونان کلیدی جامع، برای ازدواج، خانه، و کمال توصیه می‌شود. این جامعیت، به نقش دعا در سلوک و زندگی اشاره دارد و سالک را به توکل و اخلاص دعوت می‌کند.
حکیم و طبیب
حکیم، چونان عارفی با علم متصل، معرفت را در وجود خویش دارد، اما طبیب، به آزمایشگاه منفصل وابسته است. این تمایز، به تفاوت معرفت باطنی و ظاهری اشاره دارد و حکمت را از دانش تجربی متمایز می‌سازد.
درنگ: حکیم با علم متصل، و طبیب با علم منفصل، تفاوت معرفت باطنی و ظاهری را نشان می‌دهند.
لطف الهی
خداوند، با لطف بی‌کران، برخی را در قرب صوری نگه می‌دارد تا از خطرات قرب اول مصون بمانند. این لطف، چونان سپری است که سالک را از بدبختی حفظ می‌کند و به حکمت الهی در هدایت نفوس اشاره دارد.
درنگ: لطف الهی، با نگه‌داشتن برخی در قرب صوری، آن‌ها را از خطرات قرب اول مصون می‌دارد.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأکید بر نقش دعا و تسلیم در سلوک، نشان داد که دعاهای موسی و هارون، با سادگی و فصاحت، سالک را به اخلاص و توکل رهنمون می‌سازند. لطف الهی و تمایز میان حکیم و طبیب، راه را برای فهم عمیق معرفت هموار می‌کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی
جهان عرفان اسلامی، چونان باغی است که در آن، قرب صوری، چون گلی ساده، و قرب اول، چون درختی پرشاخه، و قرب ثانی، چون افقی بی‌کران، تجلی می‌یابد. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، مراتب قرب را تحلیل کرد و نشان داد که قرب اول، با وجود شمول عام، به دلیل شراکت نفسانی، خطرناک است. قرب صوری، با سادگی و اخلاص، از این شراکت مصون است، اما فاقد پیشرفت معنوی است. قرب ثانی، با حقیت و بی‌اظهاری، هدف نهایی سلوک است. نقد نفسانیات، تأکید بر علم اشتقاق، و دعوت به اخلاص و توکل، سالک را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد. دعاهای موسی و هارون، چونان مشعل‌هایی در مسیر سلوک، راه را برای وصول به حقیقت روشن می‌کنند.
با نظارت صادق خادمی